ایران و کریدور زنگزور / کاظم موسوی بجنوردی

1404/7/7 ۱۶:۵۳

در روزگار باستان، ایران نظارتی تام و تمام بر راه ابریشم ــ که ارتباط تجاری میان شرق و غرب و همچنین نظارت بر راههای دریایی و زمینی ادویه که راه تجارت هند با غرب را تأمین می‌کرد ــ داشت و برای حفظ منافع ملی، اجازۀ تغییر مسیر این راهها را به قدرتهای جهانی وقت نمی‌داد. در روزگار معاصر نیز ایران این موقعیت راهبردی را همچنان حفظ کرده است.

دبا: از مهمترین امتیازات ایران در طول تاریخ دیرپایش (از دوران باستان تاکنون)، موقعیت راهبردی بی‌همتا به‌عنوان پل ارتباطی میان تمدنهای مشرق‌زمین و جهان غرب بوده است. ایرانیان همواره بر آن بودند تا با نظارت بر راههای ارتباطی، از این امتیاز بیشترین بهره را در روابط بین‌الملل نصیب خود سازند.

در روزگار باستان، ایران نظارتی تام و تمام بر راه ابریشم ــ که ارتباط تجاری میان شرق و غرب و همچنین نظارت بر راههای دریایی و زمینی ادویه که راه تجارت هند با غرب را تأمین می‌کرد ــ داشت و برای حفظ منافع ملی، اجازۀ تغییر مسیر این راهها را به قدرتهای جهانی وقت نمی‌داد. در روزگار معاصر نیز ایران این موقعیت راهبردی را همچنان حفظ کرده است. اما پس از فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد و سر بر آوردن قدرتهای سیاسی و اقتصادی نوظهور در عرصۀ جهانی، معادلات بین‌المللی تغییر یافت و غرب برای مهار جمهوری اسلامی ایران بر آن شد تا با ایجاد راههای ارتباطی جدید (بدون عبور از ایران) از اهمیت ژئوپولتیک ایران بکاهد. راههای ارتباطی جدید همچون کریدور موسوم به «آی مک» (که کشورهای جنوب آسیا را از راه دریایی هند به کشورهای حاشیۀ جنوبی خلیج فارس می‌پیوندد، از آنجا با پیوستن راه‌آهن این کشورها تا بندر حیفا در اسرائیل امتداد می‌یابد و سرانجام از راه دریا به یونان (اروپا) راه می‌یابد) یا راه ارتباطی موسوم به کریدور لاجورد (که چین را از راه افغانستان به بندر ترکمن‌باشی در حاشیۀ دریای مازندران در ترکمنستان، سپس از راه این دریا به باکو در جمهوری آذربایجان، از آنجا به تفلیس و بندر باتومی در گرجستان، و سرانجام از راه دریای سیاه به اروپا متصل خواهد ساخت) نمونه‌هایی از این تلاشها است. هر چند این کریدورها در مرحلۀ طرح قرار دارند و به مرحلۀ اجرا نرسیده‌اند، اما طرح چنین مسائلی باعث دل‌نگرانی هر ایرانی وطن‌خواه است. دراین‌میان، یکی از این کریدورها موسوم به کریدور زنگزور که به‌منظور دورزدن ایران و کاهش نقش کلیدی آن در منطقۀ قفقاز طراحی و به مرحلۀ اجرا نزدیک شده، نگرانیهایی را برای منافع ملی ایران در پی داشته است. این مسئله ریشه در مرزبندیهای میان کشورهای عضو اتحاد جماهیر شوروی پیشین دارد.

شوروی برای حفظ تمامیت ارضی و کنترل و نظارت هرچه بیشتر بر مردم غیرروس‌تبار، مرزهایی برساخته و تنش‌آفرین میان کشورهای عضو این اتحادیه کشید تا در صورت بروز اختلاف میان آنها، مسکو در حل مناقشات حرف آخر را بزند. نمونه‌ای از این مرزهای برساخته، مرزهای میان جمهوری آذربایجان با ارمنستان است. در مرزبندیهای میان این دو کشور، بخشی از خاک جمهوری آذربایجان ــ با عنوان جمهوری خودمختار نخجوان ــ بدون اتصال با خاک اصلی جمهوری آذربایجان، در حدود مرزهای جنوب غربی ارمنستان قرار گرفت. بدین‌ترتیب راه ارتباطی جمهوری آذربایجان با نخجوان از درون خاک ارمنستان می‌گذشت. از سوی دیگر، ناحیۀ ارمنی‌نشین و کوهستانی قره‌باغ، با حدود بیش از ۹۰ درصد جمعیت ارمنی، بدون اتصال زمینی به خاک ارمنستان در درون قلمرو جمهوری آذربایجان جا گرفت. در سالهای پایانی حیات سیاسی اتحاد جماهیر شوروی، مناقشاتی میان این دو کشور بر سر قره‌باغ کوهستانی درگرفت و ارمنستان راه ارتباطی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان را بست. در این زمان، جمهوری اسلامی ایران این امکان را برای جمهوری آذربایجان فراهم آورد تا از راه ایران به نخجوان راه یابد؛ افزون‌بر آن، جمهوری اسلامی ایران در این مدت برق و گاز نخجوان را تأمین می‌کرد. با تغییر نگرش سیاسی باکو و گرایش هرچه بیشتر آنان به غرب و اسرائیل، آذربایجان سیاست دوری از ایران و همکاری بیشتر با غرب را در پیش گرفت و در آخرین جنگ این کشور با ارمنستان بر سر قره‌باغ، با کمک تسلیحاتی و لجستیکی ترکیه و اسرائیل توانست خاک ازدست‌رفتۀ خود را از ارمنستان پس گیرد. ازآن‌پس، آذربایجان خواستار ایجاد کریدوری میان خاک اصلی خود با نخجوان (در خط مرزی ایران و ارمنستان) شد. این مناقشه میان دو کشور ادامه داشت تا آنکه در ۱۷ مرداد ۱۴۰۴ با مشارکت آمریکا، دو کشور توافق‌نامه‌ای مبنی‌بر ایجاد این کریدور با حضور نیروهای نظامی و نظارتی آمریکا در خط مرزی ایران و ارمنستان، امضا کردند.

ایجاد این کریدور پیامدهایی دارد که می‌تواند بر موقعیت ژئوپلتیکی ایران و معادلات سیاسی قفقاز جنوبی تأثیرگذار باشد. مهمترین تأثیر این مسئله، حضور نیروهای آمریکایی برای نخستین بار در قفقاز جنوبی و کاهش نفوذ ایران و روسیه در این منطقه خواهد بود. ازاین‌رو، ایران برای جبران فرصتهای ازدست‌رفته در قفقاز و جلوگیری از بسته‌شدن یکی از راههای ارتباطی‌اش با اروپا که از قفقاز می‌گذرد، بایستی دیپلماسی فعال‌تری را در قفقاز در پیش گیرد و با ارتباط سیاسی نزدیک‌تر با ارمنستان و جمهوری آذربایجان، برای تأمین منافع مشترک و جلوگیری از حذف کامل ایران از معادلات ترانزیتی در قفقاز بکوشد. برای این منظور، ایران می‌تواند با سرمایه‌گذاری در توسعۀ شبکۀ ریلی و اتصال آن به راه‌آهن کشورهای ارمنستان و گرجستان، و از آنجا به اروپا، از آسیبهای پیش رو بکاهد. این مهم منوط به داشتن متحدان منطقه‌ای و بین‌المللی است؛ امری که بازنگری در سیاستهای خارجی جمهوری اسلامی ایران را می‌طلبد.