اوج و حضیض ترجمه مردِ بی‌مانند / بهاءالدین خرمشاهی

1399/4/30 ۰۴:۳۰

قرار است حالا كه كتاب «آیات منتخب كلام‌الله مجید» با ترجمه زنده‌یاد فروزانفر به دستم رسیده و با آن خلوتی داشته‌ام، نظرم را راجع به آن بگویم. ٦٠ سال است كه قرآن پژوهی می‌كنم و این كمترین را قرآن‌‌پژوهان كشور می‌شناسند. همین‌طور آیات عظام كه عمدتا در تهران ساكن هستند و كارهای بنده را می‌بینند.

نگاهی به كتاب «آیات منتخب كلام‌الله مجید»

قرار است حالا كه كتاب «آیات منتخب كلام‌الله مجید» با ترجمه زنده‌یاد فروزانفر به دستم رسیده و با آن خلوتی داشته‌ام، نظرم را راجع به آن بگویم. ٦٠ سال است كه قرآن پژوهی می‌كنم و این كمترین را قرآن‌‌پژوهان كشور می‌شناسند. همین‌طور آیات عظام كه عمدتا در تهران ساكن هستند و كارهای بنده را می‌بینند. من ١٢ كتاب قرآنی یا درباره قرآن دارم و نزدیك ٤٠٠ مقاله كوتاه و حدود ٤٠ تا٥٠ مقاله بلند. خداوند را شاكرم كه در خانواده‌ای اهل دین و دانش به دنیا آمده‌ام. پدرم دانش اسلامی خوبی داشت و در لباس روحانیت بود. در نوجوانی تا جوانی، استادان بزرگی داشت. بنده نزد پدرم قرآن و تفسیر می‌خواندم. در جوانی در دانشكده زبان و ادبیات فارسی درس می‌خواندم؛ همراه با دوست همدرسم، كامران فانی. استادان بزرگی داشتیم مثل آیت‌الله ابوالحسنی، استاد بدیع‌الزمانی كردستان، دكتر محقق، دكتر شهیدی و دیگران.  حالا با این زمینه، بناست كه نظرم را در مورد ویژگی‌های ترجمه زنده‌یاد فروزانفر در كتاب «آیات منتخب...» بگویم. زنده‌یاد فروزانفر مرد بزرگ و عالمی بود كه البته همه مردم او را نمی‌شناسند. ایشان بیشتر نزد اهل علم و دین و دانش و پژوهندگان علوم انسانی به ویژه ادبیات عرب، ادبیات فارسی، علوم قرآنی و حدیث شناخته شده است. جناب آقای عنایت‌الله مجیدی عمری به دنبال یافتن ترجمه كامل ایشان بودند. ترجمه‌ای كه متاسفانه گم شد و حالا گزیده‌ای از آیات منتشر شده است. آقای مجیدی هیچ‌گاه در كارشان كوتاهی نكردند و اگرچه نسخه كامل تا به امروز پیدا نشده و شرح آن را در یادداشت خود بر انتشار كتاب آورده‌اند اما همین گزیده‌ای هم كه منتشر كردند، كار خوب و ارزشمندی است. در جایی از یادداشت آقای مجیدی به نظر دكتر شفیعی كدكنی در مورد ترجمه اشاره شده كه گفته‌اند این بهترین ترجمه از قرآن است. به هر حال جناب آقای دكتر شفیعی كدكنی از شاگردان زنده‌یاد فروزانفر بودند و مدیون علم‌آموزی از آن مرحوم و شاید كمی مبالغه دوستانه كرده باشند. من بر ٥٠ ترجمه فارسی از قرآن نقد نوشته‌ام. یك كتاب من بررسی ترجمه‌های امروزین قرآن كریم است. من ترجمه‌های قرآن را از زمان ناصرالدین‌شاه تا ترجمه دكتر غلامعلی حدادعادل ریاست محترم فرهنگستان زبان و ادب فارسی دیده‌ام. ١٠٠ ترجمه داریم كه من ١٠تای‌شان را برتر می‌دانم و دست‌كم ٥ ترجمه فوق‌العاده. به نظرم ترجمه مرحوم فروزانفر با وجود زیبایی‌هایی كه دارد، در جاهایی می‌توان نقدهایی هم به آن وارد كرد. مثلا در ترجمه بخشی از آیه 10 سوره نسا یعنی «ان الذین اموال الیتامی...» نوشته‌اند: «آنان كه به ظلم و ستم مال یتیمان می‌خورند...» یعنی هم ظلم را آورده‌اند و هم ستم را. دو كلمه در ازای یك كلمه. در حالی كه به نظر من باید یكی از این دو می‌آمد. باز در همان سوره نسا، آیه ١١٠ در ترجمه «...یجد‌الله غفورا رحیما» نوشته‌اند: «... خداوند را بی‌گمان غفور و آمرزنده و رحیم و مهربان یابد.» یعنی ٤ كلمه در ازای 2 كلمه. به نظرم در این جاها ترجمه قدری افراط‌آمیز می‌شود. اما برای اینكه مثال‌های خوبی هم زده باشم، باید اشاره كنم به ترجمه آیه ١٠٤ باز همین سوره نسا. در ترجمه «و لا تهنو فی ابتغاء القوم ان تكونو ...» نوشته‌اند «در جست‌وجوی قوم دشمن سستی مكنید...» كه كلمه «دشمن» در ترجمه این آیه بسیار درخشان است. یا در ترجمه آیه ١١١ كه اولش می‌گوید «و من یكسب اثما...» نوشته‌اند: «هركس گنه ورزد...» این عالی است و به زیبایی از امكانات قدیم استفاده كرده ،گنه ورزیدن را به جای گناه كردن یا معصیت كردن آورده. جدای از اینها ترجمه آیات دیگری هم در كتاب «آیات منتخب كلام‌الله مجید» با ترجمه زنده‌یاد فروزانفر هست كه بسیا زیبا و درخشان است و در این فرصت كوتاه از اشاره به آنها می‌گذرم.  مرحوم فروزانفر در نظم و نثر و تدریس و ترجمه مجتهد بودند و نسبت‌شان با عربی بی‌نظیر بود. می‌دانیم كه بر بهره‌مندی از دانش‌های اسلامی در ترجمه قرآن چقدر مهم و ضروری است و ضرورت آشنایی با متون اسلامی در این كار چقدر حیاتی. به نظر آقای فروزانفر از این حیث یكی از استادان توانا بودند.  آقای فروزانفر در علوم اسلامی درجه اعلی داشتند و مهارت‌شان بیشتر در علوم عقلی بود. حافظه ایشان بسیار عجیب بود و چیزهایی را به یاد داشتند كه سبب تعجب می‌شد. حضور ذهن ایشان در پاسخ به پرسش‌هایی كه از ایشان می‌شد نزد شاگردان‌شان معروف است تا جایی كه باید گفت تا چندین قرن مثل ایشان نخواهیم داشت. همین تعداد آیه كه با ترجمه ایشان در كتاب «آیات منتخب كلام‌الله مجید» منتشر شده، به نظرم بعدها مورد تدریس قرار خواهد گرفت و همچنین محل بحث و نقد خواهد بود. این كتاب قابلیت بالایی برای بحث و درس در دانشكده‌ها دارد و در موردش بسیار خواهند نوشت. در پایان جا دارد بار دیگر از زحمات و احساس مسوولیت آقای عنایت مجیدی كه در تمام این سال‌ها پیگیر وضعیت ترجمه كامل مرحوم فروزانفر از قرآن بودند، تشكر كنم. امیدواریم برسد آن روز كه شاهد پیدا شدن نسخه كامل ترجمه آن استاد مرحوم باشیم.

منبع: روزنامه اعتماد