1393/7/28 ۰۹:۲۶
متن هایی چون سیاست‌نامه بنیادهای اندیشه سیاسی در ایران زمین را پی ریخته اند و جدای از آنكه روشنگر زمینه و زمانه خویش هستند، نشانگراستوانه هایی فكری و اندیشه‌یی هستند كه فرهنگ زمانه ما از دیر باز بر پایه آنها استوار شده است. خواجه نظام از این حیث نیز حایز اهمیت است كه سیاستمداری مقتدر و مدبر بود و دست كم 30 سال بر مهم ترین كرسی سیاست ایران زمین تكیه زده بود. البته در ارزیابی كارنامه پر فراز و نشیب خواجه حرف و حدیث بسیار است، اما در ذكر اهمیت او همین بس كه در یكی از حیاتی ترین دوره های تاریخ ایران میدان عمل را رها نكرد و از خود یادگاری جاودانه به جای گذاشت
محسن آزموده: 28 مهرماه سالروز تولد خواجه نظام الملك طوسی اندیشمند و سیاستمدار نامدار ایرانی و نگارنده كتاب سترگ سیاست‌نامه است.
داریوش رحمانیان
یك آفت مهم اندیشه سیاسی سده‌های اخیر ما كه به‌گونه‌یی بسیار پرمعنا و پررنگ در متون سیاست‌نامه‌یی و اندرزنامه‌یی ما بازتاب یافته، چیزی است كه من آن را «عدالت ابزاری» نامیده‌ام؛ منظور من این است كه در سنت اندرزنامه‌نویسی ما به‌تدریج عدالت فدای نظم و امنیت شد و از مقام یك ارزش و هدف به سطح یك وسیله و ابزار فرو كاسته شد
جواد طباطبایی
سیاست‌نامه خواجه را به سبب اهمیت آن می‌توان همچون واسطه العقدی دانست كه پیوندی میان دو دوره سیاست‌نامه‌نویسی در ایران دوره اسلامی برقرار می‌كند. سیاست‌نامه خواجه در تحول اندیشه سیاسی در ایران از چنان مقامی برخورد بوده است كه كمابیش هیچ نوشته سیاسی متاخر بر آن را نمی‌توان پیدا كرد كه فقراتی را به تضمین نیاورده باشد.
داود فیرحی
از دید فیرحی خوانش امثال روزنتال واقعیت‌هایی مثل شافعی بودن و اشعری بودن خواجه را نادیده می‌گیرند و برخی واقعیت‌های تاریخی (مثل سیاست‌های خواجه در اداره نظامیه‌ها) را توضیح نمی‌دهند. از نظر او نمی‌توان با تكیه صرف به شباهت‌هایی در مفردات میان برخی مفاهیم و واژه‌ها كه در كتاب خواجه و آثار باستانی مثل نامه تنسر هست، به هم سویی گفتمانی آنها در كلیت بحث استدلال كرد.
«سیاست‌نامه» اثر مشهور خواجه نظام‌الملك طوسی متنی درخشان به زبان فارسی است با نثری روان و شیوا در قرن پنجم هجری كه آن را یكی از مهم‌ترین متن‌ها برای دقایق هنر نویسندگی به زبان پارسی خوانده‌اند. از این اثر سترگ كه در همه نسخه‌های خطی به نام سیرالملوك از آن یاد شده و البته شارل شفر، دانشمند فرانسوی آن را «سیاست‌نامه» خوانده در آثاری چون نصیحه الملوك امام محمد غزالی، تاریخ طبرستان ابن اسفندیار، تاریخ گزیده حمدالله مستوفی و جوامع الحكایات محمد عوفی یاد شده است. از این كتاب غیر از تصحیح شفر (با حواشی محمد قزوینی به كوشش مرتضی مدرسی چهاردهی در 1334 منتشر شده است) دو تصحیح دیگر به كوشش جعفر شعار و عباس اقبال نیز موجود است، اما تصحیحی كه در سال‌های اخیر مورد استفاده پژوهشگران واقع می‌شود، به همت هیوبرت دارك است كه انتشارات علمی و فرهنگی آن را منتشر كرده است. سیاست‌نامه در دو نیمه و 50 فصل نوشته شده است و محتوای آن شامل پندر و اندرز، نقل‌هایی از قرآن مجید، احادیث پیامبر و یاران او، گفته‌های مشاهیر، حكایت‌های كوتاه، حكایت‌های مفصل، شرح وقایع عصر مولف، روایات تاریخی و تفسیر است.
تداوم فرهنگی ایران
جواد طباطبایی نویسنده كتاب «خواجه نظام‌الملك طوسی: گفتار در تداوم فرهنگی ایران» درباره سیاست‌نامه می‌نویسد: «در دوره اسلامی نوشتن كتاب‌های سیر الملوك یا سیاست‌نامه رایج‌ترین شیوه پرداختن به اندیشه سیاسی بود و به ویژه از زمانی كه شالوده زبان فارسی به عنوان زبان «ملی» ایران زمین استوار شد، نویسندگانی از میان شهریاران، وزیران و دبیران رساله‌هایی درباره سیر ملوك نوشتند. خواجه نظام الملك طوسی با توجه به نظر و عمل خود، اگر نه ارجمندترین، دست كم، یكی از برجسته‌ترین نمایندگان سیاست‌نامه‌نویسی به شمار می‌آید و سیاست‌نامه او بنیادی‌ترین نوشته در انتقال اندیشه سیاسی ایرانشهری به دوره اسلامی بوده است. سیاست‌نامه خواجه را به سبب اهمیت آن می‌توان همچون واسطه العقدی دانست كه پیوندی میان دو دوره سیاست‌نامه‌نویسی در ایران دوره اسلامی برقرار می‌كند. سیاست‌نامه خواجه در تحول اندیشه سیاسی در ایران از چنان مقامی برخورد بوده است كه كمابیش هیچ نوشته سیاسی متاخر بر آن را نمی‌توان پیدا كرد كه فقراتی را به تضمین نیاورده باشد. به اجمال می‌توان گفت كه تاریخ سیاست‌نامه‌نویسی در ایران به دو دوره پیش و پس از سیاست‌نامه خواجه تقسیم می‌شود.»
تقسیم متون سیاسی در دوره اسلامی به سه شعبه یا شاخه فلسفه سیاسی، شریعت نامه‌نویسی و سیاست‌نامه‌نویسی نخست و مهم‌تر از هر كسی كار اروین ایزاك یاكوب روزنتال (1904-1991 میلادی) شرق شناس امریكایی آلمانی الاصل در كتاب مشهور «اندیشه سیاسی در اسلام در سده‌های میانه» است. روزنتال در این كتاب به دو شعبه رایج فلسفه سیاسی و شریعت نامه‌نویسی، شاخه سومی تحت عنوان سیاست‌نامه‌نویسی می‌افزاید و معتقد است كه در حالی در فلسفه سیاسی روش عقلی حرف اول را می‌زند و در شریعت نامه‌نویسی شرع، در سیاست‌نامه‌نویسی حفظ قدرت روش غالب است. او فارابی (نویسنده رساله فی السیاسه و السیاسه المدنیه) را نماینده فلسفه سیاسی، ماوردی (نویسنده الاحكام السلطانیه) را نماینده شریعت نامه‌نویسی و خواجه نظام را نماینده سیاست‌نامه‌نویسی می‌خواند. فرهنگ رجایی نیز نویسنده آثار مربوط به فلسفه سیاسی را فلاسفه و آثار شریعت نامه را فقها می‌خواند و معتقد است كه نویسنده سیاست‌نامه‌ها گاه اهل فلسفه بودند، گاه سیاستمداران، گاه دبیران، گاه منشیان، گاه شاهزادگان و...
اندیشه ایرانشهری
سنت اندرزنامه‌نویسی به دوران ساسانی باز می‌گردد و حتی برخی پیشینه آن را تا اوستا پیش می‌برند. «با سستی گرفتن سلطه دستگاه خلافت عربی و با برآمدن خاندان‌هایی كه اگر خود از دهقانان نبود، اما لاجرم پیوندهای استواری با دهقانان داشتند، نظام حكومتی كهن ایرانی در عمل و نظر تجدید شد». ابن مقفع (104-142ه.ق.) نویسنده و مترجم فقید ایرانی در انتقال این سنت نقش اساسی بر عهده داشت، او با ترجمه و نگارش آثاری چون كلیله و دمنه، خداینامه، آیین‌نامه، كتاب مزدك، كتاب تاج در سیرت انوشیروان، الادب اكبیر، الادب الصغیر و نامه تنسر تاثیر اساسی در احیای اندیشه آرمانی ایرانشهری ایفا كرد. از میان آثاری كه می‌توان آنها را در ردیف سیاست‌نامه و سیاست‌نامه‌نویسی دسته‌بندی كرد، می‌توان به شاهنامه فردوسی، نصیحه الملوك غزالی، كنایه الملوك مبارك شاه، اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی، اخلاق جلالی جلال‌الدین دوانی، جامع التواریخ رشیدالدین فضل‌الله، سلوك الملوك روزبهان خنجی، قابوس‌نامه عنصرالمعالی كاووس بن وشمگیر و... اشاره كرد.
مدافعان استقلال ژانری به نام سیاست‌نامه در میان آثار سیاسی معتقدند كه در این آثار اندیشه مركزی، نه از یونان آمده (چنان كه در آثار فلسفه سیاسی و بارزتر از همه نزد فارابی است) و نه از نظریه سیاسی خلافت. به باور ایشان در این آثار و مهم‌تر از همه در سیاست‌نامه خواجه نظام الملك اشاره‌یی به خلافت نشده است و در آنها سیاست تابع شریعت نیستند، بلكه منطقه مستقلی را تشكیل می‌دهند. تفكر محوری اندیشه ایرانشهری مساله فر ایزدی است. فر ایزدی به تعبیر غلامحسین زرگری نژاد در اندیشه ایرانشهری عنایت ازلی ایزدی برای حصول به مراتب خرد است. زرگری نژاد توضیح می‌دهد كه اندیشه ایرانشهری بر چند عنصر اساسی استوار است: نخست بر ریشه آسمانی داشتن شهریاری و اینكه در این نظریه شاهان نماینده اهورمزدا و تجلی اراده جهان مینوی در دین هستند، دوم اینكه در این نظریه شاه فر ایزدی دارد كه این دیدگاه بعدها در برخی سیاست‌نامه‌های دوره‌های میانی و حتی قاجاری به صورت ظل‌الله تفسیر شد، ثالثا در نظریه ایرانشهری پیوندی استوار میان دین و شهریاری برقرار است، چهارمین ویژگی عدالت و دادگری شاه است و در نهایت نیز از ضرورت خردمندی مصاحبان شاه سخن می‌رود.
احمد بستانی، استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز در دفاع از ژانر سیاست‌نامه و تفاوت آن با شریعت نامه‌نویسی در یادداشتی به بحث خواجه نظام «اندر خروج مزدك و چگونگی مذهب او و چگونه كشت او و قوم او را نوشیروان عادل» (فصل 44) سیاست‌نامه اشاره می‌كند و می‌نویسد: «خواجه در این فصل حكایت خروج مزدك را نقل می‌كند و نشان می‌دهد چگونه او از طریق بدعت‌گزاری دینی به خطری برای سلطنت بدل شد و چگونگی تدبیر انوشیروان و قباد برای سركوب او و پیروانش را به تفصیل ذكر می‌كند. خواجه این فصل را مقدمه‌یی برای فصول بعدی قرار می‌دهد كه در آنها به طرح بحث روافض و خطر شیعیان برای تزلزل پایه‌های حكومت سیاسی می‌پردازد. نتایجی كه خواجه از حكایت مزدك اخذ می‌كند نشان می‌دهد كه خطر اهل باطن بیشتر خطری است سیاسی تا دینی و منطق بحث خواجه ناظر به مناسبات سیاسی است. از همین روی بدعت دینی در وهله اول از آن جهت كه به بنیاد و مشروعیت سلطنت و نهاد قدرت آسیب می‌رساند، باید سركوب شود و انگیزه‌های مذهبی در مرتبه بعد حایز اهمیت خواهد بود.»
عدالت ابزاری
داریوش رحمانیان، استاد تاریخ دانشگاه تهران البته نگرشی متفاوت به سیاست‌نامه‌نویسی دارد و در این باره می‌گوید: «یك آفت مهم اندیشه سیاسی سده‌های اخیر ما كه به‌گونه‌یی بسیار پرمعنا و پررنگ در متون سیاست‌نامه‌یی و اندرزنامه‌یی ما بازتاب یافته، چیزی است كه من آن را «عدالت ابزاری» نامیده‌ام؛ منظور من این است كه در سنت اندرزنامه‌نویسی ما به‌تدریج عدالت فدای نظم و امنیت شد و از مقام یك ارزش و هدف به سطح یك وسیله و ابزار فرو كاسته شد.»
داود فیرحی، استاد اندیشه سیاسی در ایران و اسلام در دانشگاه تهران اما اصولا به تقسیم‌بندی روزنتال نقدهای اساسی دارد. او در كتاب «دانش، قدرت و مشروعیت در اسلام» كه بررسی اندیشه سیاسی در ایران سده‌های میانه است، معتقد است كه تقسیم‌بندی روزنتال اولا شرق شناسانه است و با اصل قرار دادن سیر اندیشه سیاسی در غرب و قایل شدن به نمونه‌های آرمانی مثل فلسفه سیاسی (در یونان) و شریعت نامه‌نویسی (در میان فقها) وقتی می‌بیند كه آثاری چون سیاست‌نامه در این قالب‌ها نمی‌گنجند، دست به ابداع گونه‌یی جدید تحت عنوان سیاست‌نامه می‌زند، از نظر فیرحی این تقسیم‌بندی با روش‌های فیلولوژیك (نسخه شناسانه) صورت گرفته و چندان دقیق و از نظر رهیافت‌های روش شناختی جدید قابل دفاع نیست. نكته مهم‌تر از دیدگاه فیرحی آن است كه اصولا دسته‌بندی‌های اینچنین در مورد متون كهن شناخت دقیقی نه از آنها و نه از بستر تاریخی (context) آنها به دست نمی‌دهند، در حالی كه به باور او متن را باید در زمینه آن خواند. خود او در این كتاب از رویكردی فوكویی (دیسكورسیو) بهره می‌گیرد و می‌كوشد عناصر گفتمانی هر دوره را كه در نسبت یابی دانش و قدرت ظهور و بروز می‌یابند، نشان دهد. از دید فیرحی خوانش امثال روزنتال واقعیت‌هایی مثل شافعی بودن (در فروع) و اشعری بودن (در اصول) خواجه را نادیده می‌گیرند و برخی واقعیت‌های تاریخی (مثل سیاست‌های خواجه در اداره نظامیه‌ها) را توضیح نمی‌دهند. از نظر او نمی‌توان با تكیه صرف به شباهت‌هایی در مفردات میان برخی مفاهیم و واژه‌ها كه در كتاب خواجه و آثار باستانی مثل نامه تنسر هست، به هم سویی گفتمانی آنها در كلیت بحث استدلال كرد.
البته مدافعان دیدگاه اول نیز چنان كه آمد پاسخ‌هایی به این نقدها دارند، برای مثال ایشان از روش‌شناسی لئو اشتراوس، فیلسوف سیاسی معاصر در مورد پنهان نگاری متون سیاسی سخن می‌گویند و معتقدند كه اندیشمندانی چون خواجه نظام در زمانه‌یی می‌زیستند كه نمی‌توانستند آشكارا و بی‌پرده اندیشه‌های خود را بیان كنند و برای فهم معنای باطنی متن ایشان باید میان خطوط را نیز خواند.
هرچه باشد، سیاست‌نامه خواجه متاسفانه امروز بیشتر در دانشكده‌های ادبیات و به عنوان متنی ادبی خوانده می‌شود. شكی نیست كه این كتاب سترگ از نظر ادبی اهمیتی شگفت‌انگیز دارد، هم از حیث سبك و هم از منظر نقشی كه در زنده ماندن زبان فارسی ایفا كرده است، اما این همه باعث نمی‌شود كه سویه‌های فلسفی و نظری این كتاب مغفول واقع شود.
روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید