جسدش برزمین ماند آن‌که خطش به طلا می‌ارزید

1393/6/3 ۱۰:۱۱

میرعماد را مشهورترین خطاط ایرانی می‌دانند. هنرمندی که گرچه به رسم عهد خود به دربار شاه عباس صفوی راه یافت ولی روزی رسید که مغضوب شاه شد و دستور قتلش صادر شد. میر‌عماد الحسنی سیفی قزوینی که از مشهورترین خوشنویسان تاریخ هنر ایران به شمار می‌آید در سال ۹۶۱ هجری قمری در قزوین به دنیا آمد. پدر و اجداد میرعماد در دستگاه پادشاهان صفوی، کتابداری می‌کردند و میر حسن‌ علی، جد او؛ از منشیان مشهور دربار بوده است. گفته می‌شود که میرعماد هم به مناسبت دوستی با عماد‌الملک یکی از بزرگان درگاه پادشاه وقت به عماد ملقب شده است.

میرعماد را مشهورترین خطاط ایرانی می‌دانند. هنرمندی که گرچه به رسم عهد خود به دربار شاه عباس صفوی راه یافت ولی روزی رسید که مغضوب شاه شد و دستور قتلش صادر شد.

میر‌عماد الحسنی سیفی قزوینی که از مشهورترین خوشنویسان تاریخ هنر ایران به شمار می‌آید در سال ۹۶۱ هجری قمری در قزوین به دنیا آمد. پدر و اجداد میرعماد در دستگاه پادشاهان صفوی، کتابداری می‌کردند و میر حسن‌ علی، جد او؛ از منشیان مشهور دربار بوده است. گفته می‌شود که میرعماد هم به مناسبت دوستی با عماد‌الملک یکی از بزرگان درگاه پادشاه وقت به عماد ملقب شده است.

میرعماد از وزیر وقت ثروتمندتر بود

میرعماد حسنی قزوینی را بزرگترین هنرمند خوشنویس ایرانی در خط نستعلیق می‌دانند. خط او در زمان زندگانیش نه تنها در ایران و دربار صفوی بلکه در دربار گورکانیان هند و پادشاهان عثمانی نیز مشهور بود. وقتی میرعماد زنده بود خطش را با طلا معاوضه می‌کردند و درهنگام مرگش از ثروتمندترین مردان ایران بود، چنانچه خانه‌اش را وزیر وقت نتوانست بخرد.

فضایل اخلاقی بسیاری هم به میرعماد نسبت داده‌اند. در منابع تاریخی از او به عنوان هنرمندی آزاده، بلندنظر و وارسته یاد کرده‌اند که هنر را برای خود هنر دوست می‌داشت و شاگردانش از عالم استاد و شاگردی قدم فراتر گذاشته و با او روابط مرید و مرادی داشتند و حتی بعضی برای میرعماد جنبه‌ی ظهور کرامات نیز قایل شده‌اند.

نسبت طلایی در خط میرعماد

می‌گویند میرعماد با پالایش خطوط پیشینیان و زدودن ناخالصی‌ها از پیکره‌ی نستعلیق و نزدیک کردن شگرف نسبت‌های اجزای حروف و کلمات، به اعلای درجه‌ی زیبایی یعنی نسبت طلایی رسیده است و با بررسی اکثریت قاطع حروف و کلمات میرعماد متوجه می‌شویم که این نسبت به عنوان یک الگو در تار و پود حروف و واژه‌هایش وجود دارد و زاویه‌ی ۴۴۸/۶۳ درجه که مبنای ترسیم مستطیل طلایی است، در شروع قلم‌گذاری و ادامه‌ی رانش قلم میرعماد حضوری تعیین کننده دارد.

وقتی هنرمندی مداح شاه می‌شود...

میرعماد هم مانند بسیاری از هنرمندان، صنعتگران و شاعران عصر خودش به دربار شاه عباس صفوی کشیده شد و به نستعلیق عریضه‌ای در مدح شاه نوشت و برای او فرستاد. شاه از کار او خوشش آمد و او را به دربار خود دعوت کرد.

او بعد از مدتی از نزدیکان دربار شاه عباس صفوی شده و همین موضوع باعث اختلاف و شاید حسادت عده‌ای شد که او را به دربار شاه عباس سنی مذهب معرفی کردند و افرادی مانند علیرضا عباسی – از خوش‌نویسان دربار-مدام درباره‌ی میر به شاه بدگویی کنند. به این ترتیب میرعماد از چشم شاه افتاد و به جای او علیرضا عباسی مورد محبت شاهانه قرار گرفت.

شاه عباس هنردوست شمعدان به‌دست!

گفته شده است محبوبیت علیرضا عباسی نزد شاه تا حدی رسیده بود که او شمعدان به‌دست بالای سر عباسی می‌ایستاد تا او خطاطی کند! وقتی این کار شاه به گوش میرعماد رسید، دلگیر شد و با دست‌خط خود خطاب به شاه شعری نوشت و فرستاد. وقتی اشعار میرعماد که در نکوهش شاه سروده بود، به گوش او رسید، از میرعماد ناراحت شد و برای صحت ادعای دیگران ۷۰ تومان فرستاد و در خواست کرد که میرعماد کتابت اشعار را بفرستد.

میرعماد هم اشعار را ارسال کرد و و در جواب پیغام شاه گفت که مبلغ دریافت شده برای کتابت اشعار کفایت نکرده است. شاه هم از این عمل برآشفته شده و ابیات را پس فرستاد. میرعماد هم کلیه‌ی ابیات را با قیچی برید و هر بیت را به مبلغ یک تومان به شاگردان خود فروخت و پول شاه را پس فرستاد. این عمل میرعماد باعث نفرت شاه از میرعماد شد.

عاقبت کینه‌ی شاه عباس صفوی به میرعماد باعث شد که او مقصود بیک قزوینی، رییس ایل شاهسون قزوین را به همراه عده‌ای اراذل و اوباش بفرستد که در تاریکی شب هنگامی که میرعماد به حمام می‌رفت، او را بکشند و چون میرعماد مورد غضب شاه قرار گرفته بود، تا چند روزی کسی جرات نکرد جنازه‌اش را که در معرض تجزیه قرار گرفته بود، از روی زمین جمع کند و به خاک بسپارد! تا آنکه سرانجام ابوتراب خطاط اصفهانی که از شاگردان میرعماد بود، این کار را انجام داد و او را دروازه طوقچی اصفهان به خاک سپرد.

غم جهانیان از قتل میرعماد

وقتی خبر قتل میرعماد در جهان منتشر شد، تاسف و تأثر هنرشناسان را برانگیخت. چناچه پادشاه هند نامه‌ای به شاه عباس نوشت که چرا میرعماد را به من ندادی که در مقابل به وزنش جواهر بدهم؟

از آن هنرمند خوش‌نویس پسری به نام «میرزا ابراهیم» و دختری بنام «گوهرشاد»، باقیماند که هر دو از خوشنویسان چیره دست بودند و پس از مرگ پدر همراه بسیاری از خوشنویسان ترک وطن کرده و به هندوستان یا رفتند و در آنجا مورد عنایت شاه قرار گرفته و در اشاعه‌ی خط نستعلیق ایرانی در خارج مرزهای ایران سهم بسزایی داشتند.

آثار میرعماد در موزه‌های ایران و جهان

از میر عماد آثار خطی فراوانی به صورت مرقع یا «قطعات متفرقه» به جای مانده است که زینت بخش موزه‌های معتبر ایران و جهان و مجموعه‌های شخصی است. برخی از آثار او اکنون به موزه‌ی خوشنویسی قزوین در کاخ چهل‌ستون منتقل شده‌اند. علاوه بر این به تازگی عده‌ای از هنردوستان اروپایی مجموعه‌ی نفیسی از آثار میرعماد حسنی را چاپ کرده‌اند و این آثار توسط موزه‌ی متروپولیتن نیویورک در دسترس علاقه‌مندان خط ناب نستعلیق ایرانی قرار گرفته است.

آثار میرعماد همچنین در «مرقع سن‌پطرزبورگ» یعنی همان مرقع میرزا مهدی خان منشی نادرشاه، که احتمالاً در سال‌های انقلاب مشروطیت کتابخانه سلطنتی ایران آن را به روس‌ها فروخته است، دیده می‌شود. این مرقع اخیراً به طور کامل چاپ شده و صفحاتی از آن به نام «کرشمه ساقی» در ایران انتشار یافته‌است.

شاگردانی که میرعماد تربیت کرد

میرعماد شاگردان زیادی تربیت کرد. ازجمله معروف‌ترین آن‌ها نورالدین محمد لاهیجی (نورا)، عبدالرشید دیلمی (رشیدا)، میرابراهیم (فرزند میرعماد)، گوهرشاد (دختر میرعماد)، عبدالجبار اصفهانی، محمدصالح خاتون‌آبادی، جمالا (حاجی جمال بن ملک محمد شیرازی)، نورای اصفهانی، محراب بیک، میر ساوجی، میر یحیی اصفهانی، علاالدین سبزواری، درویش عبدی بخارائی، میرمحمد مقیم تبریزی، میرزاتقی مستوفی الممالک، ابوتراب اصفهانی (ترابا) و محمدصالح اصفهانی بودند. علاوه براین اغلب خوشنویسان پس از میرعماد تا امروز که از روی آثار بجا مانده‌ی او مشق کرده‌اند، به‌نوعی شاگرد او محسوب می‌شوند.

خبرگزاری ایسنا