جشن مهرگان نماد پیوند و پیمان و پایداری ملت ایران / سیدمحمدعلی گلاب زاده

1404/7/20 ۱۰:۱۵

ایرانیان، سال را به دو بخش تقسیم می کردند؛ نیمه اول با «جشن نوروز» و «نیمه دوم» با «جشن مهرگان» آغاز می شد. در هر دو مراسم، سفره ای می انداختند که بر سفره نخست، هفت سین و بر سفره مهرگان، شیر، نان، آینه، آویشن، حبوبات، انار و ... می گذاشتند.

دو سال پیش در چنین روزهایی که برای شرکت در همایش جغرافیای تاریخی شاهنامه به تاجیکستان رفته بودم، روز بعد از پایان همایش، و در ایام جشن مهرگان، ما را به «باغ فردوسی» - که یکی از زیباترین و بزرگترین باغ های دوشنبه است- بردند و زمانی که شکوه و عظمت این مراسم را با حضور هزاران کشاورز و افراد عادی دیدم، یک لحظه آرزو کردم که ای کاش این جشن ملی به عنوان تمثیلی از سپاسگزاری کشاورزان به پیشگاه خداوندی و نشان پایداری و بزرگی ملت ایران در سرزمین ما نیز برگزار می شد و اکنون خدا را سپاسگزارم که به همت سازمان میراث فرهنگی جشن مهرگان به عنوان بیست و پنجمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران، در کمیته بین الدولی میراث فرهنگی، یونسکو، به ثبت جهانی رسیده و در سراسر کشور به اجرا درآمده یا در حال برگزاری است.

 از یاد نبریم که اگر درگذر هزاران ساله تاریخ، پرچم افتخار ملت بزرگ ایران همواره برافراشته بوده و هجمه های دشمنان غدّارمان درهم شکسته شده و ایران و ایرانی سربلند مانده به دلیل دلبستگی آنها به مراسمی از این دست بود که دارای فلسفه عمیق و محتوای ارزشمند است و اسلام نیز همواره بر اصول آن مهر تأیید زده است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

مهر، دارای معناهایی همچون مهربانی، روشنی و دلبستگی و پیوند و پیمان است که اوج آرزو و آرمان همه انسان ها به شمار می رود. ایرانیان باستان، از مهر به عنوان میترا یا میتره یاد می کردند و او را الهه بزرگ می دانستند که مظهر دوستی و پیمان است. «آیین میترائیسم» بعدها به بابل و سرزمین های دیگر ره برد و سرانجام از مکتب‌های گوناگون عرفانی سردرآورد،و  اخلاص و راستی و ایثار، پایه و اساس آنها گردید و نیز در آیین مسیحیت نفوذ کرد.

اگرچه «قدیمی ترین سند مکتوب که در آن از الهه مهر، خدای کهن هند و اروپایی به ما رسیده، در الواح گلی متعلق به ۱۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است و در یکی از آنها به پیمان هیتی ها و میتائی‌ها- از اقوام آریایی- و یاری خواستن از «میترا» و «وارونا» دو خدای بزرگ هند و ایرانی یاد شده است»۱با این همه، اسنادی در اختیار است که نشان می دهد  جشن مهرگان، پیش از زرتشت نیز توسط ایرانیان برگزار می شد و الهه مهر یا میترا نیز جایگاه والایی داشت؛ آن گونه که در اوستا (مهر پشت ، بند ۱) آمده: اهورامزدا به زرتشت می فرماید (من اهورامزدا، مهر را آفریدم که به اندازه من شایسته ستایش است» مهر، ندا  می دهد که هر کس پیمانی به دروغ ببندد و به  عهد خود وفا نکند، در هر کجا که باشد، بایدکیفر بیند، چه این پیمان با یک مزداپرست باشد، چه با یک دیو پرست.

همین جا عرض کنم که این جشن ها هرگز ویژه زرتشتی ها نبوده واز سنت ها ومراسم ایرانی به شمار می‌رود که تنها به وسیله جامعه زرتشتی، پاسداری و اجرا شده است.

نیاکان ما، برای جشن مهرگان، ارزشی همتای نوروز قائل بودند و زمان برگزاری مراسم آن را، از دهم مهرماه تا شانزده این ماه می دانستند، با این توضیح که شانزدهم هر ماه روز مهر به شمار می‌رفت، به همین دلیل «مسعود سعد سلمان» شاعر روزگار غزنویان می گفت:

روز مهر وماه مهر و جشن فرخ مهرگان                    مهر افزای ای نگار مهر چهر مهربان

مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر                     مهربانی کن به روز مهر و جشن مهرگان

بر اساس اسطوره ها، مهرگان، روز رهایی انسان های ستمدیده از بند بیدادگری های ضحّاک است؛ روزی که آرزوی آنان برآورده شد و عنایت خداوند فریدون را شامل گردید تا بتوانند ضحّاک را در کوه دماوند به زنجیر بکشد و او را  از میان بردارد، به قول فردوسی:

به روز خجسته، سرِ مـهر ماه

به سر بر نهاد آن فریدون کلاه

زمانه بی اندوه گشت از بدی

گـرفـتـنـد مـردم ره ایـزدی

بفرمود تا آتـش افروخـتند

هـمه عنبر و زعفران سوختند

ایرانیان، سال را به دو بخش تقسیم می کردند؛ نیمه اول با «جشن نوروز» و «نیمه دوم» با «جشن مهرگان» آغاز می شد. در هر دو مراسم، سفره ای می انداختند که بر سفره نخست، هفت سین و بر سفره مهرگان، شیر، نان، آینه، آویشن، حبوبات، انار و ... می گذاشتند. هر دو سفره الزاماً روی زمین پهن می شد. اگر نوزادی در این روز به دنیا می  آمد، نام او با پیشوند مهر زیب و زیور می یافت، مانند مهر دخت، مهرشاد، مهرداد، مهرناز و ....

این جشن آن قدر ارزش داشت که داریوش بزرگ، مراسم تاجگذاری خود را در این روز برگزار کرد.به جشن مهرگان«بغ»(به معنی ایزد، بخشنده و ...) نیز می گفتند، این واژه پارسی است و برخی بر این باورند که نام بغداد، پایتخت عراق، برگرفته از این واژه است.

این جشن همواره مورد احترام شاعران، نویسندگان و صاحبنظران ایرانی بوده و از آن یاد کرده اند، به عنوان نمونه حافظ شیراز می  فرماید:

بر دلم گرد ستم هاست خدایا مپسند

 که مکدّر شود آئینه مهر آئینم

و رودکی بزرگ:

ملکا جـشن مـهرگان آمد

جشن شاهان وخسروان آمد

خز به جای ملحم و خرگاه

بـدل بـاغ و بـوسـتان آمد

ابوالفضل بیهقی نیز از برگزاری جشن مهرگان در حضور سلطان محمود غزنوی به سال ۴۲۸ قمری یاد می کند که در آن روز شاعران مدیحه سرایی می‌کردند، بزرگان هدیه می‌آوردند و مراسم جشن و پایکوبی برگزار می‌شد.۲

حتی جلال آل احمد مراسم قالی شویان مشهد اردهال در کاشان را با مراسم مهرگان و میترائیسم پیوند داده و آنها را در یک راستا می‌داند.

ابوریحان بیرونی به عنوان یکی از دلبستگان آداب و رسوم ایرانیان و فرهنگ گرانسنگ پارسی، درباره مهرگان نیز به طور بایسته سخن گفته و آن را یکی از آئین های بزرگ به شمار آورده است. ابوریحان، جشن مهرگان را از این دیدگاه محترم می شمارد که در این روز فرشتگان به یاری فریدون شتافتند تا ضحاک ستمگر را در کوه دماوند به اسارت بگیرد و او را از پای در آورد، و چنین بود که پس از آن، توده مردم در سراسر کشور این روز را جشن می‌گرفتند و مراسم ویژه  ای برگزار می کردند.

ابوریحان در خصوص چگونگی مبارزه با ستم و بیداد، یادآور می‌شود که پادشاهان، مرد دلیری را می‌گماردند تا هر بامداد ندا  دهد که ای فرشتگان آسمان به کمک ستم دیدگان زمینی بشتابید و آنها را از دست ظالمان نجات دهید و چنین است که ملت بزرگ ایران، در هنگامه حضور ددمنشان و ضحّاکان زمان،  ندا می‌دهد که تاریخ ثابت کرده است ایرانی، هرگز در برابر ستم پیشگان سر تعظیم فرود نیاورده و تسلیم نشده است، این بار نیز ثابت خواهد کرد که سرانجام ضحاک‌های بیدادگر را در دماوندهای این  سرزمین خدایی به زنجیر می‌کشد و با  اتحاد و اتفاق و پیمان و پیوندی که جانمایه سنت‌هایی چون جشن مهرگان است، سر آنها را به سنگ انتقام خواهید کوبید، بگذار دنیا بداند که اشعار ایرانی همواره همان است که: «چو ایران نباشد، تن من مباد.» امید آنکه شرق و غرب فریاد آزادی خواهی ما را شنیده باشند.

پیام دیگر جشن مهرگان که تقدس آن را ثابت می‌کند،  سنّت سپاسگزاری از خداوند  به خاطر گشودن درهای رحمت، به روی ماست، زیرا می دانیم میدان دار جشن مهرگان کشاورزان و زحمت کشانی هستند که پس از برداشت محصول، اینک در یک همایش گروهی، به سپاسگزاری از پیشگاه خداوندی پرداخته و قدرشناس عنایات ذات باری تعالی می شوند، هم او که خود می فرمایند: «لئن شکرتم لازیدنکم و ان کفرتم انّ عذابی لشدید».

مجموعه این ارزش هاست که جشن مهرگان را اعتباری افزون بخشیده و آن را در میان سایر سنت ها و جشن‌های ایرانی، خجستگی ویژه ای داده است، تا آنجا که سلمان فارسی، یار و همراه رسول گرامی اسلام می گفت: ما در عهد زرتشتی می گفتیم: خداوند یاقوت را در نوروز و زبرجد را در مهر جان برای زینت آفرید تا تفاوت این دو جشن با سایر جشن ها روشن شود.۳

باشد تا با پاسداری از ارزش های ملی و سنت های گرانبهایی که از صفا و صمیمت و یگانگی و اخلاق انسانی مایه گرفته اند و یادآوری آنها زمینه ساز بالندگی و عزّت افزون ما خواهد بود، نام ایران و ایرانی را همچنان نقش نگین تاریخ داشته و پرچم بزرگی هایمان را بر چکاد روزگاران، برافراشته نگاه داریم.

پی نوشت ها:

۱. سالمی فیه، کیوان (۱۳۹۴)، جشن های باستانی ایران، زرین مهر، تهران:اول، ص ۶۰

۲. نک: محمدبن احمد، ابوریحان بیرونی (۱۳۶۲) التفهیم لاوئل التنجیم، تصحیح استاد جلال همائی، ، تهران: بابک ،ص۲۵۴.

۳. سالمی فیه، همان، ص ۶۵

منبع: روزنامه اطلاعات