پژوهش و تصحیح نسخ خطی فارسی در گروه‌های فارسی بنگلادش / شوجان پرویز

1404/8/4 ۱۲:۱۳

هنگام تأسیس دانشگاه داکا بخش‌های فارسی و اردو با هم فعالیت می‌کردند. پس از آن، در سال ۲۰۰۶، بخش‌های فارسی و اردو از یکدیگر جدا شدند. یکی از مهم‌ترین دلایل راه‌اندازی بخش فارسی به عنوان یکی از بخش‌های تأسیسی، توجه به اهمیت نسخ خطی پراکنده در نقاط مختلف بنگلادش بود.

همه ما به خوبی می‌دانیم که زبان فارسی به مدت شش و نیم قرن (۶۳۳ سال) به عنوان زبان رسمی و اداری در شبه قاره هند رواج داشت. از سال ۱۲۰۴ میلادی تا سال ۱۸۳۷ میلادی، در این دوره طولانی که فارسی زبان دولتی بود، کلیه امور اداری، اسناد و مکاتبات دولتی و همچنین کتاب‌های آن دوران به زبان فارسی نوشته می‌شد. در نتیجه، موضوعات بسیار مهمی از تاریخ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، میراث، ادبیات و فرهنگ ما به زبان فارسی ثبت شده است.

هنگام تأسیس دانشگاه داکا بخش‌های فارسی و اردو با هم فعالیت می‌کردند. پس از آن، در سال ۲۰۰۶، بخش‌های فارسی و اردو از یکدیگر جدا شدند. به گمان من یکی از مهم‌ترین دلایل راه‌اندازی بخش فارسی به عنوان یکی از بخش‌های تأسیسی، توجه به اهمیت نسخ خطی پراکنده در نقاط مختلف بنگلادش بود. نسخ خطی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه بر روی برگ‌های نخل، پوست حیوانات و کاغذ نوشته شده‌اند. اگرچه پژوهش و تصحیح نسخ خطی کاری بسیار دشوار و نیازمند شکیبایی است، اما همواره هستند استادان و پژوهشگرانی که کار بر روی این گنجینه‌های کهن برایشان در مرکز کنجکاوی و توجه قرار می‌گیرد.

از سال ۱۹۹۰ تا کنون سه استاد از بخش فارسی دانشگاه داکا و یک استاد از دانشگاه راجشاهی موفق به اخذ مدرک دکتری خود از ایران در زمینه نسخ خطی فارسی شده‌اند. در سال ۱۹۹۸ دکتر محمد شمیم خان با پژوهش بر روی تصحیح نسخه خطی فارسی «داستان عبرت‌بار» اثر مولانا عبیدالله عبیدی سهروردی، شاعر اردو و فارسی، موفق به اخذ دکتری از دانشگاه تهران شد. در سال ۲۰۰۲ دکتر ک. م. سیف‌الاسلام خان با عنوان رساله «تصحیح و ویرایش دیوان عبدالکریم خاقی: شاعر بنگال‌زبان در بنگلادش» مدرک دکتری خود را از دانشگاه تهران دریافت کرد. این نسخه خطی هنوز به صورت کتاب منتشر نشده است. سپس در سال ۲۰۰۹، دکتر محسن الدین میا از دانشگاه فردوسی مشهد با موضوع «دیوان سراج‌الدین فریدپوری و پیرامون آن» موفق به اخذ مدرک دکتری شد. این اثر بعدها در سال ۲۰۱۳ توسط مرکز فرهنگی ایران در داکا به صورت کتاب منتشر گردید. آخرین مورد در سال ۲۰۱۹ دکتر ممیت الرشید بود که با موضوع «شرح، تحلیل و تصحیح کتاب گل دسته گلشن معنی» از دانشگاه تربیت مدرس ایران مدرک دکتری خود را به پایان رساند. این اثر نیز هنوز به صورت کتاب منتشر نشده است.

دکتر محمدکاظم کهدویی، استاد مدعو سابق بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه داکا، مقاله‌ای پژوهشی درباره بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه داکا نوشت که در سال ۱۹۹۹ در مجله «نامه پارسی» منتشر شد.

محمد کمال حسین خان، دانش آموخته سابق بخش زبان و ادبیات فارسی، با تحقیق بر روی نسخ خطی فارسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه داکا، در سال ۲۰۱۰ موفق به اخذ مدرک ام. فیل با عنوان «بررسی اطلاعاتی نسخ خطی فارسی نگهداری شده در کتابخانه مرکزی دانشگاه داکا» شد.

دکتر محسن الدین میا در سمیناری که توسط کتابخانه مرکزی دانشگاه داکا در ۳ مارس ۲۰۱۱ برگزار شد، مقاله‌ای با عنوان «بررسی نسخ خطی فارسی نگهداری شده در دانشگاه داکا» ارائه داد که در سال ۲۰۱۲ منتشر شد.

مقاله دکتر محمد ابوالکلام سرکار با عنوان «معرفی نسخ خطی قصاید عرفی شیرازی در کتابخانه مرکزی دانشگاه داکا بنگلادش» در سال ۲۰۱۵ در سووِنیر سمینار بین‌المللی «زندگی و آثار عرفی شیرازی» که توسط بخش فارسی دانشگاه لکنوی هند برگزار شد، به چاپ رسید. سپس وی در سمینار بین‌المللی «امیرخسرو: شخصیت چندوجهی هندی» که از ۲۴ تا ۲۵ فوریه ۲۰۱۸ توسط انجمن بشری لایف‌گیت لکنو، هند برگزار شد، مقاله‌ای دیگر با عنوان «معرفی نسخ خطی فارسی امیرخسرو در کتابخانه دانشگاه داکا بنگلادش» ارائه نمود.

دکتر محمد ابوالهاشم، استاد بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه چیتاگونگ، کتابی با عنوان «معرفی نسخ خطی فارسی دانشگاه چیتاگونگ» درباره نسخ خطی فارسی نگهداری‌شده در کتابخانه مرکزی آن دانشگاه تألیف کرده است. این کتاب در هفت فصل، همراه با مقدمه و نتیجه‌گیری، توسط نشر بلاکا(Balaka) منتشر شده است.

امیدوارکننده‌ترین موضوع، همکاری اخیر دکتر محمد ابوالکلام سرکار، استاد بخش زبان و ادبیات فارسی و پژوهشگری سخت‌کوش، با دکتر محمدکاظم کهدویی، استاد دانشگاه یزد و استاد مدعو سابق بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه داکا، در تصحیح و پژوهش چهار نسخه خطی است. آنان ابتدا نسخه خطی «دیوان عبیدی» اثر مولانا عبیدالله عبیدی سهروردی را تصحیح کردند که در سال ۲۰۲۰ توسط کتابخانه مرکزی دانشگاه داکا منتشر شد. این اثر، اولین نسخه خطی فارسی بود که پس از استقلال بنگلادش به صورت کتاب منتشر می شد. این کتاب یک اثر شعر فارسی است. پس از آن، آنان به تصحیح و ویرایش نسخه خطی «مثنوی در صفت بنگاله» اثر ابوالبرکات منیر لاهوری پرداختند که در سال ۲۰۲۱ توسط کتابخانه مرکزی دانشگاه داکا منتشر شد. ابوالبرکات منیر لاهوری در این کتاب، تصویری از زیبایی‌های بی‌نظیر طبیعی بنگلادش را در قالب شعر به نمایش گذاشته است.

کتاب «دیوان آزاد» اثر سید محمود آزاد، گنجینه‌ای ارزشمند است. این کتاب مجموعه‌ای از اشعار فارسی سید محمود آزاد، متولد داکا، می‌باشد و برای دانشجویان بخش زبان و ادبیات فارسی کتابی بسیار مهم است. انتشار این کتاب، سومین اقدام کتابخانه مرکزی دانشگاه داکا در چاپ نسخ خطی فارسی موجود در گنجینه خود به صورت کتاب بود.

کتاب «تاریخ جهانگیرنگر معروف به داکا» توسط سید علی الحسینی القزوینی تألیف شده است. وی با نام نواب انتظام‌الدوله ناصرالملک سید علی خان بهادر نصرت جنگ شناخته می شود. این نسخه خطی حاوی تاریخ و میراث کهن و ناشناخته داکا است. قرائت، مقدمه، تحشیه و تصحیح این نسخه خطی نیز توسط دکتر محمد ابوالکلام سرکار و با همکاری دکتر محمدکاظم کهدویی انجام شده است. این نسخه خطی توسط کتابخانه مرکزی دانشگاه داکا منتشر شده است.

علاوه بر این، در بخش‌های زبان و ادبیات فارسی نیز دوره‌های مربوط به خوانش و قرائت نسخ خطی تدریس می‌شود.

در پایان، این امیدواری را ابراز می دارم که بخش زبان و ادبیات فارسی در آینده، با پژوهش و قرائت نسخ خطی بیشتر، نقش پیشگامانه‌ای در خلق دانش جدید و کشف تاریخ و میراث ایفا کند.

دانشجوی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه داکا از کشور بنگلادش

منبع: ایبنا