دریغا ز دریا دریغا ز کوه / قدرت الله پیشنماز زاده

1394/1/29 ۱۰:۵۰

دراستقبال از یکصد و چهارمین سالروز تولد «محمدتقی دانش پژوه» محمدتقی دانش‌پژوه، استاد فقید دانشکده‌های الهیات و ادبیات دانشگاه تهران 30 فروردین 1290 در شهر آمل به دنیا آمد.

دراستقبال از یکصد و چهارمین سالروز تولد «محمدتقی دانش پژوه»

محمدتقی دانش‌پژوه، استاد فقید دانشکده‌های الهیات و ادبیات دانشگاه تهران 30 فروردین 1290 در شهر آمل به دنیا آمد.

علوم مقدماتی را نزد پدرشان که از علما و مجتهدان آمل و لاریجان و دانش آموخته نجف بود به اتمام رساند و در ادامه از علما و مجتهدان آن شهر آیات عظام ابوالقاسم فرسیو، آقا محمد غروی رینه‌ای و میرزا ابوالحسن پیشنماز آملی و آقا میرزا عزیزالله طبرسی و شیخ ابوالحسن واعظ جوادی آملی کسب دانش کرد.

در قم از محضر استادان و آیات عظام میرزا ابوالفضل گلپایگانی و میرزا قوام لاریجانی و آخوند ملاعلی همدانی و حضرت آیت الله میرزا هاشم آملی و آیت الله مرعشی نجفی بهره برد و در تهران از محضر استادان میرزا طاهر تنکابنی، میرزا یدالله کجوری، میرزا مهدی آشتیانی، استادسید کاظم عصار و دروس میرزا ابوالحسن خان فروغی تلمذ نموده و چندسالی در مدرسه سپهسالار قدیم در محضر استاد میرزا مهدی آشتیانی شفا و اسفار را دیده بود. شرح این درس‌ها و استادان و دوره‌ها و کتاب‌های درسی آن روزگار مفصل نوشته خود او در مجله راهنمای کتاب مجلد 18، سال 1354 توسط شادروان ایرج افشار درج شده است.

در سال 1320 از دانشکده الهیات (معقول و منقول) دانشگاه تهران لیسانس گرفت و در سال 1324 با نگاشتن مقالاتی در موضوع و مباحث فلسفه و کلام و منطق در مجلات جلوه، دانش و مهر و با ترجمه النکت الاعتقادیه شیخ مفید و مصادقه الاخوان ابن بابویه رازی به تدریس اشتغال یافت. اما دلبستگی ایشان به کتاب و پژوهش بیش از همه او را به کتابخانه کشاند.

در سال 1328 شادروان استاد سیدمحمد مشکوه مجموعه ارزشمند نسخه‌های خطی خود را به دانشگاه تهران اهدا کرد و این مجموعه پایه و اساس تأسیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران شد که استاد دانش‌پژوه و دکتر علینقی منزوی زیرنظر سیدمحمد مشکوه به کار فهرست و تنظیم کتاب‌ها مشغول شدند.

مسئولیت تنظیم کتاب‌ها و تهیه فهرست و معرفی نسخه‌های قابل خریداری و مشارکت در گروه ارزشیابی به او واگذار شد. ضمن اینکه در مجامع علمی از سال 1335 کنگره خواجه نصیر و 1338 عضویت انجمن ایرانی فلسفه و علوم انسانی و کمیسیون کتاب‌شناسی و تدریس منطق و تاریخ فلسفه اسلامی و تاریخ خاورشناسان و روش تحقیق و تاریخ ملل و نحل و فلسفه تاریخ نیز می‌پرداخت.

اما آنچه دانش‌پژوه را در سراسر جهان خاورشناسی اسلامی شناخته و نام‌آور کرد فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی است و استاد با طرح اینکه فهرست آنگاه سودمند است که نگارنده آن بتواند نسخه شناسی را از کتاب شناسی بازشناسد و سرانجام بتواند به دانش‌شناسی راه یابد و از عهده هر سه برآید. تعریفی نو و تخصصی از فهرست نگاری کتب خطی ارائه کرد، لذا از جلد سوم تا هجدهم مجموعه کتاب‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران را تدوین و با شرح و توضیحی که لازمه این کار می‌دانست نوشت.

دوستی و همکاری او با استاد ایرج افشار که تا نیم قرن ادامه داشت به گسترش و همواری راه کمک کرد لذا تنها به این کتابخانه بسنده نکرده، دانشکده‌های ادبیات والهیات و حقوق هنرهای دانشگاه تهران را معرفی و در ادامه به مؤسسات و سازمان‌ها و مجموعه‌های خصوصی و دوایر دولتی هم رسید و مجلس شورا و مدرسه سپهسالار قدیم و کتابخانه ملی ملک و مجتبی مینوی را هم تهیه و به چاپ رسانیدند. شادروان ایرج افشار می‌نویسد: مجموعه‌سازی کتاب‌های پژوهشی در زمینه تحقیقات ایران شناسی و متون و مباحث اسلامی در دانشکده حقوق که دامنه آن به بررسی و برگزیدن نسخه‌های خطی برای مجموعه‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه‌های مجلس شورا و سنای پیشین و همچنین به کتابخانه‌های شهرستان‌ها کشیده بود و خزاین خطی این کتابخانه‌ها از بینش و دانش ایشان بهره ‌بسیار یافته است و جملگی استفاده کنندگان از آنها مرهون علایق او خواهند بود (نامه فرهنگستان ادب فارسی 2/3/ص7 سال 1375)

همزمان نسخه‌های خطی کتابخانه‌های شهرستان‌های «تبریز، اصفهان، یزد، کاشان، قم، مشهد، همدان، آمل، شیراز، رشت و آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی در ری و موزه ایران باستان و لغتنامه دهخدا... شناسایی و فهرست آنها را با استاد ایرج افشار در نشریه‌ای اختصاص یافته برای فهرست‌ها در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با عنوان درباره نسخه‌های خطی به چاپ رساندند. مجلد 11 و 12 این نشریه در سال 1362 با همکاری دکتر اسماعیل حاکمی انتشار یافت و سه مجلد فهرست شهرستان‌ها زیر نظر او به چاپ رسیده است. در سال 1345 به شهرهای مسکو، تاشکند، تفلیس، دوشنبه، بخارا، سمرقند و باکو سفر کرده و کتاب‌های فارسی و مخطوطات آنجا یادداشت برداشته که در نشریه به چاپ رسید. به دستور دانشگاه تهران به شهرهای بغداد، نجف، کربلا، کاظمین، مدینه، مکه و در ادامه آن به پاریس، مونیخ، لندن، اوترخت، استانبول، کمبریج، بستن، پرینستن، آن ارمیشگان، شیکاگو و نیویورک در مدت یک‌سال از مرداد 1351 تا مرداد 1352 سفر کرده و شش ماه از این سال را به دعوت رسمی دانشگاه‌ هاروارد بود و یادداشت‌هایی که در این سفرها برداشته‌اند در نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران چاپ کردند. شادروان استاد ایرج افشار می‌نویسد: اغراق نیست اگر گفته شود دانش پژوه رقمی نزدیک به صدهزار نسخه خطی را یک به‌یک دیده و بررسی کرده...

نگاهی به دوره چهار جلدی مؤسسه الفرقان گویای میدان کار و اهمیت پژوهش‌های یک تنه دانش پژوه در زمینه و پهنه نسخه‌های خطی پراکنده در جهان است

(world survey of Islamic manuscripts, Edited by.G.Ropper condon, Al Furgan Islamic Heritage Foundation, 4Vol 1992-1994)

استاد در دفتر 11 و 12 نشر به کتابخانه مرکزی نوشته‌اند: <از تاریخ 9 خرداد تا 24 مرداد سال 1353 به‌مدت 75 روز از بام تا شام در کتابخانه دانشگاه کالیفرنیا با هشت هزار نسخه خطی فارسی، عربی، ترکی و اردو آن کتابخانه سروکار داشته‌ام خوشبختانه توانستم نزدیک به 5 هزار نسخه را یادداشت بردارم.»

استاد دانش پژوه در طول این سال‌ها علاوه بر تدریس و سفرهای تحقیقاتی و فهرست و معرفی نسخه‌ها در کنگره جهانی ایران‌شناسی سال 1345 و کنگره‌های ملی تحقیقات ایرانشناسی رشیدالدین فضل‌الله همدانی در سال 1348 سعدی و حافظ در شیراز و شیخ طوسی در مشهد 1348 و بیهقی 1349 و بیرونی 1352 و ناصرخسرو 1353 و فارابی شرکت داشته و سخنرانی کرده‌اند و در سمینارها و کنگره‌های کراچی و راولپندی شرکت کردند و مقاله و گفتار داشته‌اند. ایشان از بنیادگذاران مجله فرهنگ ایران زمین که با دکتر منوچهر ستوده، دکتر زریاب خویی، دکتر مصطفی مقربی و ایرج افشار بوده‌اند.

ایرج افشار او را روشمند و مبتکر فهرست‌نگاری تحقیقی و تحلیلی و تفصیلی دارای مقام جهانی خوانده‌ است.

او در تلاش بود با نشر متون کهن فارسی و توانایی این زبان را با یافتن واژه‌های فارسی جهت جایگزینی مفاهیم علمی و فرهنگی و مدنی جدید غیرفارسی نشان دهد و از طرفی به شناساندن مشاهیر و کتاب‌ها و رسالاتی پرداخت که تا آن زمان در فراموشی بودند. از استاد نزدیک به چهارصد مقاله و گفتار و 50 کتاب که تعدادی از آنها به چند مجلد می‌رسد منجمله فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه که 18 جلد و فهرست کتابخانه ملی ملک در 13 مجلد به یادگار مانده و فهرست مقالات و گفتارهای ایشان در بزرگداشت‌هایی که برگزار شد معرفی و در دسترس اهل تحقیق قرار گرفت.

توانایی او در منطق و آشنایی او به انواع و اقسام علوم او را بر آن داشت تا در معرفی موضوعی، آثاری از خود به جا بگذارد چنانکه در فقه فارسی فهرست فقه هزار و چهار صد ساله و در موسیقی آثار خطی در موسیقی و منطقیات فارابی و اخلاق و سیاست و فرق و ادیان گفتارهایی بنگارد.

از آثارش النهایه شیخ طوسی از طرف انجمن کتاب در سال 1342 و مقاله منطق فطری و نظری در بزرگداشت ناصرخسرو در سال 1352 و کتاب نهایه‌الارب فی اخبارالفرس و العرب سال 1374 از طرف انجمن آثار ملی و کتاب مفتاح‌الطب و منهاج‌الطلاب با همکاری دکتر مهدی محقق تقدیر و به عنوان کتاب برتر تجلیل و برگزیده شد و نیز در هفتاد و پنجمین بهار زندگانی پربهره استاد در سال 1366 مجله فرهنگ ایران زمین به یادگار استاد نشر یافت و در سال 1373 فرهنگستان ادب فارسی بزرگداشتی برای عضو پیوسته‌اش برگزار کرده و نیز کتابخانه و موزه مجلس شورای اسلامی در سال 1381 در بزرگداشت حامیان نسخ خطی از ایشان تقدیر نمودند که دفتری با عنوان حدیث عشق را به چاپ مقالات و آثارش اختصاص دادند.

استاد در سال 1368 به دانشگاه تهران طی نامه‌ای پیشنهاد دوره‌های آموزش نسخ خطی را کردند که نخستین دوره کارشناسی ارشد نسخ خطی جهت تربیت نیروی متخصص در این زمینه شکل گرفت و استاد برنامه آن را هم در درخواست خودش تدوین کرد که با همفکری سرکار خانم دکتر نوش‌آفرین انصاری و پیگیری و مشارکت ایشان در نتیجه موافقت‌های اداری برگزار شد و موفقیت آن تربیت افراد متخصص را به‌دنبال داشت که در سال 1393 جایزه پژوهشی شادروان استاد ایرج افشار به پایان‌نامه دکتری سرکار خانم دکتر فریبا افکاری که از فارغ‌التحصیلان این دوره بود تعلق گرفت.

شادروان دانش پژوه در سال 1373 کتابخانه شخصی خود را در حضور شادروان استاد ایرج افشار و فرزند گرامی‌شان دکتر محمد دانش‌پژوه به کتابخانه دکتر مجتبی مینوی اهدا‍ کرد که شش هزار شماره آن کتابخانه را به خود اختصاص داد و به نام گنجینه دانش‌پژوه به یادگار ماند.

استاد دانش پژوه 27 آذر 1375 چشم از جهان فروبست. پس از درگذشت ایشان در مرکز پژوهشی میراث مکتوب کتاب دستور‌الجمهور با همکاری استاد ایرج افشار و در مرکز نشر دانشگاهی کتاب آثار خطی در موسیقی و در موقوفات دکتر محمود افشار یزدی بیست‌و پنج جستار با پیشگفتار دکتر مصطفی محقق داماد به زیور طبع آراسته شد.

دریغا که رفتند یاران همه

شب تیره در زیر باران همه

از آن کاروان‌ها نشانی نماند

زبانگ جرس‌ها فغانی نماند

نه افشار ماند و نه دانش پژوه

دریغا زدریا دریغا زکوه

«سردخمه کردند سرخ و کبود

توگویی فرامرز هرگز نبود»

مستغرق در نسخ خطی /حمید رضا محمدی

<شوق دانش در یافتن نوادر علمی و بازگفتن آنها عشقی است جاودانه و پایان‌ناپذیر که ذهن و جان او بدان عجین شده. نه زمان می‌شناسد و نه مکان، نه خاورشناس خارجی نه ایران‌شناس خودی. او به هر کجا سفر کرد این ولع و عشق بیکرانه و پایدار را با خود همراه داشت. ناچارم از میان خاطره‌های بسیار زیادی که دارم چهار حکایت را اگرچه ممکن است برای بعضی خوانده و تکراری باشد بازگو کنم، تا مگر اشارتم رساتر شود.»

ایرج افشار

پژوهنده و جوینده «دانش» کسی را گویند که در تمام عمر، خود را مصروف و موقوف دانش در سرزمینش کرده باشد و از هیچ کوششی در راه اعتلای فرهنگ موطنش فروگذار نکرده باشد. اینها همه در وصف خدمات «محمدتقی دانش پژوه» به ایران و ایرانی است که به حق، «دانش پژوه» بود. هم درس حوزه را از بر بود و هم در دانشگاه از سرآمدان روزگار. او شیفته کتاب بود و با اینکه هیچ تخصص آکادمیکی در این حوزه نداشت اما وقتی به ریاست کتابخانه دانشکده ادبیات و سپس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران منصوب شد، تلاشی فراموش نشدنی برای تحکیم موقعیت آن نهادهای فرهنگی به انجام رساند. اما از سوی دیگر، دانش پژوه را می‌توان مستغرق در نسخ خطی دانست. او شهرهای بسیاری را از بغداد و نجف و استانبول گرفته تا پاریس و کمبریج و شیکاگو از نظر گذراند که شاید در حقش جفا باشد اگر او را پدر یا یکی از بنیانگذاران نسخه شناسی در ایران قلمداد نکنیم. باید برای او که در طول عمرش هزاران نسخه خطی را به تدقیق خوانده بود، کلاه از سر برداشت که چنین از هر آنچه در تاب و توان داشت برای «ایران»اش گذاشت. حالا اما فردا -30 فروردین- یکصد و چهارمین سالروز تولد آن دانشی مرد است و آنچه در این صفحه فراهم آمده یادکردی از کسی است که ایرج افشار، همیشه «دانش» صدایش می‌زد.

* قدرت الله پیشنماز زاده: گردآورنده کتاب « بیست وپنج جستار از محمد تقی دانش  پژوه»

عکس اهدایی از ایرج افشار به یاد سال‌ها همکاری

در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، مهر 1356

روزنامه ایران