كتابی راهگشا برای سبك‌شناسی، ترجمه فروزانفر / علی بهرامیان

1399/4/30 ۰۴:۳۰

مبحث ترجمه قرآن كریم یكی از فرازهای فاخر زبان فارسی است و ایرانی‌ها به گواهی تاریخ و اسناد و منابع موجود، اولین كسانی بودند كه كوشیدند قرآن را به زبان دیگری - یعنی به زبان فارسی- ترجمه كنند. می‌دانیم كه اولین كوشش‌ها به‌طور رسمی، آن‌طور كه منابع موجود نشان می‌دهند، به دوره حكومت سامانی‌ها بر ماوراءالنهر بازمی‌گردد.

درنگی بر كتاب «آیات منتخب كلام‌الله مجید»

مبحث ترجمه قرآن كریم یكی از فرازهای فاخر زبان فارسی است و ایرانی‌ها به گواهی تاریخ و اسناد و منابع موجود، اولین كسانی بودند كه كوشیدند قرآن را به زبان دیگری - یعنی به زبان فارسی- ترجمه كنند.  می‌دانیم كه  اولین كوشش‌ها به‌طور رسمی، آن‌طور كه منابع موجود نشان می‌دهند، به دوره حكومت سامانی‌ها بر ماوراءالنهر بازمی‌گردد. البته آن‌طوركه می‌دانیم، آنها نخست قصد داشتند تفسیر طبری را ترجمه كنند، ولی حاصل كار و در صورت فعلی، از هر جهت با آن كتاب متفاوت است. به هر حال دامنه كار به ترجمه قرآن كریم هم كشید و برای این كار فتوایی از علما گرفتند. از آن موقع كه نیمه قرن سوم بود تا زمان ما بیش از دوازده قرن می‌گذرد و این مبحث همچنان باز است، به‌طوری كه در همین سال‌های اخیر ترجمه‌های متعددی منتشر شده است. در طول تاریخ نسخه‌های خطی متعددی به دست آمده كه قرآن را در آنها به صورت آیه یا تفسیرهایی از آیات ترجمه شده است؛ مثل تفسیر سورآبادی كه هم تفسیر است و هم ترجمه قرآن. روشن است كه این ترجمه‌ها، ظرفیت و ثروت زبان فارسی را افزایش داده‌اند. بدیهی است كه مهارت و آگاهی مترجم از زبان عربی، فهم و درك او از قرآن، آرایه‌های ادبی، علوم بلاغی و تفسیری و كلامی تاثیر چشمگیری بر كیفیت ترجمه او خواهد داشت. از سوی دیگر، مترجم قرآن هر اندازه بیشتر بر زبان فارسی مسلط و به ظرایف و دقایق این زبان آشنا باشد، ترجمه او موفق‌تر از كار در خواهد آمد. نمونه‌های قدیمی بسیار درخشانی از ترجمه‌های كهن در دست داریم، مانند ترجمه تفسیر طبری و تفسیر سورآبادی. غالب مترجمان ادوار كهن گمنامند و نسخه‌های بسیاری در كتابخانه‌ها و موزه‌های دنیا هست كه در آنها آیات به صورت كلمه به ‌كلمه ترجمه شده است. حتی بعضی ترجمه‌های كهن ارزش‌های خاصی برای ادبیات فارسی دارند، زیرا مترجم كوشیده است تحت‌تاثیر قرآن، زبانی ادبی و بلیغ و موزون از ترجمه خود به دست دهد. از سال‌های دور پیش از انقلاب، مرحوم استاد بدیع‌الزمان فروزانفر كه همه او را به تسلط بی‌نظیرش بر ادبیات فارسی و عربی و بر پهنه فرهنگ ایرانی و اسلامی می‌شناختند، دست به كار ترجمه قرآن كریم شد. او حتی قراردادی هم با وزارت فرهنگ آن موقع منعقد كرد و بنا بر اسناد و مداركی كه در دست داریم، ظاهرا این كار را به پایان هم برد. با این حال، این كار به موانعی برخورد كرد و آن‌طور كه باید به سرانجام كه نشر باشد، نرسید. بعد از حوادث سیاسی منتهی به سال ٥٧، ترجمه مرحوم استاد فروزانفر سرنوشت نامعلومی یافت. مرحوم فروزانفر در سال‌های خیلی قبل در دهه‌های اول قرن ١٤ شمسی با انتشار منتخبی از ترجمه قرآن، این كار را آغاز و می‌توان گفت كه در این زمینه به نحوی طبع‌آزمایی كرده بود. ضمن اینكه در آثار ایشان مثل شرح مثنوی و بعضی‌ دیگر نمونه‌ای از ترجمه به دست داده بود. به ویژه پس از انتشار ترجمه كتاب «حی بن یقظان» ابن طفیل معلوم شد كه مرحوم فروزانفر در ترجمه این قبیل متون، سبك و سلیقه خاصی دارد و در نقل ظرایف و دقایق فلسفی و حِكمی آن كتاب به زبان فارسی توفیق بسیار به دست آورده بود. البته ترجمه قرآن مبحث متفاوتی است، ولی همین ترجمه‌های موجود نشان می‌دهد كه آن مرحوم در این زمینه بسیار تعمق و مطالعه كرده بود و اصولا قضیه ترجمه قرآن كریم فقط به عربی‌دانی ختم نمی‌شود و اگر كسی فكر كند كه برای ترجمه قرآن، عربی‌دانی كفایت می‌كند، در این راه دچار اولین اشتباه بزرگ خود شده است و پس از آن نیز، دچار لغزش‌های بیشتر خواهد شد. آن‌طوركه از ترجمه موجود مرحوم فروزانفر پیداست، ایشان نمی‌خواسته خواننده ترجمه را به پیچیدگی‌های ادبی، كلامی یا عقیدتی بیندازد، بلكه می‌خواسته همان حاصلی كه از خواندن قرآن برای مومنین متصور است، در این ترجمه هم منعكس باشد: یعنی كسی كه قرآن می‌خواند از معانی آن به نحو درست اطلاع یابد و در ضمن اگر كسی به مباحث خاص عقیدتی علاقه دارد، بهتر است خود در این زمینه در تفاسیر و دیگر منابع و مآخذ مطالعه كند.  از استاد عنایت‌الله مجیدی باید تشكر كرد كه طی سال‌های مدید پیگیری این موضوع را رها نكردند و پیوسته در پی یافتن ترجمه قرآن فروزانفر بودند. گرچه با وجود همه كوشش‌ها سرانجام نتوانستند همه ترجمه را پیدا كنند، ولی بنابر این مثل معروف كه «ما لا یدرك كله لا یترك كله»  (چیزی كه به شكل كامل به دست نمی‌آید، نباید از صورت ناقص و غیركامل آن هم گذشت) كوشش كردند از هر آنچه موجود بود، مجموعه‌ای فراهم آورند و توجه معاصران و آیندگان را به سبك فروزانفر در ترجمه قرآن جلب كنند. ضمن اینكه آقای مجیدی، شرح كامل ماجرای ترجمه را از آغاز تا زمانی كه رد آن گم شد و ماجراهای پس از آن، نوشته‌اند. به هر حال، كتاب «آیات منتخب كلام‌الله مجید» بسیار مغتنم است و حاكی از تسلط فروزانفر در مقام مترجم قرآن بر زمینه‌های گوناگون علوم و معارف اسلامی و نیز ظرایف و دقایق زبان فارسی است. كتاب «آیات منتخب كلام‌الله مجید» می‌تواند برای كسانی كه در ترجمه قرآن به زبان فارسی تحقیق و تتبع می‌كنند، نمونه‌ای جالب از ترجمه قرآن به قلم یك استاد مسلم ادب و فرهنگ فارسی باشد. گرچه به هر حال جای نسخه كامل ترجمه قرآن فروزانفر، به مثابه منبعی ارزشمند در فرهنگ ما بسیار خالی است و باید به جست‌وجوها در این زمینه ادامه داد.

منبع: روزنامه اعتماد