راوی سخنان حكمت‌آمیز منوچهر / محمدعلی حیدرنیا

1404/6/3 ۱۱:۲۴

اول شهریور ماه هر سال به عنوان روز بزرگداشت محمد بن جریر طبری، صاحب كتاب ارزشمند تاریخ طبری در جهان اسلام گرامی داشته می‌شود. ترجمه فارسی (از عربی) تاریخ طبری یك مجموعه ۱۶ جلدی است كه به تاریخ جهان اسلام و ایران تا قرن چهارم ه-ق می‌پردازد.

به مناسبت اول شهريور روز بزرگداشت محمد بن جرير طبری

اول شهریور ماه هر سال به عنوان روز بزرگداشت محمد بن جریر طبری، صاحب كتاب ارزشمند تاریخ طبری در جهان اسلام گرامی داشته می‌شود. ترجمه فارسی (از عربی) تاریخ طبری یك مجموعه ۱۶ جلدی است كه به تاریخ جهان اسلام و ایران تا قرن چهارم ه-ق می‌پردازد. محمد جریر طبری در ابتدای كتاب خود چنین می‌گوید:  «پارسیان تنها قومی هستند كه از بدو پیدایش، تاریخ پیوسته و چند هزار ساله دارند؛ از این روی، من پایه و اساس كتاب خود را بر مبنای پادشاهان این قوم قرار داده‌ام.» و با این توجیه منطقی، كتاب تاریخ خود را با سلسله پیشدادیان و كیومرث، اولین پادشاه این سلسله آغاز می‌كند:  معمولا كتب تاریخی مربوط به دوره قبل از اسلام دوره كیانیان (هخامنشیان؟) را اوج شكوه تمدن ایرانی معرفی می‌كنند؛ ولی كمتر به تاثیر زیرساخت‌های تمدنی كه طی ۲۴۰۰ سال در دوره پیشدادیان حاصل شد، می‌پردازند. دستاوردهای تمدنی سلسله پیشدادیان در شاهنامه به‌ تفصیل بیان شده است. در این زمینه مراجعه شود به «شاهنامه تصحیح جلال خالقی‌مطلق. دفتر یكم. صفحه ۴۱ ابیات ۱ به جلو تا ۶۲». هر چند اطلاعات ما از این دوره نیمه اسطوره‌ای و نیمه تاریخی است، ولی تاثیر شگرف این سلسله بر تمدن جهانی و ایرانی چنان است كه در ابتدای این سلسله (حدود ۳۲۰۰ سال ق-م) انسان نیمه وحشی و غارنشین بود و در پایان این دوره به مرحله‌ای از رشد رسید كه به موضوعاتی همچون اخلاق و معنویت می‌پردازد. شاهد این ادعا سخنرانی منوچهر آخرین (احتمالا) پادشاه پیشدادی است كه در تاریخ طبری به‌ تفصیل بیشتری نسبت به شاهنامه و تاریخ ثعالبی بیان شده است.  محمد جریر طبری سخنرانی منوچهر شاه پیشدادی كه سراپا اخلاق، معنویت و مدیریت است را در كتاب تاریخ خود به ‌تفصیل آورده است. در زیر به گزیده‌هایی از آن اشاره می‌شود، برای مطالعه كل سخنرانی به ترجمه كتاب (تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوك تالیف محمد بن جریر طبری جلد اول ترجمه ابوالقاسم پاینده. چاپ پنجم. ۱۳۷۵ جلد یكم صفحه ۲۹۰) مراجعه كنید. طبری می‌گوید:  منوچهر عادل و نكوكار بود و نخستین كس بود كه رسم دهقانی پدید آورد و برای هر دهكده دهقانی معین كرد.  گویند موسی پیامبر صلی‌الله علیه و سلم به سال شصتم پادشاهی منوچهر ظهور كرد. چكیده‌ای از سخنان منوچهر پادشاه پیشدادی به روایت تاریخ طبری:  ای مردم شما همگی مردم‌زاده نشده‌اید كه مردمی به تعقل است و دفع دشمن. (به‌ صرف تولد انسان نیستید)  خدای تعالی این پادشاهی به ما داد تا امتحانمان كند اگر سپاس داشتیم افزونمان دهد اگر كفران كردیم كیفرمان دهد ما خاندان عزت و مظهر پادشاهی خداییم.  منوچهر گفت: ‌ای مردم خلق از آن خالق است و شكر خاص منعم است اطاعت سزاوار قادر است.  تفكر نور است و غفلت ظلمت است، جهالت ضلالت است.  اول برفت و به ‌ناچار آخر به اول ملحق شود پیش از ما اصولی بوده كه ما فروع آنیم.  و خدا عزوجل این پادشاهی به ما داد او را ستایش كنیم از او هدایت و راستی و یقین می‌خواهیم.  پادشاه بر مردم حقی دارد و مردم نیز بر پادشاه حقی دارند. حق پادشاه بر مردم این است كه اطاعت او كنند و خیرخواه او باشند و با دشمنش پیكار كنند  و حق مردم بر پادشاه این است كه مقرری‌شان به‌ وقت دهد كه جز آن منبعی ندارند.  و حق رعیت بر پادشاه این است كه در كارشان بنگرد با آنها مدارا كند و بیش از توانشان بر آنها بار نكند و اگر آفت آسمانی یا زمینی رخ داد كه حاصلشان را بكاهد، از خراجشان بكاهد و اگر حادثه‌ای رخ داد، كمكشان كند تا آبادی توانند كرد و در مدت یك یا دو سال از آنها به‌ قدر استطاعت بگیرد. سپاه برای شاه چون دو بال پرنده است كه سپاه بال پادشاهی است و چون پری از بال كنده شود، نقصان یابد پادشاهی نیز چنین است كه به بال‌ و پر پایدار است.  شاه را سه خصلت باید، نخست آنكه راستگو باشد و دروغ نگوید و بخشنده باشد و بخیل نباشد و به هنگام خشم بر خویش مسلط باشد.  پادشاهی از عفو پایدار ماند و از عقوبت سستی گیرد و خطا در عفو بهتر از خطا در عقوبت است.

پادشاه باید در كاری كه نتیجه آن كشتن و تباه ‌كردن است، دقت كند و چون از یكی از عمال وی شكایتی رسید كه موجب عقوبت باشد با وی مدارا نكند و او را با شاكی فراهم آرد و اگر حق مظلوم بر او ثابت شد، بگیرد و تسلیم كند و اگر نتواند داد از خویشتن دهد.  بدانید كه هر كه خونی به ‌ناحق بریزد من از او نگذرم و هر كه دستی به ‌ناحق ببرد او را نبخشم تا صاحب حق ببخشد. از این پادشاهی فقط اسم از من است اگر اطاعتم كنید كه شاه اگر اطاعتش كنند شاه باشد و اگر مخالفتش كنید تبعه باشد نه شاه.  و هر خلافی كه خبر آن به ما رسد از گوینده نپذیریم تا به ‌یقین ندانیم و اگر راست نباشد گوینده را به ‌جای خلافكار بریم.  بدانید كه بهترین دفع غضب صبر و توسل به‌ یقین است.  بدانید كه فیروزی از خداست، به ‌یقین پیروز شوید و اگر نیتتان پاك باشد به مقصود رسید پس بدانید كه پادشاهی جز پایداری و اطاعت و محو دشمن و بستن مرزها و عدالت با رعیت و انصاف با مظلوم پایدار نماند.  شفای شما به نزد خودتان است دوای قاطع استقامت است و امر به نیكی و نهی از بدی.  با رعیت انصاف كنید و نهرها و جوی‌ها كه خرج آن با سلطان است زودتر اصلاح كنید كه ویران‌تر نشود و آنچه از نهرها و جوی‌ها و آنچه از رعیت است و از اصلاح آن ناتوان‌اند از بیت‌المال خراج قرضشان دهید و وقت خراج از حاصلشان به ‌قدر ممكن هر سال یك‌چهارم یا یك‌سوم یا یك نیم بگیرید تا به رنج نیفتند. ‌ای موبد موبدان این سخن و فرمان من است، این سخن را بشنو و به كار بند. آنگاه گفت: مردم شنیدید گفتند: آری گفتی و نكو گفتی.

٭ دانشیار دانشگاه شهید بهشتی

منبع: روزنامه اعتماد