یک محدّث، فيلسوف و دبير ايرانی شگفت‌انگيز در سده چهارم / حسن انصاری

1401/10/11 ۱۰:۲۹

از خاندان ابن جرّاح که از دير قنّی بودند و تباری ايرانی داشتند و پيش از گروش به اسلام بر مسيحيت بودند وزيران و کاتبان مهمی را در دربار عباسيان در طی سده های سوم وچهارم می شناسيم و از برخی از آنان تأليفات ارزشمندی شناخته است.

از خاندان ابن جرّاح که از دير قنّی بودند و تباری ايرانی داشتند و پيش از گروش به اسلام بر مسيحيت بودند وزيران و کاتبان مهمی را در دربار عباسيان در طی سده های سوم وچهارم می شناسيم و از برخی از آنان تأليفات ارزشمندی شناخته است. يکی از افراد اين خاندان در سده چهارم عيسی (د. ۳۹۱ ق) فرزند وزير علی بن عيسی معروف به "وزير نيک" بود که ابن نديم مکرر از این عیسی در فهرست ياد کرده و از همنشينان و مصاحبان مجلس او در بغداد بود. اين عيسی بن علی از جهات مختلف شخصيت يگانه ای است. هم از کاتبان و دلتمردان روزگارش به حساب می آمد و هم از شاگردان مجلس يحيی بن عدی، فيلسوف و متکلم مسيحی يعقوبی بسيار مهم و معروف بغداد در زمانش بود و در عين حال در علوم مختلف و از جمله حديث دست داشت. از گزارش ابو حيان توحيدی در الامتاع و المؤانسة (۱/ ۳۶) بر می آيد که وی در کار ترجمه هم بوده و گويا چندين زبان می دانسته که احتمالا در آن ميان سريانی و يونانی علاوه بر فارسی را بايد به شمار آورد. او در فلسفه و منطق ارسطویی نزد يحيی بن عدی درس خواند و سماع طبيعی ارسطو را از او آموخت و نسخه آن را برای خود از مجلس درس يحيی بن عدی فراهم کرد. تعبير مهم ابن نديم درباره او اين است که: "أوحد زمانه في علم المنطق والعلوم القديمة" (ابن نديم، ص ۱۴۳) و اين نشان از جايگاه بلند او در این دانش ها دارد. توصيفاتی که از او از سوی نويسنده صوان الحکمة و نيز ابو حيان توحيدي و ابن القفطي گزارش شده و همه را کرمر در کتاب رنسانس فرهنگی خود نقل کرده مؤيد گزارش ابن نديم است. ابن نديم در ضمن می نويسد که او کتابی در زبان فارسی داشت ("کتاب في اللغة الفارسية") و معلوم نيست آيا مقصودش اين است که او کتابی داشت به زبان فارسی و يا درباره زبان فارسی. با توجه به زمان عيسی بن علی هر يک را احتمال دهيم نشان از اهميت اين کتاب دارد.

نکته جالب توجه عنايت او با وجود آموزش های وی در فلسفه و علوم اوائل و علوم ادبی و در مقام يک ديوانسالار و کاتب به علم حديث است. او در حديث از بسياری از محدثان عصر آموخت و از آن جمله جزئی از حديث او اينک در اختيار است و به چاپ رسيده. طرفه اين است که اين متن که مجموعه ای از مجالس او در حديث است درست به سبک محدثان تنظيم و ارائه شده و هيچ نشانی در آن از اينکه اين شخص دقيقا همان کسی است که در عين حال که حديث نقل می کند سماع طبيعی ارسطو را نيز می خوانده و با فلاسفه زمان گفتگوهای فلسفی داشته ديده نمی شود. خطيب بغدادی از شيخ خود محمد بن ابی الفوارس نقل می کند که عيسی "وكان يرمي بشئ من مذهب الفلاسفة" (تاريخ بغداد، ۱۱/ ۱۸۰).

عيسی بن علی حقيقتا از شگفتی های زمان خود بود.

منبع: کاتبان ـ بررسی‌های تاریخی