چرا برای پژوهش‌های تاریخی نهاد دانشگاه مهم است؟ / حسن انصاری

1404/5/11 ۱۰:۱۲

آنچه در این چند سطر مورد توجه و سخن صاحب این قلم است، حوزه علوم انسانی است و به‌طور خاص حوزه تاریخ و پژوهش‌های تاریخی در دین و اندیشه فلسفی و دینی و تاریخ فكر.

آنچه در این چند سطر مورد توجه و سخن صاحب این قلم است، حوزه علوم انسانی است و به‌طور خاص حوزه تاریخ و پژوهش‌های تاریخی در دین و اندیشه فلسفی و دینی و تاریخ فكر. پژوهش در حوزه تاریخ در ایران و جهان اسلام پیشینه‌اش به قرن نوزدهم می‌رسد و پوشیده نیست در آغاز با تاثیرپذیری از تحقیقات و نوشته‌های شرق‌شناسان غربی در مصر و شام و عراق و ایران نوشتن در حوزه تاریخ به تدریج مستقل از نهادهای سنتی و مدارس دینی مجال ظهور یافت.

در مصر و از دوران محمدعلی و در ایران به ویژه از حدود مشروطه به این طرف به تدریج مصریان/ عرب‌ها و ایرانیان با نوشته‌های غربیان درباره تاریخ و به ویژه تاریخ شرق و جهان اسلام آشنایی حاصل كردند. در ایران علامه محمد قزوینی به عنوان كسی شناخته می‌شود كه به دنبال سفر و اقامت در اروپا و آشنایی با منابع و نوشته‌ها و شیوه‌های پژوهش‌های تاریخی و ادبی ایرانیان را با این دست پژوهش‌ها آشنا كرد و او را به درستی پدر تحقیقات نوین حوزه تاریخ و ادبیات در ایران دانسته‌اند.

 با وجود اینكه تنی چند از محققان ایرانی با الگو گرفتن از علامه قزوینی و با آشنایی با ادبیات شرق‌شناسی در غرب این نوع تحقیقات را در حوزه‌های مختلف دین و تاریخ و اندیشه و ادبیات به تدریج دامنه دادند با این وصف بیشتر این محققان محصول مستقیم دانشگاه نبودند.

خود قزوینی و خیلی دیگر و از جمله فروغی و تقی‌زاده در این طبقه با وجود اقامت‌های كوتاه و بلند در غرب هیچ‌گاه در یكی از دانشگاه‌های غربی تجربه تحصیل نداشتند و در ایران هم سابقه تاسیس دانشگاه به بعد از ظهور و شكوفایی علمی این طبقه باز می‌گردد.

 ما البته در ایران از دوران عباس میرزا سابقه‌ای داریم از تحصیل شماری از ایرانیان در مدارس و دانشكده‌های پاریس و لندن یا تاسیس مدارسی با الگوپذیری از مدارس و دانشكده‌های غربی كه به پیش از زمان تاسیس دانشگاه تهران مربوط است.

شماری از اهل علم ما محصول این مدارس بودند و بسیاری از آنها بعد از تحصیلات مقدماتی در این نوع مدارس راهی غرب شدند و به ویژه در مدرسه‌های علوم طبیعی و مهندسی و البته حقوق تحصیلات تكمیلی را دنبال كردند.

 بدین ‌ترتیب وقتی دانشگاه تهران تاسیس شد و نیز با تاسیس مدرسه معقول و منقول قدیم و بعدا دانشكده الهیات و دانشكده‌های ادبیات و سپس تاریخ به دلیل نیاز به استادانی كه بتوانند مواد درسی این رشته‌ها را تدریس كنند و به صلاحدید اولیای وقت دانشگاه و وزارت معارف از شماری از استادان سنتی كه تحصیلكرده مدارس دینی قدیم بودند و به ویژه در رشته معقول تخصص داشتند و در حوزه تهران در طبقه شاگردان حكمای قدیم طهران بودند یا استادان آن مدارس كه در تحقیقات ادبی و تاریخی و متن شناختی تحت تاثیر علامه قزوینی و همقطارهای مرحوم فروغی بودند یا در مكتب مشهد از نسل شاگردان ادیب اول بودند دعوت شد تا با این دانشكده‌ها همكاری كنند.  بدین‌ترتیب زمینه‌ای فراهم شد تا نسل جدید در دانشگاه با بهره‌وری از یكی، دو نسل از استادان سنتی عهد قدیم همزمان تلاش كنند با آموختن زبان‌های خارجی و آشنایی بیشتر با تحقیقات تاریخی حوزه شرق‌شناسی و همچنین آشنایی با شیوه‌های پژوهش‌های تاریخی و ادبی زمینه را برای آماده كردن نهاد دانشگاه برای جایگاه و كاركرد ویژه‌ای كه از آن انتظار می‌رفت، فراهم كنند. 

منتها مشكلی كه در این میان پیش آمد، این است كه این پیشینه كه از آن به دلایلی كه گفتم گریزی نبود دست‌كم در حوزه علوم تاریخ و ادبیات و الهیات این تصور خام و نادرست را ایجاد كرد كه گویی از دانشگاه در ماده و فورم پژوهش و تالیف علمی باید همان انتظار را داشت كه از حوزه‌ها و مدارس علمی و دینی قدیم و سنتی باید منتظر بود. این در حالی است كه نهاد دانشگاه اصولا كارویژه خاص خود را دارد. ما از فارغ‌التحصیل دانشكده الهیات نباید متوقع باشیم مجتهدی در فقه و اصول یا تفسیر قرآن یا حتی استاد در فلسفه اسلامی باشد.

این وظیفه حوزه‌های علمیه و دانش‌آموخته‌های آن مدارس است. دانشگاه نهاد آموزش بینش تحلیلی تاریخی است با همه مبانی فكری و فلسفی خاص خود كه ناظر به اندیشه و فكر تاریخی انتقادی است. سنت/ سنت‌های علمی حوزه‌های علمیه ما در طول تاریخ تمدن اسلامی و ایرانی و شیعی آثار و بركات علمی بسیار داشته و دارند.

 در كنار آن نهاد دانشگاه به عنوان یك نهاد برآمده از تجدد و مدرنیته در طول حدود صد سال گذشته آثار و بركات مهمی برای علم و دانش به ارمغان آورده است. با این همه باید بدانیم اگر بناست محصولات دانشگاهی ما در حوزه‌های تاریخ و ادبیات و فلسفه و علوم انسانی قابلیت رقابت با نهاد مشابه در غرب را داشته باشد ناچاریم با زبان و فضای نهاد دانشگاه و تفكر تاریخی انتقادی فكر و اندیشه و سخن خود را بیان كنیم و این بدین معناست كه باید تفاوت رویكردهای متناسب با دانشگاه و حوزه را هر كدام به خوبی بشناسیم و از همدیگر بازشناسیم.

چنانكه عرض كردم وجود نسلی از استادان قدیم كه شیوه‌های پژوهشی سنتی را در تاریخ و ادبیات و متن‌شناسی دنبال می‌كردند به عنوان استادان دانشكده‌های معقول و منقول و ادبیات برای چند دهه در نیمه قرن بیستم موجب شد ما تمایزهای دقیق كارویژه پژوهش‌های حوزوی و دانشگاهی را كمتر بتوانیم از یكدیگر تمییز بدهیم.

بدین‌ترتیب گاهی شما با نویسندگانی روبه‌رو می‌شوید كه تصور می‌كنند تحقیقات ادبی از نوع سنتی آن یا بهره‌وری از منابع متعدد یا ارجاعات فراوان در پاورقی‌ها و صرف تتبع‌های متنی برای ارایه یك نوشته آكادمیك در حوزه ادبیات و تاریخ و پژوهش تاریخی و فیلولوژیك كفایت می‌كند و فی‌المثل الگوی نوشتاری دانشمند برجسته و كم‌مانندی در رشته خود چون جلال‌الدین محدث ارموی یا علامه جلال‌الدین همایی یا حتی استادانی مانند مجتبی مینوی و بدیع‌الزمان فروزانفر می‌تواند برای ارائه پژوهشی دانشگاهی به معنایی كه ما از پژوهش‌های تحلیلی انتقادی تاریخی آكادمیك توقع داریم، كفایت كند.  این موضوع وقتی زمینه پژوهش به تحولات مفهومی و تاریخ فكر و ایده‌ها مرتبط است اهمیت خاص خود را پیدا می‌كند و طبیعی است كه حتی از نظر فورم زبان یك پژوهش متعهدانه با پژوهش سرد و تحلیلی آكادمیك تفاوت‌هایی خواهد داشت. برای رقابت با پژوهش‌های آكادمیك غربی در حوزه اسلام‌شناسی و به ویژه برای پاسخ به نوشته‌هایی با رویكرد انتقادی كه نگاهی نقادانه به تفكر دینی و دریافت سنتی از دین و منابع دین دارند، چاره‌ای نیست جز اینكه دانشگاه‌های ما در رشته‌های علوم انسانی واحدهای روش پژوهش و آشنایی با مكاتب تحقیق تاریخی و تحلیل‌های ادبی و انتقادی و مبتنی بر علوم اجتماعی و انسانی را بیش از پیش جدی بگیرند؛ در غیر این صورت بسیاری از مقالات و كتاب‌هایی كه ما حتی با عنوان‌هایی مانند علمی-  پژوهشی منتشر می‌كنیم نسبتی با پژوهش‌های آكادمیك ندارند و در بهترین حالت یا نوشته‌هایی‌اند در سطحی از ذوق‌پردازی‌های ادبی و زبانی یا تنها تقلید نوشته‌هایی‌اند از نسل استادان قدیم پیش‌گفته كه به ویژه به دلیل تغییر جایگاه تتبع (به دلیل تكنولوژی‌های جدید در اینترنت و منابع دیجیتال) كاركرد خود را در بسیاری از سطوح از دست داده‌اند. آموزش دانشگاهی و آكادمیك به ویژه برای هدفی كه گفتیم بسیار مهم است.

منبع: روزنامه اعتماد