تک درختِ علم و تحقیق/ علی بهرامیان

1394/3/6 ۱۰:۰۰

شصت و شش سال پیش در چنین روزی، ششم خرداد ماه 1328 مردی روی در نقاب خاک کشید که از ستارگان پرفروغ و تابان سپهر علم و ادب ایران بود: حجه الحق علامه میرزا محمدخان قزوینی که بحق باید او را پیشوای اهل تحقیق دانست. علامه قزوینی یکی از واپسین پروردگان مکتب قدیم و پرسابقه تعلیم و تعلّم در ایران بود و در جامعیت علمی و دقت نظر و مجاهدت در تحقیق و تتبع و احاطه بر جوانب گوناگون فرهنگ و ادب و تاریخ اسلامی ـ ایرانی و تهذیب نفس و ملکات اخلاقی نظیر نداشت.

به بهانه شصت و ششمین سال درگذشت «علامه محمد قزوینی»

شصت و شش سال پیش در چنین روزی، ششم خرداد ماه 1328 مردی روی در نقاب خاک کشید که از ستارگان پرفروغ و تابان سپهر علم و ادب ایران بود: حجه الحق علامه میرزا محمدخان قزوینی که بحق باید او را پیشوای اهل تحقیق دانست. علامه قزوینی یکی از واپسین پروردگان مکتب قدیم و پرسابقه تعلیم و تعلّم در ایران بود و در جامعیت علمی و دقت نظر و مجاهدت در تحقیق و تتبع و احاطه بر جوانب گوناگون فرهنگ و ادب و تاریخ اسلامی ـ ایرانی و تهذیب نفس و ملکات اخلاقی نظیر نداشت. قزوینی در خانواده‌ای اهل علم در 1294 هجری قمری در محله دروازه قزوین تهران به دنیا آمد. پدرش از فضلای زمان خود بود و قزوینی تحصیلات خود را در ادب فارسی و عربی نزد استادان بنام روزگار بویژه در مدرسه معیر الممالک تهران آغاز کرد. سپس فقه و اصول و حکمت را از محضر عالمان بزرگ حوزه علمیه تهران، همچون آیت‌الله میرزا حسن آشتیانی و آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری و ملا علی نوری حکمی و ملا محمد آملی آموخت و در ضمن، در مجالس درس و افاضه حاج شیخ هادی نجم آبادی و سید احمد ادیب پیشاوری حاضر می‌شد. هنوز بسیار جوان بود که در محافل علمی تهران او را به تسلط بر ادب فارسی و عربی می‌شناختند و به کار تدریس و ترجمه اشتغال یافت؛ بویژه با خاندان ذکاء الملک فروغی و فعالیت‌های علمی و مطبوعاتی ایشان پیوند نزدیک داشت. سپس به دعوت برادرش به لندن رفت و آنگاه در پاریس اقامت گزید. قزوینی اندکی پس از رسیدن به اروپا، از حیث علمی بدان پایه رسیده بود که بسیار زود توجه خاورشناسان را جلب کرد و تصحیح و انتشار برخی از مهم‌ترین متون فارسی کهن همچون چهارمقاله و مرزبان نامه و تاریخ جهانگشا را بر عهده گرفت. قزوینی نمونه‌هایی ممتاز از شیوه درست و علمی انتشار متون کهن پدید آورد. وقتی سال‌ها پس از درگذشت او، یادداشت‌های شخصی وی به کوشش زنده یاد استاد افشار منتشر شد، اهل تحقیق بسیار بیشتر از پیش دانستند که قزوینی برای تصحیح درست و استوار این متون و نگارش تعلیقات و توضیحات چه رنج عظیمی بر خود هموار کرده است. قزوینی در دوره مشروطیت تا حوادث جنگ جهانی اول، مدتی هم در برلین همراه آزادیخواهان ایران فعالیت می‌کرد و پس از آنکه شعله‌های جنگ جهانی دوم زبانه کشید، در 1318 از پاریس به وطن بازگشت. در تهران، به یاری دکتر قاسم غنی به تصحیح و انتشار دیوان حافظ همت گماشت، که می‌توان آن را همچنان مهم‌ترین متن قابل اطمینان از دیوان حافظ محسوب داشت. او یکی از مهم‌ترین پایه‌گذاران شیوه تصحیح و انتشار علمی متون کهن است و سهمی چشمگیر در این باب دارد. قزوینی از پیشروان شناسایی نسخه‌های کهن از متون نثر و نظم فارسی و عربی در کتابخانه‌های جهان نیز هست. قزوینی از آن دست محققانی بود که بسیار می‌خواند و در کتابخانه شخصی او که خوشبختانه در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران نگهداری می‌شود، کمتر کتابی از مآخذ کهن هست در موضوعات گوناگون، که قزوینی نخوانده و در حواشی آن مطالبی ننوشته باشد. این میزان مطالعه و تحقیق در متون اصیل، از او عالمی بی‌همتا ساخته بود. شهرت قزوینی در تحقیق و تتبع در میان فضلای دیگر کشورها هم کمتر از ایران نبود و از جمله طه حسین در تسلیتی که به مناسبت درگذشت قزوینی برای دکتر قاسم غنی فرستاد، فقدان او را نه فقط برای ایران، بلکه برای عالم علم و تحقیق «فاجعه عظیمه» خواند. قزوینی از راه مطالعه و تحقیق و تفحص شیفته و دلبسته فرهنگ ایرانی بود و زندگی و آثار وی منبعی پایان ناپذیر برای کسانی است که می‌خواهند به معنای دقیق کلمه «دانشجو» باشند. یاد قزوینی گرامی باد و خدایش رحمت کند.

روزنامه ایران