خیّام نیشابوری، خداوندگار رباعی و ریاضی / حسین مسرّت

1404/8/5 ۱۳:۰۳

یکی از این نوابغ ایرانی، حکیم غیاث الدّین ابوالفتح عمر بن ابراهیم الخیّامی مشهور به «خیّام»، «حکیم»، «امام»، «حجّة الحق» و «حکیم عمر خیّام»، فیلسوف، ریاضی دان، ستاره شناس، پزشک، موسیقی‌دان و شاعر است که در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ ق در شهر دانش پرور و مردآفرین نیشابور در زمان حکومت سلجوقیان زاده شد.

آنان ‌که محیط فضل و آداب شدند

در جمع کمال، شمع اصحاب شدند

ره زین شب تاریک نبردند به روز

گفتند فسانه‌ ای و در خواب شدند

«خیّام»

سده‌هاست در بین برخی زندگی نامه نویسان و تذکره نگاران این گفته درمیان است که: ما دو خیّام داریم. یکی سخنور و شاعر و دیگری حکیم و  ریاضی دان  و گاه یکی را خیّام و دیگری را خیّامی نامیدند و یکی را برآن داشت که گفتاری با نام خیّام یا خیّامی؟ بنویسد. ولی بیشترینۀ پژوهشگران و خیّام شناسان، هر دو را یکی می دانند. زیرا در درازنای  تاریخ پربار دانش، فرهنگ ، زبان و ادب فارسی و ایرانی؛ صدها دانشور داریم که به گفتۀ پیشینیان، «جامع الاطراف» هستند. چنانکه ابوعلی سینا هم پزشکی توانا بود ، هم شاعری زبر دست، هم حکیم، هم فیلسوف و هم دانشمند و... بر همین سان است افرادی مانند: حکیم ابونصر فارابی ، محمّد زکریای رازی، ابوریحان بیرونی، قاضی میرحسین میبدی و...

یکی از این نوابغ ایرانی، حکیم غیاث الدّین ابوالفتح عمر بن ابراهیم الخیّامی مشهور به «خیّام»، «حکیم»، «امام»، «حجّة الحق» و «حکیم عمر خیّام»، فیلسوف، ریاضی دان، ستاره شناس، پزشک، موسیقی‌دان و شاعر است که در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ ق  در شهر دانش پرور و مردآفرین نیشابور در زمان حکومت سلجوقیان زاده شد. وی در جوانی و در نیشابور نزد دانشمندان و استادان برجستۀ آن شهر مانند «امام موفق نیشابوری» و «بهمنیار»، دانش‌های فلسفه، پزشکی، اخترشناسی، ریاضی، حدیث، تفسیر، حکمت و فقه را فرا گرفت. برخی او را شاگرد ابن سینا (۳۷۰-۴۲۸ق) می‌دانند که با توجّه به فاصلۀ زمانی زیست این دو، نادرست است.  سپس راهی سمرقند شد و پس از آن به دعوت سلطان جلال الدّین ملکشاه سلجوقی (۴۲۶–۴۹۰ ق)  و وزیر دانشمندش خواجه نظام الملک طوسی به اصفهان رفت و سرپرست رصدخانۀ اصفهان شد. او ۱۸ سال در اصفهان اقامت داشت. وی در زمینۀ نجوم در ترتیب زیج (رصدخانه) ملکشاهی و اصلاح تقویم جلالی که جلال الدّین ملکشاه  بنیان گذاشته بود، همکاری داشت و تقویم امروز ایرانی، دستاورد محاسباتی است که خیّام و گروهی از دانشمندان دیگر در زمان ملکشاه انجام دادند و به نام وی تقویم جلالی خوانده می‌شود. خیّام همچنین در حدود سال ۴۷۱ ق گاهشماری ایران را تغییر داد. پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام الملک به سال  ۴۸۵ ق و تعطیلی رصدخانه به خراسان برگشت و بیشتر در شهرهای مرو و نیشابور روزگار گذراند. بنا بر روایتی غیر مستند، خیّام ، حسن صبّاح و خواجه نظام‌الملک به سه یار دبستانی معروفند که محمّدعلی فروغی آن را نمی پذیرد.

 هرچند جایگاه علمی خیّام، فراتر از جایگاه ادبی اوست، ولی همگان او را با رباعیّاتش می‌شناسند.

خیّام اشعاری به زبان پارسی و تازی دارد ؛ چنانکه مجموعۀ رباعی‌های او که شهرتی جهانی دارد، تاکنون به بیش از سی زبان زندۀ دنیا برگردان شده است  که نامی ترین آن به زبان انگلیسی از سوی ادوارد فیتزجرالد انجام شده است و در کنار شاهنامۀ فردوسی، دیوان حافظ و مثنوی مولوی در صدر کتاب‌های پرفروش ایرانی در خارج از کشور جای دارد. یکی از کارهای زیبا و ماندگار در زمینۀ آثار خیّام ، خوانش رباعی‌های او با صدای احمد شاملو همراه با آواز محمّدرضا شجریان و موسیقی فریدون شهبازیان است.

درون مایۀ  بیشتر رباعی‌های او تردید و شگفتی، هشدار به مرگ و نیستی و یادآوری در بارۀ غنیمت شمردن عمر آدمی است. اشعار کوتاه و سادۀ خیّام دربردارندۀ معانی ژرف فلسفی و دستاورد اندیشۀ آگاهانۀ اندیشمندی بزرگ در برابر راز و رمز آفرینش است. صدها نسخۀ خطّی از رباعی‌های او در گنجینۀ نسخه‌های خطّی کتابخانه‌های ایران و گیتی قرار دارد. تاکنون ده‌ها تصحیح از رباعی های او از سوی ادیبان و پژوهشگران ایرانی و خارجی مانند: وال‍ن‍ت‍ی‍ن آل‍ک‍س‍ی‌ی‍وی‍چ ژوکوفسکی، فردریش روزن و آرتور امانوئل کریستنسن در دست است که نامی‌ترین آن به ترتیب کتاب «ترانه های خیّام» از صادق هدایت، «رباعیّات حکیم خیّام نیشابوری» از محمّدعلی فروغی و «دمی با خیّام» از علی دشتی است. صدها نفر تاکنون دست به کار شناسایی رباعی‌های راستین او شده‌اند که آخرین پژوهش آن به کوشش و پژوهش سید علی میرافضلی چاپ شده  که از میان ۱۵۶ رباعی منسوب به خیّام  در ۳۲ منبع کهن  و ۳۵ منبع دست دوم، بر پایۀ  شناختی که از سبک خیّام و دورۀ او در طول سال‌ها پژوهش به دست آورده، تنها ۲۰ رباعی را با اطمینان از او می‌داند. وی در این کتاب بر پایۀ سه معیار تجربی، رباعی‌های برگزیدۀ خیام را به دو دسته تقسیم‌ کرده است:

یک: رباعی‌های اصیل و اصلی، که شامل ۲۰ رباعی است که برپایۀ درونمایه و هستی ‌شناسی درونی از یکدستی و همگونی برخوردارند؛ دو: رباعی های محتمل، دربردارندۀ ۴۹ رباعی است که تنها دو ویژگی از معیارهای سه‌گانه را با خود دارند. ممکن است برخی از رباعی‌های این بخش از خیّام باشد. دیگر رباعی‌های موجود در منابع، در بخش رباعی های مردود و مشکوک جای گرفته‌اند.

به تازگی پژوهشی با نام «بازروایی رباعیّات خیّام» (با بهره گیری از روایت های صادق هدایت و محمّدعلی فروغی) به کوشش و پژوهش علی معین صمدانی زیر چاپ است که شمار رباعی‌های راستین او را ۱۲۵ رباعی می‌داند.

 همچنین خیّام،  کتاب‌هایی به هر دو زبان پارسی و تازی در دانش های گوناگون ریاضی، فلسفه، موسیقی و غیره دارد. از آثار او در ریاضی، جبر و مقابله می توان به کتاب «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس»، «رساله فی الاحتیال لمعرفه مقداری الذهب و الفضه فی جسم مرکب منهما» و«لوازم الامکنه» نام برد. کارهای خیّام در ریاضیّات (به ویژه در جبر) تا سدۀ ۱۹ میلادی در بین ریاضی دانان نامدار اروپایی زبانزد بوده است. دیگر آثار او عبارتند از: «عیون الحکمه»، «رسالۀ میزان الحکمه»، «رسالۀ معراجیه»، «رساله در علم کلیّات»، «القول علی اجناس الذی بالاربعه» (دربارۀ موسیقی)، «رساله در تحقیق معنی وجود» و «نوروزنامه». خیّام را جانشین ابوعلی ‌سینا و استاد بی‌‌مانند فلسفۀ طبیعی (مادّی)، ریاضیات و منطق می‌‌دانند.

 وی به سال ۵۱۶ ق  در نیشابور درگذشت و در گورستان حیرهٔ آن شهر به خاک سپرده شد . او پیش از مرگ، جای آرامگاه خود را پیش بینی کرده بود که نظامی عروضی در دیداری که با او داشته این پیش بینی را این گونه بیان کرده است:«گور من در موضعی باشد که هر بهاری، شمال بر من گل افشان می‌کند.» نظامی پس از چهار سال که به نیشابور و به زیارت آرامگاه این سخنور بزرگ رفته، دیده است که گور او درست در همان جایی است که خود گفته بود.

 آرامگاه تازۀ او که با هوشمندی معمار توانای ایران، مهندس هوشنگ سیحون به زیبایی هرچه تمام تر در سال ۱۳۴۱ خ ساخته شده، سالیانه هزاران نفر دیدار کننده از سراسر جهان دارد.

اکنون چند رخداد به یاد خیّام وجود دارد:

۱-           نامگذاری یکی از حفره های ماه .  

۲-           نامگذاری سیّارک ۳۰۹۵ در سال ۱۹۸۰ م .

۳-           بنیان گذاری انجمن عمر خیّام در لندن از سوی گروهی از دانشمندان، ادیبان و روزنامه داران در سال ۱۸۹۲ م. این انجمن تاکنون سه آیین بزرگداشت برای خیّام برگزار کرده است.

۴-           نامگذاری روز ۲۸ اردیبهشت که به روایتی زادروز خیّام است، به نام روز بزرگداشت این حکیم و دانشمند بزرگ ایرانی.

دربارۀ زندگی و آثار خیّام تاکنون ده‌ها کتاب، صدها گفتار و شماری پایان نامه نوشته شده است.

منبع: روزنامه اطلاعات، پیوست فرهنگی