1394/2/19 ۰۹:۵۸
مشهورترین دانشمند فقیه و محدث نامی شیعه در نیمه اول سده چهارم هجری، ثقه‌الاسلام محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی است. کلینی از روستای «کلین» (بر وزن حسین) واقع در ۳۸ کیلومتری شهرری و نزدیک حسن آباد کنونی است. به همین جهت او را «رازی» (منسوب به ری) هم می‌خوانند. ری و به خصوص روستاهای آن از روزگاران نخستین جزو مراکز شیعه‌نشین بوده است، هرچند بیشتر مردم ری را سنیان حنفی و شافعی تشکیل می‌داده‌اند. آرامگاه پدر کلینیکه از بزرگان شیعیان آن روز بوده، هم اکنون در قریه «کلین» و زیارتگاه مردم آن سامان می‌باشد. علان رازی، دایی کلینی و جمعی دیگر از فقها و محدثان شیعه، همچون محمد بن محمد بن عصام، شاگرد کلینی هم از آن قریه بوده‌اند.
به مناسبت روز بزرگداشت شیخ کلینی
موقعیت کلینی در جهان اسلام
ثقه‌الاسلام کلینی در عصر امام حسن عسکری(ع) متولد گشت و با چهار سفیر و نماینده خاص امام زمان(ع) که در طول غیبت کوتاه آن حضرت رابط بین شیعیان و امام زمان بودند، هم‌عصر بود. با اینکه آن چهار تن از فقها و محدثان بزرگ بودند و شیعیان آنها را به جلالت قدر می‌شناختند، مع الوصف کلینی مشهورترین شخصیت عالی مقامی بود که در آن زمان میان شیعه و سنی با احترام می‌زیست، و به طور آشکار به نشر معارف و فضائل اهل بیت(ع) همت می‌گماشت. عموم طبقات او را به راستی گفتار و درستی کردار و احاطه بر احادیث و اخبار می‌ستودند، به طوری که نوشته‌اند شیعه و سنی در اخذ فتوا به وی مراجعه می‌کردند و در این خصوص مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود. به همین جهت ملقب به «ثقه‌الاسلام» گشت.
کلینی در امانت و عدالت، تقوا و فضیلت، حفظ و ضبط احادیث که همه از شرایط یک فرد محدث موثق جامع‌الشرایط است، مانند نداشت. به گفته علامه محمد تقی مجلسی: وی در میان تمام دانشمندان ما، و آنهایی که از او روایت کرده‌اند، همچنین در نظم و ترتیب کتاب «کافی» بی‌نظیر بوده، و این مزایا دلیل است که وی از جانب خداوند متعال تاییدات خاصی داشته است.
کلینی در نظر دانشمندان
شیخ طوسی پیشوای فقهای شیعه (م۴۶۰ق) در کتاب گرانقدر «رجال» باب «کسانی که از ائمه روایت نکرده‌اند» می‌نویسد: «ابوجعفر کلینی، دانشمندی جلیل‌القدر و عالم به اخبار و احادیث بود. اوراست تصنیفاتی که در کتاب کافی تدوین شده است. در شعبان سال ۳۲۹ ق وفات یافت و در محله باب‌الکوفه مدفون گردید. ما کتابهای او را در فهرست آورده‌ایم.» و در «فهرست» تمام کتابهای کافی و چند کتاب دیگر کلینی را نام می‌برد، سپس طرق روایات خود را به آنها از استادانش شیخ مفید، غضائری، سید مرتضی و احمد بن عبدون بازگو می‌کند.
دانشمند گرانقدر رجالی، نجاشی (م۴۵۰ق) در کتاب نفیس و نامدارش «رجال» که او را نامی‌ترین دانشمند رجالی شیعه دانسته‌اند، و رجال خود را بعد از الفهرست و رجال شیخ طوسی نگاشته است، از کلینی بدین گونه یاد می‌کند: «ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی، علان کلینی رازی، دایی اوست. محمد بن یعقوب کلینی در زمان خود پیشوای علمای شیعه و چهره درخشان آنها در ری، و موثق‌ترین دانشمند شیعه در حدیث و ضبط آن بوده است. کتاب بزرگش به نام کافی را در مدت بیست سال تصنیف کرده است…»
پس از شیخ طوسی و نجاشی که پیشوایان علمای رجال و تراجم می‌باشند، سایر دانشمندان بزرگ ما هرجا به نام کلینی برخورد نموده یا از کتاب بزرگ و نامدار کافی نام برده‌اند، از وی به عنوان موثق‌ترین دانشمند شیعه در فهم و نقل و ضبط حدیث و حسن ترتیب و تنظیم کتابش یاد کرده‌اند. ابن شهرآشوب مازندرانی و علامه حلی و ابن داوود همان تعبیرات شیخ و نجاشی را در ستایش وی آورده‌اند. سید بن طاووس (م۶۶۴ق) می‌نویسد: «وثاقت و امانت کلینی در نقل حدیث مورد اتفاق عموم دانشمندان ماست.» پدر شیخ بهایی می‌گوید: «محمد بن یعقوب در عصر خود استاد علمای زمان خویش و سرآمد آنها و موثق‌ترین دانشمندان در نقل حدیث بود. او در نقد و بررسی حدیث از همه کس آشناتر و بر عموم همگان تقدم داشت.» ملا خلیل قزوینی فقیه و محدث مشهور در شرح فارسی اصول کافی می‌نویسد: «دوست و دشمن اعتراف به فضلش کرده‌اند.» علامه مجلسی در مرآت‌العقول شرح اصول کافی نوشته است: «کلینی مورد قبول طوائف انام و ممدوح خاص و عام بود.» میرزا عبدالله اصفهانی مشهور به افندی دانشمند نامی و شاگرد علامه مجلسی می‌نویسد: «منظور ازثقه الاسلام در اغلب موارد (در کتب رجال)، کلینی رازی یعنی شیخ اقدم و مسلم بین عامه و خاصه و مفتی هر دو فرقه است.» میرزا محمد نیشابوری محدث اخباری می‌نویسد: «ثقه‌الاسلام، قدوه‌الاعلام و بدر تمام، جامع سنن و آثار در حضور سفرای امام زمان(ع)، زنده‌کنندة طریقه اهل بیت در رأس سده سوم هجری…»
کلینی در نظر دانشمندان عامه مخصوصاً نزد مورخان آنها که بعد از او آمده‌اند، بسیار بزرگ است. همه از وی تجلیل کرده و او را به عظمت و بزرگواری ستوده‌اند. ابن اثیر در کتاب مشهور جامع‌الاصول می‌نویسد: «ابوجعفر محمد بن یعقوب رازی، از پیشوایان مذهب اهل بیت(ع)، دانشمندی بزرگ و فاضلی نامدار است.» سپس او را تجدیدکننده مذهب شیعه در سده سوم هجری دانسته است. ابن اثیر روایتی از پیغمبر(ص) نقل می‌کند که فرمود: «خداوند سر هر قرنی شخصی را برمی‌انگیزد که دین او را زنده و نامدار بدارد» آنگاه می‌گوید: «از احیاکنندگان مذهب شیعه در آغاز سده اول هجری، محمد بن علی باقر[ع] و در ابتدای سده دوم، علی بن موسی الرضا[ع] و بر رأس سده سوم کلینی رازی بوده‌اند.» از نوشته ابن اثیر به‌خوبی مقام و موقعیت کلینی آشکار می‌گردد و می‌رساند که او در پایان سده سوم و آغاز قرن چهارم هجری بلندآوازه‌ترین دانشمند شیعه بوده است.
برادر کوچکتر ابن اثیر، یعنی عزالدین بن اثیر جزری نیز در آغاز حوادث ۳۲۸ در تاریخ خود، کلینی را نخستین دانشمندی دانسته که در آن سال چشم از جهان فرو بسته و می‌نویسد: «در این سال وفات یافت، محمد بن یعقوب ابوجعفر کلینی که از پیشوایان شیعه و دانشمندان آنها بود.»
فیروزآبادی دانشمند لغت‌دان بزرگ (م۸۱۸ق) در قاموس از کلینی یاد کرده و او را از فقهای شیعه دانسته است. ابن حجر عسقلانی (م۸۵۲ق) در کتاب مشهور لسان‌المیزان که شرح حال علمای عامه و گاهی خاصه را تا زمان خویش به اجمال و تفصیل آورده است، می‌نویسد: «کلینی رازی در بغداد سکونت داشت و در آنجا از محمد بن احمد جبار و علی بن ابراهیم بن عاصم و دیگران روایت می‌کرد. کلینی از فقهای شیعه و کسی است که بر وفق مذهب آنها کتابها تصنیف کرده است.» و نیز در کتاب دیگرش (التبصیر) گفته است: «کلینی از رؤسای دانشمندان شیعه است که در زمان مقتدر (خلیفه عباسی) می‌زیست.» جز اینان سایر دانشمندان عامه نیز هرجا به نام کلینی رسیده‌اند، از وی به عنوان دانشمندی بزرگ و فقیهی نامدار و یکی از پیشوایان پیشین شیعه یاد کرده‌اند.
استادان
ثقه‌الاسلام کلینی در ری و قم و بغداد و کوفه و دیگر نقاط دور و نزدیک ممالک اسلامی که امروز برای ما درست روشن نیست، در نیمه دوم سده سوم هجری، دانشمندان بزرگ و فقها و محدثان بسیاری را ملاقات کرده و از خرمن معلومات و محفوظات آنها خوشه‌ها چیده و بهره‌ها گرفته و از آنان به دریافت اجازات نائل گشته است که این اجازات نیز در آن زمانها از آن بزرگمردان به چنین رادمردی بسیار با ارزش بوده است. در کتب رجال و تراجم، بالغ بر چهل نفر از فقها و محدثان را نام می‌برند که از استادان و مشایخ اجازه وی به شمار رفته‌اند و کلینی در نزد آنها شرایط شاگردی به جای آورده است. گذشته از چند تن از علمای عامه که ابن حجر عسقلانی نام برده است، از مشاهیر استادان ثقه‌الاسلام کلینی این دانشمند پیشین شیعه بوده‌اند: احمد بن محمد بن عیسی، احمد بن ادریس قمی (م۳۰۶ق)، ابن عقده (م۳۳۳ ق)، ابن عاصم کوفی، احمد بن مهران، اسحاق بن یعقوب، حسن بن خفیف، حسن بن فضل بن یزید یمانی، حسین بن حسن حسینی اسود، حسین بن حسن‌هاشمی حسنی علوی، حسین بن علی علوی، حسین بن محمد بن عمران اشعری قمی، حمید بن زیاد نینوایی (م۳۱۰ ق)، داوود بن کوره قمی، سعد بن عبدالله اشعری (م۳۰۰ ق)، سلیمان بن سفیان، سهل بن زیاد آدمی رازی، عبدالله بن جعفر حمیری، علی بن ابراهیم قمی (م ۳۰۷ ق)، علی بن حسین سعدآبادی، علی بن عبدالله خدیجی اصغر، علان رازی، علی بن محمد بن ابی القاسم بندار، عبدالله برقی، علی بن موسی کمیدانی، قاسم بن علاء، ندفر نیشابوری، محمد بن جعفر رزاز (م۳۰۱ ق)، ابوالحسن محمد بن عبدالله اسدی کوفی، محمد بن حسن صفار (م۲۹۰ق)، محمد بن حسن طائی، محمد بن عبدالله حمیری قمی، محمد بن عقیل کلینی، محمد بن علی بن معمر کوفی، محمد بن یحیی عطار و غیر از اینان.
تألیفات
شیخ اجل طوسی، و نجاشی دانشمند رجالی این کتابها را جزء تالیفات کلینی به شمار آورده‌اند:۱ـ کتاب رجال، ۲ـ کتاب رد بر قرامطه، ۳ـ کتاب رسائل ائمه(ع)، ۴ـ کتاب تعبیر رؤیا، ۵ـ مجموعه شعر: مشتمل بر قصائدی که شعرا در مناقب و فضائل اهل بیت عصمت و طهارت گفته‌اند. ۶ـ کتاب الکافی.
*مفاخر اسلام، ج۳
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید