دیوان حافظ شیرازی، یک شاهکار هنری در کتابخانۀ وزیری یزد* / حسین مسرت

1400/10/14 ۱۳:۲۳

در تاریخ 15 فروردین 1334 ش، کتابخانه ای کوچک امّا در بردارندۀ کتاب های نفیس و ارزنده در دهلیز شمالی مسجد جامع کبیر یزد واقع در مکان آرامگاه امامان جماعت مسجد جامع آغاز به کار کرد .

 پیشینه

    در تاریخ 15 فروردین 1334 ش، کتابخانه ای کوچک امّا در بردارندۀ کتاب های نفیس و ارزنده در دهلیز شمالی مسجد جامع کبیر یزد واقع در مکان آرامگاه امامان جماعت مسجد جامع آغاز به کار کرد . هستۀ اوّلیّۀ کتابخانه متشکّل از دو هزار جلد کتاب چاپی و خطّی اهدایی حجّت الاسلام حاج سید علی محمّد وزیری یزدی، روحانی پر نفوذ و محبوب بود که وی با شوق وذوق فراوان نزدیک به پنجاه سال از گوشه و کنار ایران و حتّی کشورهای همسایه بویژه عراق فراهم کرده بود .

    بی درنگ پس از راه اندازی کتابخانه، سیل کتاب ها از سوی فرهنگ دوستان و ارادتمندان حاجی آقا وزیری از سراسر ایران بدان سرازیر شد. آوازۀ کتابخانه و منابع خوب و سرشار آن به زودی شهرت تنها کتابخانۀ عمومی یزد که کتابخانۀ شرف الدّین علی یزدی (بنیان 1327ش) باشد، تحت شعاع قرار داد؛ زیرا وی با محبوبیتی که نزد خاندان بزرگ یزدی داشت، باعث افزونی کتاب های کتابخانه می شد.در سال 1344ش ساختمان جدید کتابخانه باهمّت آقای محمّد هراتی یزدی در کنار دهلیز شرقی مسجد جامع گشایش یافت. اکنون کتابخانۀ وزیری با داشتن 235 هزار جلد کتاب در مرکزی ترین نقطۀ شهر یزد در خدمت مراجعین خود است از این شمار 4705 جلد خطّی، 6000 جلد چاپ سنگی و بقیّه چاپی است. و از لحاظ عنوان، شمار عناوین خطّی به 6592  می رسد.

   در گنجینۀ كنونی كتاب‌های خطّی، بسیاری از آثار نفیس و منحصر به فرد از كاتبان، نویسندگان و شاعران یزدی به چشم می‌خورد كه از این میان حدود 150 جلد آن قرآن مجید و بیشترین درصد كتاب‌ها را كتاب‌های مذهبی تشكیل می‌دهد.

اهمّ نفایس نسخه‌های خطّی كتابخانۀ وزیری:

نزهة الانفس و روضة المجلس اثر محمّدبن علی عراقی، تحریر صفر 590 ق، در امثال عرب. نسخۀ منحصر بفرد.

تفسیر فارسی (سورۀ اعراف تا مریم) مؤلّف و كاتب: ناشناس (گویا از سدة 5 ق)

تفسیر الموجز: اثرو به خطّ: ابوالفتوح عجلی (515 تا 600ق) در سدة 6 ق. نسخة منحصر بفرد.

جامع الافتراق لصنعة التریاق، اثر: نورالدّین ابوالحسن علی بن عبدالعظیم انصاری، متطبّب، تألیف 669 ق، كتابت 670 ق. در طبّ فارسی.

منتهی المطلب فی تحقیق المذهب: اثر و خطّ: علّامه حلّی، تحریر 678 ق.

المختارات من الرسائل، مجموعة منشآت از سده¬های 5 تا 7 ق. كتابت 693 ق.

قرآن مجید به خطّ جلال جعفری، تحریر 712 ق.

تذكرۀ سویدیه، اثر: ابن طرخان طبیب، تحریر، 715 ق، در طبّ عمومی. امتیاز بزرگ كتاب در این است كه هفت موضع سرطانی را كشف و داروهای آن را به تفصیل بیان كرده است.

صحاح اللغة: اثر ابو نصر اسماعیل بن حمادجوهری، تحریر 763 ق.

القانون فی الطب: اثر ابوعلی سینا، تحریر سدة 7 ق.

تحریرالمجسطی، اثرخواجه نصیرالدّین طوسی، در سده 9ق.

قرآن مجید (سوره الرّحمن تا آخر قرآن) تحریر 880 ق، 28 برگ 15 سطری، دارای سرلوح مذّهب و جلد سوختة نفیس.

تذكرۀ نصرآبادی: اثر محمّدطاهر نصرآبادی. به امضای مؤلّف، تحریر 1091 ق.

دیوان حافظ، تحریر عهد صفویه، با 14 لوحۀ مینیاتور بسیار ممتاز، اثر مینیاتورگران اصفهانی، دارای تذهیب و تشعیر، با جلد مقوّایی روغنی و گل بوتة رنگین.

سفینة النجاه (تفسیر فارسی، از سورة عنكبوت تا سوره انا فتحنا) اثر ملّا محمّد مقیما یزدی.

اصول كافی: اثر علّامه مجلسی، با اجازه قرائت و مقابله به خطّ مؤلّف.

محضر الشهود فی ردّ الیهود: اثر حاجی بابا قزوینی یزدی، در 1211ق.

تورات مقدّس، به زبان عبری با خطّ نسخ و ترجمة فارسی، نوشتۀ محمّد كاظم الحسینی (نسخۀ منحصر بفرد).

تذكرۀ شبستان، اثر محمّدعلی مدرّس یزدی «شهلا یزدی» تألیف و تحریر 1276ق. در شرح احوال و اشعار شعرای ایران، بویژه یزد. نسخۀ منحصر بفرد.

جامع اللغات، اثر: محمّدجعفر ندوشنی یزدی، در سده 13 ق، فرهنگ عربی به فارسی (نسخۀ منحصر بفرد).

خاطرات نوّاب وكیل، اثر سید محمّد رضوی «وكیل التّولیه» به خطّ مؤلّّف در سدة 14ق، (نسخۀ منحصر بفرد).

مجمع¬ الجواهر: گردآوری سیدعلی محمّد وزیری یزدی، 4 دفتر، 430 برگ.

     مجموعۀ نامه‌ها، یادداشت‌ها و دست نوشته‌های بسیاری از علما و مراجع و دانشمندان اسلامی. در این مجموعه، دستخطّ 360 نفر از بزرگان اسلامی ازجمله آیات عظام و كرام: سید ابوالحسن اصفهانی، سیدمحمّدكاظم طباطبایی یزدی، حاج آقاحسین بروجردی، سیدعبدالله شیرازی، سیدشهاب الدّین مرعشی نجفی، سید محمّدرضا گلپایگانی، و امام خمینی دیده می‌شود .

  دیوان حافظ شیرازی

   در میان انبوه نسخه های خطّی کتابخانۀ وزیری یزد، شمار زیادی هم نسخۀ نفیس، ممتاز،منحصر بفرد و هنری وجود دارد که گل سرسبد آن، دیوان غزلسرای نامی ایران، شمس الدّین محمّد حافظ شیرازی(-792ق) با چهارده لوحۀ مینیاتور ( نگارگری) یکی از شاهکارهای عصر صفوی است که دیرینگی آن به چهارصد سال می رسد و مایۀ نازش این کتابخانه در بین کتابخانه های ایران است. در این گنجینه جمعاً چهارده نسخه از دیوان حافظ شیرازی وجود دارد که نسخۀ مورد معرّفی از همه نفیس تر است.

   مشخصّات فنّی کتاب به قرار زیر است:

   دیوان حافظ شیرازی، نسخۀ شمارۀ 2699،خط: نستعلیق، کاغذ: اصفهانی آهارمهره، 224 برگ، 14 سطری، قطع: رقعی،5/7*14 سانتیمتر،شمارۀ ثبت (عمومی)11247، اهدایی آقای محمّد هراتی یزدی.

شعر فارسی، قرن 8.

آغاز مقدّمه:

حمد بی عدد و ثنای بی حد و سپاس...

آغاز:

الا یا ایّها السّاقی ادرکاسا و ناولها                                            که عشق آسان نمود اوّل، ولی افتاد مشکلها

‏‏انجام موجود:

چون کرم شود زیاده ما را رگ و پی                      منّت نبریم یک جو از خاتم می

      تمّ

   مشخصّات هنری کتاب به قرار زیر است:

   آغاز مقدّمه دارای سرلوحۀ زر، شنگرف، لاجورد، سفیداب، مشکی وغیره با تشعیر و تحریر صفحۀ اوّل و دوم.همراه با ترنج های متداخل. آغاز متن زرافشان غباری دارای حاشیه که با گل و بوته های زرّین شنگرف، لاجوردی، زنگار، مشکی، زرد و سفیداب زینت یافته. صفحۀ پنجم بین سطور، طلااندازی شکل چهار گوشۀ متن دیده می شود، به گونه ای که مستطیل های ایجاد شده در دو طرف بیت متخلّص، مزیّن و مذهّب به گل و بوته شده است.تمام صفحات کتاب دارای جدول زر تحریر دار و لاجوردی و کمند کشی به طلا است و جمعاً دارای چهارده لوحۀ مینیاتور بسیار ممتاز و ظریف مشتمل بر اشکال درختان و حیوانات و مناظر طبیعی و مجالس طرب و شکارگاه است که متناسب با موضوع غزل ها در داخل نسخه جلوه نمایی می کند .در آغاز غزل ها نیز حاشیۀ پهن مذهّب و منقّش با نیم ترنج های متناظر است.

   جلد مقوّایی روغنی دورو با گل و بوته های رنگارنگ و حاشیه با گل و بوته های پرکار و شنگرف و لاجوردی و غیره و داخل ترنج، حاشیه و لچکی ها دارای گل های زرین به طرز زنجیره ای و اسلیمی زر، درون، روغنی با گل و بوته و یک سرو رنگارنگ و حاشیه با گل وبوته منقّش با حاشیۀ زرین 23*14.

   مجالس (لوحه ها) رقم و امضاء ندارد، امّا بنا به گفتۀ مدیر کتابخانۀ وزیری یزد که اوهم به نقل از کارشناسان کتاب‌های خطّی بیان می دارد، نسخه متعلّق به عصر صفوی است و نگاره ها اثر نگارگران اصفهانی است.( دانشورز، ص7) وی افزوده است: « این اثر ادبی و هنری بی اندازه نفیس از زیباترین و نفیس ترین نسخه های خطّی موجود از دیوان حافظ در کتابخانه‌ها و مراکز اسنادی کشور محسوب می شود».(همان جا)

   منوچهر آراسته ، فهرست نگار کتابخانۀ وزیری ذیل فهرست کتاب نامبرده آورده است: «تمام صفحات دارای رکابه است. مینیاتورهای آن با گذشت سال های زیاد از لحاظ رنگ و ترکیب بندی هنوز ثابت مانده است. در ابتدای نسخه؛ قبل از مقدّمه و متن اصلی، دو صفحه شعر به صورت مورّب و چلیپا و دفتری نوشته شده است .با توجّه به ویژگی های مکتب صفوی و اصفهان، این نسخه در زمان خودش دارای ارزش هنری بوده است. در نقوش صفوی تمایل به ایجاد ظرافت و پیچیدگی های اعجاب انگیز در تزئینات به چشم می خورد، این امر از مینیاتور های به کار رفته در این نسخه و همچنین استفاده از آرایه ها و تزئیناتی که رنگ غالب آن ها در تذهیب طلایی و لاجورد است، که در کتاب مورد استفاده قرار گرفته است. باتوجّه به اینکه در مکتب اصفهان و صفویّه رایج بوده، کاملاً مشخّص می شود که نسخۀ موجود یک نسخۀ منحصر به فرد است و از نفاست بالایی برخوردار است و نسخه شناسان آن را در زمرۀ نسخۀ اصل به شمار می آورند».

    نکتۀ قابل ذکر آنکه:

    این دیوان به دلیل زیبایی فراوان سال هاست در گنجینۀ (موزۀ) کتابخانه وزیری یزد برای بازدید عموم قرار دارد و شوربختانه بیم آن می رود که به دلیل قرار داشتن زیاد در برابر نور و هوای آزاد به آن آسیب جدّی برسد .

کتابنامه

آراسته، منوچهر: فهرست نسخه های خطّی ادبی کتابخانۀ وزیری یزد، فهرست تایپی.

حافظ شیرازی، شمس الدّین محمّد: دیوان حافظ شیرازی، نسخۀ خطّی کتابخانۀ وزیری یزد، شمارۀ 2699.

شیروانی محمّد: فهرست نسخه های خطّی کتابخانۀ وزیری یزد، تهران: انجمن آثار ملّی، 1355،ج4.

مسرّت، حسین : گنج کویر، پیشینه و کارنامۀ کتابخانۀ وزیری یزد، یزد: اندیشمندان یزد، 1389.

«یکی از نفیس‌ترین و زیبا ترین نسخه های خطّی موجود از دیوان حافظ، آراسته به چهارده مجلس نگارگری»، دانشورز، س13، ش96 و97 (دی و بهمن 1391).

پاورقی

* ویرایش پیشین: حکمت کویر، یادنامۀ حکمت یغمایی، به کوشش: سید مرتضی آل داوود،تهران: مُگستان، 1399: 215- 222.

سایر تصاویر