ضرورت شناخت شیخیه و تأثیرات آن بر تاریخ ایران / حسن‌ انصاری

1404/8/6 ۰۷:۴۶

من معتقدم شیخیه را باید شناخت. خوب هم باید شناخت. بر اساس منابع دست اول آن و نه ردیه‌ها و اتهام نامه‌هایی كه بر علیه آنها نوشته یا پرداخته شده است.

من معتقدم شیخیه را باید شناخت. خوب هم باید شناخت. بر اساس منابع دست اول آن و نه ردیه‌ها و اتهام نامه‌هایی كه بر علیه آنها نوشته یا پرداخته شده است. آثار شیخ احمد احسایی و سید كاظم رشتی و حاجی محمد كریم‌خان پاره‌ای جدا و بیگانه از سرشت و سرنوشت فكر ایرانی در اسلام نیست. پاره‌ای بیگانه نسبت به تشیع نیست. این نوشته‌ها آینه بخشی از فرهنگ ما است. فرهنگ اخباری‌گری و تمایل به حجیت ظنون و اخبار آحاد و نقل خواب‌ها و ترجیح مكاشفه و شهود بر فلسفه‌ورزی و نظر‌گرایی است. نامش تغییر می‌كند اما جوهره همان است. ابن‌سینا به تفكر اسلامی خیلی خدمت كرد. تفكر بحثی و نظری را در الهیات اسلامی تعمیق بخشید. قبل از او معتزله چنین كردند. متكلمان شیعه هم همواره با وجود اعتقاد به مرجعیت امامان اما در مباحث نظری و فكری محض در الهیات باب بحث‌های نظری را مفتوح می‌گذاشتند. ابن‌عربی این وضعیت را تغییر داد. محی‌الدین و به ویژه مفسران او پرسش‌های نظری مهمی درباره الهیات سلبی و مراتب تشخص و صورتبندی آن به كلی دیگر (ذات بی‌صورت) ارایه می‌دادند اما تفكر آنها راه را برای تأویل‌های باردی در قرآن و حدیث باز می‌كرد. علم حروف و اعداد و جفر هم به كمك آنها آمد و از طریقه او در تفكر گرچه مكاتب فلسفی و مباحث نظری مهمی بیرون آمد كه بعدها متفكران مكتب شیراز و اصفهان و طهران و شارحان مغربی و شامی ابن‌عربی بهره بردند و آفاق تازه‌ای برای فكر فلسفی باز شد (و از جمله در بحث وجود و اعیان ثابته و انواع اعتبارات ماهیت) اما ابن‌عربی به فرهنگ ما حروفی‌گری و نقطوی‌گری و خیلی تفكرات باطنی دیگر را هم هدیه داد كه نه تنها تفكر عقلی اسلامی و بل اندیشه صوفیانه و باطنی را هم به ابتذال كشاند و راه را بر هر بافتنی باز كرد. برخی شارحان ملاصدرا در مكتب اصفهان و بعد در طهران كه تحت تأثیر مبانی ابن‌عربی بودند قرائتی محی‌الدینی از فلسفه آخوند عرضه كردند و با تركیب آن بحث‌ها با مبانی ولایت در اندیشه شیعی و به كارگیری شیوه‌های تأویلی تحت عنوان حل مشكلات و معضلات اخبار معجونی تازه را بر پایه آمیختن تفاسیر باطنی از امامت و ولایت شیعی كه از قدیم در تشیع حضوری قوی داشت با مبانی ابن‌عربی و ملاصدرا ارایه دادند. شیخ احسایی البته قبل از این دوران، افكارش را مطرح كرد. او بیشتر تحت تأثیر نوشته‌های ملا محسن فیض در این زمینه و به ویژه افكار و شیوه ابن ابی جمهور بود. به همین دلیل سهم شیخ احمد احسایی در جریان تأویل‌گرایی مهم است و بعد از او همزمان با رشد مكتب اصفهان مكتب شیخی در آثار سید كاظم رشتی همین جریان را دنبال می‌كند.

قرن نوزدهم ایران را نمی‌توان بدون درك درستی از شیخیه و آثار آن بر نوع دیانت و فرهنگ ایرانیان فهمید و ارزیابی كرد. تحولاتی كه به ظهور بابیه پیوست هم درست در چارچوب همین فرهنگ دینی آمیخته با تأویل‌گرایی از یك سو و رشد باورهای آخرالزمانی باطنی‌گرا كه هیزم آن را قبل‌ترها حروفیان و نقطویان و صوفیان شیعی و از جمله ذهبیه شیعی و با الهام‌گیری از مكتب محی‌الدین و مآثر رجب برسی (در ادبیات شیعی) آماده و پروار كرده بودند باید فهمید و تفسیر كرد. از قدیم‌تر این باورهای آخر‌الزمانی با انواعی از اندیشه‌های باطنی و عرفانی از یك سو و از دیگر سو با انواعی از مضامین متعلق به علوم غریبه و حروف و اعداد آمیخته شده بود و در حاشیه فرهنگ فقهی شیعی رو به رشد بود. درست اواخر عصر صفوی با وجود مخالفت فقها و شیخ‌الاسلامان صفویه با تصوف و مظاهر آن ورود طرق و فرهنگ صوفیانه از شبه قاره به ایران و شكل‌گیری طرق صوفیانه شیعی و از جمله ذهبیه قدرتی را برای اقطاب آنان درست كرده بود. شیخ احمد احسایی در چنین فضایی ظهور كرد و اندیشه‌اش بالید و با وجود آنكه خود مستقیما آن دعاوی را تأیید نمی‌كرد اما تفكرش در بستر آن مكاتب و افكار در سده نوزدهم خوانده شد و مورد استقبال و بازخوانی قرار گرفت. نزاع فقیهان اصولی و اخباری درست اندكی قبل از او و تداوم آن با محوریت میرزا محمد اخباری و قتل او در عتبات و تلاش شاهان قاجار (و حتی عثمانی در عتبات) برای بهره‌گیری از نزاع‌های فقیهان اصولی با اخباریان و صوفیان و شیخیه و به منظور مهار قدرت روزافزون فقیهان اصولی زمینه اختلافات و نزاع‌هایی را در میان صفوف مختلف آخوندهای شهرستان‌ها و علمای عتبات و شهرهای بزرگ مانند اصفهان درست كرده بود كه از درون آن ظهور باورهایی از نوع آنچه سید علی محمد باب مدعی آن بود چندان پیچیده نبود. ادبیات او ادبیاتی متأثر از فرهنگ تأویل گرایی باطنی با مفردات و مركبات تعالیم شیخ احمد و سید كاظم و افزودن پاره‌هایی از فرهنگ باطنی و غالیانه و حروفی و اعدادی فرقه‌های قدیم‌تر آخر‌الزمانی حروفیه و نقطویه و مشعشعیان و غلات متقدم بود.

پژوهشگر، مدرس و استاد میهمان مدرسه مطالعات تاریخی موسسه مطالعات پیشرفته پرینستون

منبع: روزنامه اعتماد