1399/4/15 ۰۴:۳۰
اشاره: چند روزی است که اعلام یک خبر ذهن اصحاب هنر و رسانه را به خود مشغول کرده است: وزارت فرهنگ کشور ترکیه، پرونده هنر خوشنویسی اسلامی را برای ثبت به عنوان میراث ناملموس یونسکو ارسال کرده؛ این در حالی است که ایران برای سال ۲۰۲۱ یا ۲۰۲۲ قصد داشت چنین اقدامی را انجام دهد.
اشاره: چند روزی است که اعلام یک خبر ذهن اصحاب هنر و رسانه را به خود مشغول کرده است: وزارت فرهنگ کشور ترکیه، پرونده هنر خوشنویسی اسلامی را برای ثبت به عنوان میراث ناملموس یونسکو ارسال کرده؛ این در حالی است که ایران برای سال ۲۰۲۱ یا ۲۰۲۲ قصد داشت چنین اقدامی را انجام دهد. اگرچه برخی کارشناسان معتقدند ثبت میراث ناملموس انحصاری نیست و هر کشوری که خوشنویسی دارد، میتواند این هنر را ثبت کند، با این وصف پرواضح و غیرقابل انکار است که قاعدهمند کردن خطوط ششگانه به همت ایرانیان صورت گرفته و نستعلیق و شکستهنستعلیق خطوط خاص ایرانیان است و خوشنویسی از ایران به جهان اسلام گسترش یافته و این شاگردان میرعماد (خوشنویس عهد صفوی)، بودند که از هند تا مصر هنرمندان خوشنویس را تعلیم و پرورش دادند. نوشتار حاضر برای بررسی بیشتر و دقیقتر نقش عظیم ایرانیان در ظهور و بالندگی خوشنویسی اسلامی است و امید است که موجب هشیاری مسئولان مربوطه شود.
سخن را با ابنمقله آغاز کنیم، یعنی ابوعلی محمد بن علی بن حسین (حسن) بن عبدالله شیرازی ملقب به ابن مُقله (۲۷۲ـ ۳۲۸قر ۸۸۶ ـ۹۴۰م) که او را مبتکر و بنیانگذار خطوط مختلف و نیز مبدع و تنظیمکنندۀ خطوط ششگانه و اصول دوازدهگانه خوشنویسی میدانند. نقش او در ایجاد تحولی عظیم در سیر نگارش حروف از سادهنویسی به سمت خوشنویسی هنرمندانه مبتنی بر قواعد زیباییشناسی بیبدیل است. همان قواعد زیباییشناسانهای که اخوان الصفا در رسائل خود از آن سخن گفتهاند و ما در کتاب «هندسه خیال و زیبایی» مبانی آن را بیان کردهایم. در باب او آمده است وی کسی بود که خط محقق را از خط کوفی و نسخ قدیمی بیرون کشید و قاعدهمند کرد. سپس خط ریحان را ایجاد کرد. بعد از آن خط ثلث را از خط ریحان اخذ کرده و قاعدهمند ساخت. بعد از آنها به شکلدادن و منزه کردن خط نسخ پرداخت. ابنمقله قرآنی به خط نسخ نوشت و خطوط محقق و ریحانی و کوفی را در سرسورهها قرار داد و هنگامی که خواست کتابت قرآن با سایر خطوط فرق داشته باشد، خط توقیع را ابداع کرد. (رک: ابن مقله، دائرهالمعارف بزرگ اسلامی) ابنمقله ایرانی است.
ابن بوّاب یا ابوالحسن علاءالدین علی بن هلال مشهور به ابن بواب (درگذشتۀ ۴۱۳ق) ملقب به «قبله الکتاب» که او را کاملکننده خطوط ششگانه و شاگرد محمد بن علی شیرازی سمسمائی میدانند، مبدع شیوهای در خوشنویسی است که به مدت دویست سال بیرقیب بود؛ نیز واضع قوانینی در خوشنویسی است که به خط منسوب شهرت دارد. در این قوانین وی برای نخستین بار میزان سنجش حروف را تحت قاعده «نقطه» درآورد. بعد از هزار سال، این قواعد و قوانین همچنان روح حاکم بر خطوط اسلامی است. از دیدگاه محققان خط نسخ که به همت او شکل نهایی و متکامل یافت، رفته رفته به خط رایج تمامی سرزمینهای اسلامی تبدیل شد، به قسمی که امروزه اغلب حروف چاپی مدرن عربی و فارسی با استفاده از این خط طراحی شدهاند. وی بنا به اقوال مؤکّد ایرانی و شیعه بود.
سلطان الخطاطین یا نظام الدین سلطانی معروف به سلطانعلی مشهدی (۸۴۱ ـ ۹۲۶قر۱۴۳۵ـ۱۵۲۰م) از خوشنویسان ایرانی و از معروفترین نستعلیقنویسان قرن نهم و دهم است. گفتهاند هیچ یک از نستعلیقنویسان قدیم در زمان خود به اندازه او صاحب شهرت نشدهاند. «صراط السطور» او رساله منظومی است در قالب مثنوی که به قواعد خط پرداخته است.
شاه محمود نیشابوری ملقب به زرین قلم و کاتب اثر بینظیر خمسۀ شاهطهماسبی که اخیراً در فرهنگستان هنر ایران رونمایی شد، هنرمندی بینظیر و بیبدیل و مورد احترام بسیار شاهاسماعیل صفوی بود. میزان این احترام به گونهای بود که در جنگ چالدران با عثمانی (۹۲۰قر۸۹۳ش) شاه برای محافظت از او دستور داد شاهمحمود و کمالالدین بهزاد را همچون مرواریدهایی بس گرانبها در غاری امن پنهان کردند. پس از اتمام جنگ، نخستین چیزی که شاه جویا شد، خبر سلامت این دو بود.
بزرگترین خوشنویس نستعلیق یعنی میرعماد حسنی قزوینی (۹۶۱ـ۱۰۲۴قر ۱۵۵۴ـ ۱۶۱۵م) هنرمند پرآوازه و از سرآمدان خوشنویسی ایرانی. زیبایی و جمال و جلال خطش چنان عالمگیر شد که شاعران در وصفش سرودند، همچون میر عبدالغنی تفرشی از شعرای معاصر میرعماد:
تا کلک تو در نوشتن اعجاز نماست
بر معنی اگر لفظ کند ناز، رواست
هر دایره تو را فلک حلقه به گوش
هر مدّ تو را مدّت ایام بهاست
در ادامه به بیان فهرستی از برجستهترین آثار خوشنویسی که در بستر فرهنگ اسلامی ـ ایرانی تالیف و تصنیف شده میپردازیم. فهرستی که به همت استاد فقید محمدتقی دانشپژوه، در نشریه هنر و مردم (دوره۸، ش۸۶ و۸۷؛ آذر و دی ۴۸: ص۳۱ـ۴۳) و با عنوان «سرگذشتنامههای خوشنویسان و هنرمندان» عرضه گردید. عناوین مؤلفان که در پی نام خود عنوان قطعهای از ایران بزرگ را با خود دارند (چون شیرازی، قزوینی، راوندی، تبریزی، اصفهانی، مشهدی، هروی، کرمانی، سبزواری، بخارایی، یزدی، کربلایی، قمی، نهاوندی، لاهوری، لاریجانی و لاهیجانی) نشان از ظهور و بالندگی بیبدیل خوشنویسی در بستر فرهنگ ایرانی اسلامی است. منابع دقیق و متقن تاریخی در این باب چنان اسناد قطعی و غیرقابلانکاری هستند که هر کس در آن کوچکترین تردیدی روا دارد، خود را در محضر تاریخ رسوا نموده است.
۱ـ راحهالصدور و آیه السرور: محمدبنعلیبن سلیمانراوندی که در ۵۹۹ آن را ساخته است. راوندی در «فصل فی معرفه اصول الخط منالدائره و النقط» آن از نوشتن و پیدایش هر یکی از حروف در نسخ و محقق و ثلث سخن داشته است. او میگوید «داعی معرفت خط را مفرد کتابی ساخته است». پیداست که تحقیق او پایه برای خوشنویسان پس از وی است. (چاپ محمد اقبال ص۴۳۷ـ ۴۴۷).
۲ ـ اصول خطوط سته یا رسالۀ خط: خواجه عبدالله فرزند محمود صراف تبریزی درگذشتۀ ۷۴۲ که در یک مقدمه و دو باب و یک خاتمه است. او شاگرد مالکقزوینیدیلمی و سند استادان عراق و خراسان است و از خط او در فهرست سپهسالار (۲: ۸۵) و فهرست پاریس (بلوشه ۴: ۳۶۸ مجموعۀ ش۲۴۵۱) یاد شده است. فتحالله سبزواری در دیباچۀ اصول و قواعد خطوط سته از او نام برده است (فرهنگ ایرانزمین ۱۱: ۱۰۴) ابوالداعی یعقوببنحسنبنشیخ ملقب به سراج حسنیشیرازی شاگرد صدرالدین روزبهان صوفی خوشنویس در تحفهالمحبین خود که به نام محب الله بن خلیلالله بن شاهنعمهاللهولیکرمانی نگاشته از «رسالۀ خواجهعبدالله صیرفی» یاد کرده و گفته است که من آن را خواندهام (بلوشه ۲: ۳۰۲ ش۱۱۱۳). گلزار صفای صیرفی شاعر که در ۹۵۰ ساخته شده و به نظم فارسی است در نقاشی و رنگآمیزی پیداست که از این صیرفی نخواهد بود (بلوشه ۲: ۲۵۹ ش ۳ر۱۰۵۰ ارمغلن ۱۲: ۱۷). نسخههایی از این رسالۀعبدالله صیرفی در کتابخانههای دانشکدۀ ادبیات (۱: ۲۸۸) و آستان قدس رضوی (۷: ۱۵ و ۲۵۴) و مجلس (۷: ۱۵ و ۶۴۲) و مجموعۀ کریمزاده (مجلۀ وحید ۴۷: ۱۰۵۶) هست. (رک: کشفالظنون ۱: ۵۵۰ ـ مجلۀ ادبیات ۴۵: ۴۴ ـ تاریخ یزد ۱۱۸ و ۲۴۶ ـ تاریخ جدید یزد ۷۸ و ۱۴۰ ـ جامع مقیدی ۳: ۱۵۰ و ۳۳۶ و ۳۹۸ و ۴۲۶ ـ ذریعه ۹: ۶۲۴ ـ دانشمندان آذربایجان ۲۳۸ ـ روضاتالجنان کربلایی فهرست نامها ـ گلستان هنر ترجمۀ انگلیسی ۲۸ و ۶۱ ـ ۶۳ و ۸۱ ـ مناقب هنروران ۱۸ و ۱۹ و ۷۴ ـ نمونۀ خطوط خوشبیانی، ص۸ و ۱۲۳).
۳ ـ رسالۀ خط قبلهالکتاب ظهیرالدین میرعلیسلطانی پسر حسن علوی تبریزی که واضع نستعلیق خوانده میشود و در ۸۵۰ درگذشته است. در آن با عنوان نقل از «واضع لاصل میرعلی تبریزی» از تعلیم نسخ و تعلیق و طرز پیدایش حروف در نوشتن هر یک و اندازۀ آنها مانند سخنان راوندی گفتگو شدهاست. (فهرست کتابخانه برون از نیکلسون ص۲۰۵، نسخه در ۱۲ برگ است هر یک در ۶ سطر به خط تعلیق رضاقلی ادیب با آرایش. خوشنویسان بیانی، ص۴۴۱).
۴ ـ تحفه المحبین: ابوالداعی یعقوببنحسنبنشیخ ملقب به سراج حسنی شیرازی شاگرد صدرالدین روزبهان که در زمان تألیف آن زنده نبوده است و او آن را از روی رسائل شیخ جمالالدین قبله الکتاب یاقوت مستعصمی و خواجه عبدالله صیرفی و مبارکشاه شاگرد یاقوت که مولف آنها را به دستور روزبهان و دانشمندان دیگر خوانده و در اثر آن در سال ۸۵۸ طرح این رساله را ریخته بوده است در محمدآباد بیدر به نام حبیبالدین امیرزاده محبالله پسر برهانالدین امیرزاده خلیلالله پسر نورالدین شاه نعمهالله کرمانی به روش صوفیانه ساخته است، یک مقدمه دارد در «بیان وضع خط» و دو مقاله. ۱ـ در بیان احوال قلم و اوصاف آن و باز نمودن تراشیدن قلم و ذکر ترکیب مداد و آلات و اسباب کتابت و آداب کاتب. ۲ ـ در بیان اصول ترکیبی که زیادات از دو حرف باشد و ترکیب آن کلمات واقع شود. سپس خاتمه در بیان صورتی چند از الفاظ که به رسمالخط میباید نوشت. (نسخۀ ۳۸ آنکتیل به نستعلیق هندی آغاز سدۀ ۱۷ در پاریس که در فهرست بلوشه (۱:۳ ش ۱۱۱۳) وصف شدهاست).
۵ ـ رسالۀ خط: میرعلاءالدولهحسینی که در آن از تیمورگورکان و میرعلیتبریزی و خواجهتاج سلمانی یاد کرده است. مستوفی بافقی در جامع مفیدی (۳: ۳۹۵) از آن نقل کرده است.
۶ ـ خلاصه الاخبار فی بیان احوال الاخبار: خواندمیر آن را در ۹۰۵ به نام میرعلیشیر نوایی به انجام رسانده است و میرسد تا به سال ۸۷۵ (استواری ۱: ۱۰۲ ـ ذریعه۷ :۲۱۰) فصل هنرمندان آن را سرورخان گویا در کابل به سال ۱۳۲۴ به چاپ رسانده است.
۷ ـ آداب نگارش (رسالۀ منظوم): استاد جواهر رقم خوشنویس، مورخ ۹۲۰٫ (فهرست افغانستان ص۹۱ مجموعه ش ۲۳ موزۀ کابلی رسالۀ ۵ در برگ ۱۳۹ به خط نستعلیق با عنوان شنگرف از سدۀ ۱۲ و ۱۳).
۸ ـ رسالۀ بوقلمون: ترجمۀ رسالهای است در رنگها یا مرکبهای رنگارنگ از عربی به فارسی در شصتویک صنعت به نام محمودشاهبنمحمدشاهبنهمایونشاهبناحمدشاه دوم از فرمانروایان بهمنی (۸۸۷ ـ ۹۲۴). (دیوان هند ش۲۹۷۷ مورخ ۱۰۱۰).
۹ـ صراط السطور یا صراط الخط یا رسالۀ منظوم یا قواعد خطوط در علم خط نستعلیق: سلطان علی مشهدی (۸۴۱ـ۹۲۶) به نظم در ۲۷۰ بیت. چنین است عنوانهای مطالب آن: ۱ـ در بیان نستعلیق؛ ۲ـ در بیان جمع کردن لوحهای مردان؛ ۳ ـ در بیان ملاحظۀ خط و دانستن قواعد؛ ۴ـ در بیان مفردات؛ ۵ ـ در بیان قواعد حروف؛ ۶ـ در بیان قلمتراش؛ ۷ـ در بیان خوشنویسی؛ ۸ ـ در بیان منقبت مرتضیعلی؛ ۹ـ در بیان قواعد نستعلیق. نسخههای فراوانی از آن هست و در امتحانالفضلاء میرزا سنگلاخ چاپ ۱۲۹۱ تبریز و گلستان هنر گنجانده شده و در لنینگراد چاپ عکسی هم شده است (در ۱۹۵۷). (خوشنویسان بیانی، ص۲۵۳ ـ ریو ۵۷۳ ـ فهرست فیلمها ص۷۸ ـ ایوانف ۲: ۴۳۲ ش۶۳۸ ـ ذریعه ۱۹: ۱۰۴ ـ دانشگاه ش۵۹ر۴۷۳۶ و ۲ر۶۰۸۶ ـ نشریه۵ :۱۴۰). دومین رسالۀ مجموعۀ ۲۸ والکر در بادلیان اکسفورد (گ ۴۷ ـ ۵۶) هم همین کتاب است و نخستین آن قواعد خطوط محمودبنمحمد است (فهرست اته ۱۳۷۶).
۱۰ ـ گلزار صفا: صیرفی شاعر، به نظم فارسی در نقاشی و رنگآمیزی (بلوشه۲: ۲۵۹ ش ۳ر۱۰۵۰ S. P. 1659 گ ۵۸ تا ۷۳ ـ ارمغان ۱۲: ۱ ص۱۷). دربارۀ نام آن چنین آمده (۵۸ر): نام گلزار صفایش ز قضاستر صیرفی بلبل گلزار صفاست. ماده تاریخ آن چنین است(۷۱ پ): پی تاریخ تمامی سخنرهمچو بلبل چو شدم دستانزن+ آمد از گلشن افلاک ندار صیرفی ساکن گلزار صفا (۹۵۰).
۱۱ـ مداد الخطوط: میرعلی هروی درگذشتۀ ۹۵۱ که پس از ۹۲۶ و گویا در بخارا ساخته است. با امتحان الفضلاء میرزا سنگلاخ در تبریز در ۱۲۹۱ چاپ شده است (خوشنویسان بیانی، ص۵۰۴).
۱۲ ـ لطایف نامه: سلطان محمدفخری پسر امیری هروی که مجالسالنفایس امیرعلیشیر نوایی را در آن به سال ۹۲۸ به فارسی برگردانده است، در مجلس نهم قسم پنجم آن ذکر لطایف ارباب هنر است. متن ترکی مجالسالنفاس را به جز ترجمههای همین فخری و حکیم شاه محمدقزوینی و شاه علیبنعبدالعالی و عبدالباقشریفرضوی (دانشگاه ش ۳۰۲۹) ترجمۀ پنجمی است از شیخزاده فایض نیمردانی به نام بقیهالنقیه به سال ۹۶۱ (نشریۀ کتابخانه مرکزی دانشگاه ۶: ۶۳۱)
۱۳ ـ بابرنامه یا واقعات بابری: از ظهیرالدینبابرشاه (۸۸۸ ـ ۹۳۷) در آن سرگذشت سلطانعلیمشهد و بهزاد هست و ترجمۀ فارسی این بند آن از عبدالرحیم در مجلۀ مدرسه خاوری ۱۰: ۳ ص۸ و ۱۴۷ چاپ شده است (استوری ۱: ۵۳۰).
۱۴ ـ مرقع شاه اسماعیل صفوی:مقدمۀآن را شمسالدین محمد وصفی دربارۀ خوشنویسان و هنرمندان در سال ۹۱۶ نوشته است (خوشنویسان بیانی، ص پانزده).
۱۵ ـ آدابالمشق: از باباشاه حالی اصفهانی درگذشتۀ بغداد در ۹۹۶، این رساله را با دیباچۀ دیگری به میرعماد خوشنویس هم نسبت دادهاند، در یک مقدمه است و دو باب. این رساله شاید پیش از ۹۴۰ تألیف شده باشد؛ چه در رسمالخط مجنون رفیقی از آن یاد شده است. محمدشفیع لاهوری آن را با دیباچهای به زبان اردو و با دو فهرست مصطلحات و اعلام در مجلۀ مدرسۀ خاوری در ۱۹۵۰ در ش۱۰۱ (ج۲۶، ش۳، ص۵۲ ـ ۷۱) از روی نسخۀ مورخ ۱ ج۱۱۱۶ نشر کرده و بارهای دیگر هم به چاپ رسیده است (خوشنویسان بیانی، ص۸۵ ـ فهرست افغانستان ص۲۱۸ ـ نسخۀ ش۱۷۹۵ و ۱۷۹۶ کتابخانۀ شاهنشاهی ـ فهرست سپهسالار ۳: ۱۸ ـ فهرست فارسی مشار ۱۹ ـ فهرست ایوانف ۱: ۷۵۱، ش۵ر۱۶۲۳ ـ کتابخانۀ ملک، ش۶ر۵۲۶ ص۶۰ فهرست مجموعهها).
۱۶ ـ آداب خط: مجنون بن محمود (محمد) رفیقی چپنویس یا توأماننویس سرایندۀ منظومۀ شطرنج آمیخته با نثر به فارسی (ش ۲۵ کتابخانۀ مجتبی مینوی، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه ۶، ۶۵۳) و ناز و نیاز (دانشگاه ۵۵ر ۴۷۳۶). این رساله در بحر لیلی و مجنون است، چنانکه ساممیرزا در تحقۀ سامی (ص۱۴۲) گفته که مجنون رسالۀ نظمی به نامش در این بحر بسته و یک بیت از آن را میآورد: رنگی که صفای خط در آن استر از آب حنا و زعفران است.
و آن در نسخۀ ش ۲۴ر۴۷۳۶ دانشگاه تهران (گ ۱۴۸ر) دیده میشود و این یکی از سه رسالۀ خط مجنون است که مرحوم دکتر مهدی بیانی بهدرستی حدس زده است. این رساله «واعد خطوط» و «تعریف قواعد خط» هم خوانده شده است. دو نسخهای از آن در موزۀ بریتانیا هست که ریو (ص۵۳۲) آنها را درست نشناخته است: یکی به نام رسالۀ وضع نسخ و نستعلیق که در فهرست کرافت (ص۵، ش۱۲) به میرعلی نسبت داده شدهاست. آغازش: از واضع خط نسخ و نستعلیقر بشنو سخنی ز روی تحقیق؛ دومی به نام خوشنویسی به نام راقم که در آداب خط است به وزن مثنوی، آغازش: «بالای الف سه نقطه باید». آن بیت و این مصرع را در آداب خط مجنون نسخۀ دانشگاه دیدهام. پس این دو باید همین آداب خط مجنون باشد (دانشگاه ۴۲ر۳۰۱۰ ـ ذریعه ۱۹: ۱۰۴).
۱۷ ـ خط و سواد یا سوادالخط: مجنون بن محمود (محمد) رفیقی به نثر تألیف ۹۴۰ و ۹۴۵ در شش باب: ۱ـ در بیان خطوط و سطح و دور و وجه تسمیۀ هر یک؛ ۲ـ در ذکر استادان و مخترعان و بیان مرتبۀ ایشان؛ ۳ـ در بیان ادوات کتابت؛ ۴ـ در بیان قواعد خط؛ ۵ ـ در شکل هر یک از حروف؛ ۶ـ در حسن خط و اصناف حرفها. فصل دوم آن در ش۴ مجلد ۱۰ اوت ۱۹۳۴ و همۀ آن در ش۲، مجلد ۱۱، سال ۱۹۳۵، ص۴۶-۴۷، مجلۀ مدرسۀ خاوری به کوشش یاسینخان نیازی چاپ شده است (دانشگاه ۱ر۳۵۲۲ـ دهخدا ش۵ر۲۸۸ ـ ریو ۵۳۱ ـ دیوان هند ۲۹۳۱ ـ خوشنویسان بیانی، ص۶۱۲ ـ ایوانف ۱: ۷۵۰ ش ۱ر۱۶۲۳ و ۱۶۲۴ ـ ملک ۷ر۵۲۶ فهرست مجموعهها ص۶۰).
۱۸ـ رسم خط یا رسم الخط: مجنون بن محمود رفیقی چپنویس یا توأماننویس، به نظم به نام سلطان مظفر فرزند سلطان میرزای بایقرایچنگیزی مورخ ۹۰۹ یا ۹۴۰٫ (دانشگاه ۲ر۳۵۲۲ ـ ایوانف ۱: ۷۵۱ ش ۲ر۱۶۲۳ ـ خوشنویسان بیانی، ص۶۱۲).
۱۹ـ مرکب سازی: مجنون رفیقی، به نثر (دانشگاه ۳ر۲۵۲۲).
۲۰ ـ مرقع محمد مؤمن کرمانی فرزند خواجه شهابالدین عبدالله مروارید درگذشتۀ ۹۴۸ که برای شاهتهماسب ساخته است و میباید مقدمهای تاریخی داشته باشد دربارۀ هنرمندان و خوشنویسان (خوشنویسان بیانی ۸۴۲).
۲۱ ـ تاریخ رشیدی: میرزا حیدر دو غلات که در ۹۴۸ ساخته است. فصل هنرمندان سبک هرات دفتر دوم آن را محمدشفیع لاهوری در شمارۀ مه ۱۹۳۴ (۱۰: ۳ ص۱۵۰-۱۷۰) مجلۀ مدرسۀ خاوری از روی نسخۀ دانشگاه کیمبریچ چاپ کرده است، نیز چاپ آلمان در مجموعۀ آسیایی سال سوم ص۸۰ ـ۳۲۳ تاریخ ۱۸۸۸ در پترزبورگ، ارنولد ترجمۀ انگلیسی آن را در BSOS سال ۱۹۳۰ (۵-۴، ص۶۷۱-۶۷۴) نشر کرده است.
۲۲ ـ مرقع بهرام میرزای صفوی که مقدمۀآن را دوست محمد بن سلیمان کاتب کوشانی هروی زندۀ تا ۹۷۲ دربارۀ هنرمندان به سال ۹۵۱ نوشته است. (خوشنویسان بیانی، ص پانزده و ۱۹۲)
۲۳ ـ حالات هنروران: دوستمحمد پسر سلیمان کوشوانی هروی که کتابدار ابوالفتح بهراممیرزای صفوی و تا ۹۷۲ زنده بود. مقدمه و دیباچهای دارد و برای کتابخانۀ بهراممیرزا به سال ۹۵۳ تألیف شده است. نسخهای از این مقدمه در مرقع بهراممیرزا در کتابخانۀ خزینۀ اوقات طوپقپوسرای (ش۲۱۵۴) هست و محمدعبدالله جغتایی آن را در لاهور به سال ۱۹۳۶ با مقدمهای به اردو و انگلیسی به چاپ رسانده و دوباره مرحوم دکتر مهدی بیانی این دیباچه را از روی خود نسخۀ خطی در احوال و آثار خوشنویسان (ص۱۹۱ ـ ۲۰۳) گزیدهوار نشر کرده است.
۲۴ ـ اصول و قوای خطوط سته (رساله در…) ـ فتحالله بن احمد بن محمود سبزواری (شهرستانی یا شیرازی) مؤلف تحفهالائمه العلیه فی الحکمهالعملیه یا اخلاق ظهیری، در آن یک خاتمه است و سه باب و یک خاتمه و از ابنبواب و یاقوت و علیبن هلال و عبدالله صیرفی و احمد سهروردی در آن یاد شده است، تألیف آن از سدۀ ۱۰ است و باید در ۹۵۵ یا اندکی پیش از آن ساخته شده باشد (نسخۀ مورخ ۹۵۵ ش B 551 لنینگراد ص۲۵۳ فهرست) متن در فرهنگ ایرانزمین (ج۱۱) به چاپ رسیده است. (فهرست حقوق، ص۳۶ و ۱۱۹ ـ گلستان هنر دیباچۀ مینورسکی ص۱۹).
۲۵ ـ تحفۀ سامی: ساممیرزای صفوی در ۹۵۷ ـ ۹۶۸ تألیف کرده است (چاپ همایون فرخ در ۱۳۴۷خ).
۲۶ ـ مرقع امیر حسین بیک خزانهدار شاهتهماسب که مقدمۀ آن را مالک فیلواکوش قزوینی دیلمی درگذشتۀ ۱۸ ذح ۹۶۹ در سال ۹۶۸ دربارۀ هنرمندان نوشته است. (خوشنویسان بیانی، ص پانزده و ۶۰۱ ـ روضاتالجنان کربلایی ۱: ۳۶۹).
۲۷ ـ قواعد خطوط: محمود بن محمد، مثنوی فارسی است و آخرین تاریخی که در آن آمده است سال ۹۶۹ است، در صنعت کتابت و فن خط در پنج مقاله: ۱ـ در تراشیدن قلم و اختلاف آن؛ ۲ـ در شناختن قلم؛ ۳ـ در گرفتن قلم و راندن و حرکات انگشت؛ ۴ـ در مرکبات؛ ۵ـ قواعد خط بر طریق نقطه و دایره؛ خاتمه در ذکر استادان خطوط از ابنمقله تا سلطانعلی مشهدی درگذشته ۹۱۹٫ آغاز: شکر و سپاس مر صانعی را که چمن قرآن را به گلدستۀ ریاض نون و القلم از نی مزین گردانید. نسخهای از آن در بادلیان اکسفورد شماره ۲۸ والکر (گ ۱ ـ ۴۶) هست و در فهرست اته (ش ۱۳۷۶) از آن وصف شده است، عکس آن در کتابخانۀ ملی فرهنگ هست (ش ۷۶) (خوشنویسان بیانی، ص چهارده ـ نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه ۲۷۷:۲).
۲۸ ـ مرقع امیر غیببیک امیر شاهتهماسب: که سیداحمد مشهدی درگذشتۀ ۹۸۶ دربارۀ هنرمندان در سال ۹۷۳ نوشته است و آن درست مانند رسالۀ قطبالدین محمد قصهخوان است (خوشنویسان بیانی، ص پانزده و ۴۹).
۲۹ ـ مذکرالاحباب: نثاری بخارایی که در ۹۸۴ ساخته است. نواب صدریار جنگبندی از آن را که در بارۀ هفت شاعر خوشنویس است در مجلۀ مدرسۀ خاوری (۹: ۲ فوریه ۱۹۳۵ ص۳۹ ـ ۴۵) چاپ کرده است.
۳۰ ـ ریحان نستعلیق: تاریخ تألیف آن ۹۸۹ است. محمدعبدالله جغتایی آن را در پونه به سال ۱۹۴۱ چاپ کرده است (خوشنویسان بیانی، صده و ۸۲۵).
۳۱ ـ مرقع محمدمحسن هروی: خود او مقدمۀ تاریخی آن را دربارۀ هنرمندان در سال ۹۹۰ در هرات نوشته است (خوشنویسان بیانی، ص پانزده و ۸۳۳).
۳۲ ـ رسالۀ قطبیه: قطبالدینمحمد یزدی خوشنویس شاگرد مالک دیلمی (۹۲۴ـ ۹۶۹) که چند سالی در بغداد زیسته و در ۹۷۸ تا ۹۹۰ در همین شهر نشان و سراغ او داده شده و تا سال ۱۰۰۰ زنده بوده است. این رساله تذکرۀ پنجاهودو خوشنویس است و عالی افندی در مناقب هنروران (ص۷، ۱۲، ۴۰، ۵۳ و ۶۷) از آن یاد نموده و آن را در ۹۹۵ با اضافاتی از خود در آن به ترکی درآورده است. کلمات هوارت تاریخ تألیف رسالۀ قطبیه را ۹۹۴ نوشته است و شاید هم درست باشد، چه یک سالی پیش از ۹۹۵ خواهد بود که تاریخ تألیف مناقب هنروران است، ولی سندی به دست نداده است. او شاگرد مقصودعلی ترک و معزالدین شاگرد میرهبهالله و میرحیدر بخارایی هم بوده و با واسطه شاگرد میرعلی است. خط او در مرقع ۲۴۲ قاهره دیده میشود (ش ۲۱۴۶) برادرش شرفالدین در طلاکاری و تذهیب هنرمندی نامور بود و اربعین جامی را در ۹۰۰ تذهیب کرده است (نمونۀ خطوط خوش ص۳۵۵ ـ خوشنویسان بیانی، ص۵۰ و ۸۷ و ۸۱۳ ـ گلستان هنر ص۱۶۶ ترجمۀ انگلیسی ـ کلمانت هوارت ص۶ و ۲۳۵).
۳۳ ـ رسالۀ خط و خطاطان و نقاشان از قطبالدین محمد قصهخوان که به نام شاهتهماسب یکم به سال ۹۶۴ (فرخندگی) تألیف کرده است. از آنچه در پایان این رساله در نسخۀ ملی آمده «یاد کار ایشان در این مرقع است» برمیآید که در مرقعی بوده و از آن جدا شده است. در مرقع امیر غیببیک امیر شاهتهماسب مقدمهای است از سیداحمدمشهدی درگذشتۀ ۹۸۶ که تاریخ ۹۷۳ دارد و این مقدمه با اندک تصرفی درست همین رساله است. پس باید آنچه قطبالدین محمد قصهخوان در ۹۶۴ نگاشته است، همان را سیداحمد مشهدی در ۹۷۳ برداشته و در دیباچۀ این مرقع گذارده باشد. در نسخۀ دانشگاه بندی دربارۀ سیداحمد مشهدی و خواجه زینالدین محمود به نظم و نثر آمده که در چاپی نمیبینم. پس آن باید پس از مقدمۀ مرقع سیداحمد مشهدی تألیف شده باشد. میتوان گفت که آن از قطبالدین محمد یزدی خواهد بود و تألیف آن باید همان سال ۹۹۴ باشد و هموست که در دو جای این کتاب با لقب «[قصه]خوان» یا «قصه [خوان]» آمده است و باید گفت که نسخۀ ملی اگر تاریخش درست و باید هم باشد، پیش از این یکی ساخته شده و نسخۀ دانشگاه پس از آن با بسطی به نگارش درآمده است؛ ولی چه کنم که تاریخ آن در پایان «فیض» آمده که برابر است با ۸۹۰٫ این رساله در مجلۀ سخن در تاریخ ۱۳۴۶ (ش ۱۷، ش ۶ و ۷، ص۶۶۷ـ ۶۷۶) از روی نسخۀ کتابخانۀ ملی فرهنگ به چاپ رسیده است. این نسخه رسالۀ ششم مجموعۀ شمارۀ ۶۹۱ فارسی این کتابخانه است. در ص۳۹۳ـ ۴۰۶ به خط نستعلیق چلیپای محمدرضا پسر حاجی طهماسب قلیبیک در ۸ محرم ۱۰۵۷ (انوار ۲: ۱۹۶) نسخهای از آن در رساله یکم مجموعۀ دانشگاه به شماره ۶۰۸۶ (ش ۵۸۸ نسخههای مرحوم سعید نفیسی) به خط نستعلیق سدۀ ۱۲ هست. دومین رسالۀ این مجموعه منظومۀ خط سلطانعلی مشهدی است که دیباچهای ندارد و انجام رسالۀ نخستین هم گویا افتاده باشد، اگرچه از چاپ شده کم ندارد. این دو نسخه از هم جداییهایی دارند و چند بیتی در نسخۀ دانشگاه (نفیسی) است که در ملی نیامده و عباراتی هم در آن هست که در نسخه ملی دیده نمیشود. نسخه دیگری هم مرحوم دکتر مهدی بیانی داشته است مورخ ۱۰۹۶ (نمونۀ خطوط خوش ۳۵۵)…
آغاز نسخۀ دانشگاه: «در اسامی خطاطان. بسمله. حمد و سپاس به اخلاص مر خدای را که قرین صانع بیچونیست که ز بنده (؟) مرقع بوقلمون به سواد بیاض که تولج اللیل فی النهار و تولج النهار فیاللیل ملمع ساخت (پیداست که غلط است). آغاز چاپی: بسمله. حمد به اخلاص مقرون صانع بیچون را زیبد که مرقع روزگار بوقلمون را به وجود آورد و بیاض (تولج اللیل فی النهار و تولج النهار فی اللیل) را ملمع ساخت. انجام نسخۀ دانشگاه: چه مقصود این قصه و قصهخوانی او اظهار سخندانی ذکر بعضی استادان بود چه عبدالخطیه را آنجا رسید که بر آن شد تا کند تاریخ مرقوم: به عقل عالم آرا مشورت کردر بگفتا نیستی زین فیض محروم. به امام رضا علیهالسلام به مولانا علی مشهدی و (افتاده). انجام چاپی: چون مقصود از این قصهخوانی ذکر بعضی از استادان بود که یادگار ایشان در این مرقع است به اطناب زیاده محتاج ندیده و به یک قطعه تاریخ ختم آن پسندیده. ز قطب قصهخوان در رسم تاریخر شود بیشبهه این ترتیب مفهوم+ به صد فرخندگی اتمام چون یافتر کن از «فرخندگی» تاریخ معلوم (۹۶۴).
۳۴ ـ مناقب هنروران: مصطفی عالی افندی دفتردار بغداد (۹۴۸ ـ ۱۱۰۸) که به نام سعد بن حسنجان به سال ۹۹۵ ساخته است تحریری است به ترکی با افزودههایی از رسالۀ قطبیۀ قطبالدین محمد یزدی که خود او وی را در بغداد دیده بودهاست. در استانبول به سال ۱۹۲۶ با دیباچهای دراز در سرگذشت او و با فهرست به چاپ رسیده است.
۳۵ ـ فوائد الخطوط: درویش محمدبن دوستمحمد بخاری که در بیست سالگی به سال ۹۹۵ در ده فصل و یک خاتمه ساخته است. در تاشکند سه نسخهای از آن هست که یکی مورخ ۲ رمضان ۱۲۲۳، دیگری صفر ۱۳۲۳، سومی از سدۀ ۱۹ (فهرست ۱ :۳۲۰ ش ۷۳۱ تا ۷۳۳) عکسی از نخستین این سه نسخه در دانشگاه تهران هست (فهرست فیلمها ص۱۵۰).
۳۶ ـ روضاتالجنان و جناتالجنان: حافظ حسین کربلایی خوشنویس درگذشتۀ ۹۹۷ که در ج۱، ص۳۶۹ ـ ۳۷۳ آن اندکی از تاریخ خط آمده است (چاپ ۱۳۴۴ به کوشش سلطان القرائی).
۳۷ ـ مجموعه الصنایع: در آن از ساختن رنگها سخنی به میان آمده است و نسخههای آن ۴۲ باب یا فصل تا ۲۱۲ فصل دارد و باید در سدههای ۱۰ و ۱۱ تألیف شده باشد(فهرست فیلمهای دانشگاه، ص۱۸۶).
۳۸ ـ خلاصهالتواریخ: از گمنام که نزدیک ۹۵۰ تألیف شدهاست نه از قاضی احمد ابراهیمی حسینیقمی (۹۵۳ ـ پس از ۱۰۱۵) پسر شرفالدین میرمنشی که تاریخ حوادث در آن به نوشتۀ استوری میرسد به سالهای ۹۹۹ تا ۱۰۰۱ (استوری ۱: ۱۰۷۱ و ۱۰۷۴ و ۱۲۷۹ ـ سنا، ش ۳۳۶ ـ نفیسی ش ۱۰۷۲ در دانشگاه ـ ذریعه ۷: ۲۲۳). فصل «آغاز و انجام خط اصل» آن را محمدشفیع لاهوری در مجلۀ مدرسۀ خاوری شماره اگوست سال ۱۹۳۴ (۱۰: ۴ ص۲۳-۳۰) از روی نسخۀ خطی دانشگاه پنجاب به چاپ رسانده است (استوری ۱: ۱۰۷۱ ـ خوشنویسان بیانی، ص نه ـ نمونۀ خطوط خوش ۳۵۴).
۳۹ ـ گلستان هنر: قاضی احمد ابراهیمی حسینیقمی (۹۵۳ ـ پس از ۱۰۱۵) که پس از ۱۰۰۷ و ۱۰۱۵ ساخته شده و دو تحریر دارد. (استوری ۱: ۱۰۷۴).
۴۰ ـ مرقع زیبالنساء بیگم: متخلّص به مخفی دختر عالمگیر پادشاه و دلرس بانوبیگم دختر شاه نوازخان صفوی (۱۰۲۸ ـ ۱۱۱۴) که مرید خواجگان جویباری و شاگرد ملامحمدسعید اشرفمازندرانی بوده و او را جواهر رقم رنگیننویس میخواندهاند، او در این مرقع نمونۀ خطوط خوشنویسان و نقاشان گذارده بود، ولی آن از دست رفته و مقدمۀ آن که ملارضای راشد نوشته بود، در کتابخانۀ خدابخش پتنه هست (خوشنویسان بیانی، ص۲۲۲ ـ تذکرۀ شعرای کشمیر اصلح میرزا ص۱۰۹ و ۱۸۹ و ۲۷۹ و ۶۰۷ و۶۱۰).
۴۱ ـ مآثر رحیمی: خواجه آقا عبدالباقیبن خواجهآقا بابای کرد نهاوندی خوشنویس جولک نهاوند ۹۷۸ ـ ۱۰۴۵)، در تاریخ هند اسلامی مورخ ۱۰۲۵٫ در مجلد سوم آن سرگذشت خوشنویسان و نقاشان معاصر اوست (استوری ۱: ۵۵۲ و ۱۳۱۵ ـ ذریعه ۱۹: ۴).
۴۲ ـ تاریخ عالمآرای عباسی: اسکندربیک منشی که در ۱۰۲۶ ساخته است، در آن «ذکر خوشنویسان عصر شاهتهماسب» و «ذکر نقاشان بدایعنگار که هنرمند روزگار بودند» هست (ص۱۷۰ و ۱۷۴).
۴۳ ـ مرقع گلستان و گلشن: که یکی در ۱۰۳۱ و دومی در ۱۰۴۶ به نگارش در آمده و خط محمدحسین زرینقلم کشمیری جهانگیرشاهی درگذشتۀ ۱۰۲۰ و دیگران در آن دو هست و هر دو مقدمه و خاتمهای دارند. (هنر و مردم ش ۶۱ و ۶۲ و ۷۳ و ۷۷ و ۷۸ ـ نمونۀ خطوط خوش کتابخانۀ شاهنشاهی ص۱۱۲ ـ خوشنویسان ۷۰۲).
۴۴ ـ گلزار صواب: نفیسزاده ابراهیم حسینی قریشی مقری که برای سلطان مراد چهارم پسر احمد یکم (۱۰۳۲ ـ ۱۰۴۹) به ترکی در یک فصل و دو باب ساخته است. نسخهای از آن را کلمانت هوارت داشته است به اندازۀ بیاضی دراز ۱۰×۲۰ در ۲۹ برگ. نسخهای هم شفر داشته که در کتابخانۀ ملی پاریس است به شمارۀ S. P. Turc 1160 (کلمانت هوارت، ص۷) نیز نسخۀ برلین، ش ۹۳۰ شرقی (ش ۲۶۹ فهرست تازه).
۴۵ ـ مرقع داراشکوه: درگذشتۀ ۱۰۶۹ که محمدشفیع لاهوری آن را در مجلۀ مدرسۀ خاوری در شمارۀ فوریۀ ۱۹۵۵ با مقدمهای وصف کرده است (خوشنویسان بیانی، صیازده و ۱۸۵).
۴۶ ـ شاهجهاننامه یا عمل صالح: از محمد صالح کنبوه لاهوری که در ۱۰۷۰ به انجام رسانده است (استوری ۱: ۵۸). سرگذشت خوشنویسان آن با تذکرۀ خوشنویسان غلام محمد هفتقلمی چاپ شده است (خوشنویسان بیانی، ص ده ـ نمونۀ خطوط خوش ص۳۵۶).
۴۷ ـ مرآه العالم: بختاورخان شیخ محمد بقای سهارنپوری (۱۰۳۷ـ ۱۰۹۶) که در ۱۰۷۸ ساخته است. نمود یکم افزایش آن دربارۀ خطاطان و نقاشان است و محمدشفیع لاهوری آن را در مجلۀ مدرسۀ خاوری در شمارۀ اوت ۱۹۳۴ (۱۰: ۴ ص۳۳ ـ ۶۵) نشر داده است. (استوری ۱: ۱۳۲ و ۱۲۴۲).
۴۸ ـ تذکرۀ محمدطاهر نصرآبادی اصفهانی که در ۱۰۸۳ آغاز کرده است، فرقۀ دوم صف سوم آن (ص۲۰۶ ـ ۲۰۹ چاپ ۱۳۱۷خ) در ذکر خوشنویسان است. محمد شفیع این بند را در مجلۀ مدرسۀ خاوری (۱۱: ۴ ص۱۵۴ـ ۱۵۹) در تاریخ ۱۹۳۵ نشر کرده است.
۴۹ ـ جامع مفیدی: محمد مفید مستوفی بافقی که در ۱۰۸۲ ـ ۱۰۹۰ ساخته است، فصل هفتم مقالت دوم مجلد سوم آن دربارۀ خطاطان است. (چاپ ۱۳۴۰خ ۳: ۳۹۶ ـ ۴۰۳).
۵۰ ـ خط(رساله درـ): مختصری است با اشارات بسیاری به استادان قدیم، از سدۀ۱۲ آغاز: بدان که قبلهالکتاب جمالالدین یاقوت گفته است. (ایوانف ۱: ۷۵۲ ش ۱۶۲۵ در ۴ گ).
۵۱ ـ خلاصه المکاتیب: منشی سوجان رای بهنداری که در ۱۱۱۰ ساخته است. فصل بیان تعریف خط آن را محمدشفیع لاهوری در شمارۀ اوت ۱۹۳۴ ص۶۶ ـ ۶۷ مجلۀ مدرسۀ خاوری چاپ کرده است. (استوری۱: ۴۵۳ و ۱۰۷۱ و ۱۳۰۹ ـ نمونۀ خطوط خوشبیانی، ص۳۵۵ ـ خوشنویسان بیانی، ص نه).
۵۲ ـ دوحه الکتاب: محمدنجیب صیولجیزاده که در ۱۱۵۰ در سه مقاله ساخته است (فهرست ترکی تازه برلین ش۲۸۳).
۵۳ ـ مرآتالاصطلاح: رایرایان آنندرام مخلص درگذشتۀ ۱۱۶۴ که فرهنگ عبارات منظوم و امثال است و در ۱۱۵۷ آن را به انجام رسانده است. فصل خوشنویسان آن را محمدشفیع لاهوری در شمارۀ اوت ۱۹۳۴ مجلۀ مدرسۀ خاوری نشر داده است. (استوری ۱: ۶۱۲ ـ فرهنگنویسی فارسی، ص۱۴۹).
۵۴ ـ تحفهالکرام: علیشیر قانع تتوی که در ۸ ـ ۱۱۸۰ ساخته و در مجلد سوم آن از خوشنویسان سند سخن داشته است. این بند در مجلۀ مدرسۀ خاوری در فوریۀ سال ۱۹۳۵ (۱۱: ۲، ص۱۳۱ ـ ۱۳۴) چاپ شده است.
۵۵ ـ مختصر در خط. آغاز: شکر و سپاس فراوان و ثنا و ستایش بیپایان. (ایوانف ۱: ۷۵۱، ش ۴ر۱۶۲۳ ـ پرچ ۳۴۱).
۵۶ ـ خط ترکی و سیاقی و اوهل: مرکب از حروف بینقطه و مشجر. (مجلس ۹: ۶۹۰ از سدۀ ۹ و ۱۳: ۲ ـ ۱۶۱ از سدۀ ۱۱).
۵۷ ـ المختصر المفید فی تعلیم قواعد الخط: گزیدهای است از سخنان چند هنرمند بهویژه از جمالالدین ابوذر یاقوت مستعصمی درگذشتۀ ۶۹۸ (فهرست ایوانف ۱: ۶۵۲ ش۶ـ۳ ر ۱۶۲۳).
۵۸ –خط طرزمحمدی: در قواعد خط به نام تیپومیسور در ۱۲۲۴ مولودی. (ایوانف ۲: ۷۵۲ ش ۷ ـ ۱۶۲۶).
۵۹ –تحفه الخطاطین: مستقیمزاده سعدالدین سلیمان افندی پسر عبدالرحمن پسر محمد رومی (۱۱۳۱ ـ ۱۲۰۲)، تا سال ۱۲۰۲، چاپ ۱۹۲۸ استانبول.
۶۰ ـ سلسله الخطاطین: مستقیمزاده سعدالدین سلیمان افندی پسر عبدالرحمن پسر محمد رومی (۱۱۳۱ ـ ۱۲۰۲) دربارۀ نود هنرمند نامور است.
۶۱ ـ مرکبسازی: سید ابوالحسن محمدعلی بن سیدمحمد مقیم حسنی لاریجانی نیاکی متخلص به مرکب، در ۱۲۳۵، در آن از خط و تذهیب هم بحث شده است. همچنین از لوازم کتابخانه و ساختن مرکب و رنگهای گوناگون (دانشگاه ۲ر ۴۲۸۳).
۶۲ ـ تذکرۀ خوشنویسان: از خلیفه شیخغلام محمدراقم هفتقلمی دهلوی (چندی پیش از ۱۱۹۴ـ ۱۲۳۹) به نظم و نثر، چاپ محمدهدایت حسینی در کلکته در ۱۹۱۰ (استوری ۱: ۱۰۷۶ ـ ریو ۵۳۲).
۶۳ ـ تذکرۀ کاتبین یا مسودۀ تذکرۀ خط و خوشنویسان: از خلیفه شیخغلام محمدراقم هفتقلمی دهلوی (چندی پیش از ۱۱۹۴ ـ ۱۲۳۹ (از آغاز تا زمان اخیر به سال ۱۲۳۹ در یک مقدمه و سه باب و خاتمه تألیف ۱۲۳۹، باب یکم آن دربارۀ ۷۰ خوشنویس است که بیشتر آنان نستعلیقنویس بودهاند. دومی در بارۀ ۳۶ شکستهنویس است (استوری ۱: ۱۰۷۶ ـ ریو ۵۳۲).
۶۴ ـ رسالۀ متضمن حالات خوشنویسان خطوط: از خلیفه شیخغلام محمدراقم هفتقلمی دهلوی (چندی پیش از ۱۱۹۴ ـ ۱۲۳۹) دربارۀ خوشنویسان هند از زمان اکبر تا بهادرشاه دوم، در چهار فصل: نستعلیقنویس، شکسته و شفیعایینویس، نسخ و طغرانویس، حکاکان و کندهکاران مهر Seal engravers
65 ـ مفتاح الخطوط: رضاعلیخان پسر حاجیشاه محمدحسین پسر شاه عبدالرسول پسر شاه ملاعلی قادری چشتی که در هند به سال ۱۲۴۹ برای نواب عظیمجان بهادر با دیباچهای از میر نوازشعلیحسین صاحب شاگرد خود ساخته است. کلمانت هوارت نسخهای از آن داشته به اندازۀ ثمن (یکهشتم) ۱۶×۲۴ در ۹۳ برگ (ص۵).
۶۶ ـ تذکره الخطاطین یا تاریخ کلامالملوک: از محمد یوسفبنحسن لاهیجانی، ساختۀ در ۱۲۵۶ (حقوق ۲۹ و ۳۱ ـ ادبیات ۷۷ ـ قاهره فهرست خدیوی ص۵۰۰ و فهرست طرازی، ش ۲۱۳ مورخ ع ۲ر۱۲۷۵).
۶۷ ـ تذکره الخطاطین: میرزامحمد شریف صدر متخلص به ضیاء (تاشکند ۶: ۵۸).
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید