خودشناسی / آیت‌الله‌العظمی حسین مظاهری - بخش اول

1393/5/27 ۱۲:۲۵

بحث ما راجع به «معرفه النفس» است، به عبارت فارسی: «خودشناسی». این بحث از نظر قرآن، ارزش بالایی دارد؛ لذا آیات زیادی داریم که قرآن شاهکار خلقت را نفس انسان می‌داند. از نظر روایات نیز به اندازه‌ای بالاست که باید روایات جمع شود و کتابی شود. از نظر بزرگان و مخصوصاً عرفا، این موضوع جایگاه خاصی دارد.

بحث ما راجع به «معرفه النفس» است، به عبارت فارسی: «خودشناسی». این بحث از نظر قرآن، ارزش بالایی دارد؛ لذا آیات زیادی داریم که قرآن شاهکار خلقت را نفس انسان می‌داند. از نظر روایات نیز به اندازه‌ای بالاست که باید روایات جمع شود و کتابی شود. از نظر بزرگان و مخصوصاً عرفا، این موضوع جایگاه خاصی دارد. پیغمبر اکرم(ص) می‌فرمایند: هرکه خود را بشناسد، خدا را شناخته است: «من‏ عرف‏ نفسهُ‏ فقد عرف ربّه‏».1 این روایت را هم سنی و هم شیعه نقل کرده است.2 امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند اگر خود را بشناسد، عالم را شناخته است:

«و تزعُم انّك‏ جرمٌ‏ صغیر و فیك انطوى العالم الأكبر»3

خود را بشناس، آنگاه عالم را می‌شناسی و عالم در تو نهفته است. راجع به معرفه‌النفس و خودجویی و خودیابی، کتابهای زیادی نوشته شده است، مرحوم صدرالمتألهین یک جلد کتاب به نام معرفه النفس نوشته ‌است. قبل از او نیز فلاسفه ـ چه مشّاء و چه اشراق ـ در این باره زیاد کتاب نوشته‌اند. استاد بزرگوار ما علامه طباطبائی(ره) نیز در المیزان بحثهایی راجع به معرفه‌النفس دارند؛ لذا یک بحث ارزنده و همگانی است.

انسان، مرکب از جسم و روح

فصل اول این است که انسان مرکب از روح و جسم است؛ یعنی یک بُعد ملکوتی دارد كه به اندازه‌ای بالاست که خدا در قرآن اسمش را «روح الله» گذاشته است؛ یک بُعد مادی و ناسوتی دارد که قرآن فرموده از هر درّنده‌ای درنده‌تر و اذیتش بیشتر است. قرآن راجع به بُعد معنوی به ملائکه می‌فرماید: «فإذا سوّیتُهُ و نفختُ فیه من رُوحی فقعُوا لهُ ساجدین: وقتی روحم را در او دمیدم، همه به او سجده کنید.»‌به اندازه‌ای که مهم است که همه ملائکه، حتی ملائکه حامل عرش و حتی جبرئیل با آن مقام، سجده کردند. آن کسی هم که سجده نکرد، رانده درگاه خدا شد و آن ابلیس بود «و إذ قُلنا للملائکه اسجُدُوا لآدم فسجدُوا إلاّ إبلیس»5و آنگاه رفت در بُعد مادی و ناسوتی انسان.

راجع به بُعد مادی می‌فرماید: «انّ شرّ الدّوابّ عند الله الصُّمُّ البُکمُ الذین لا یعقلون»6 شریرترین جنبنده (شرتر از هر درنده و میکروب سرطان و میکروب ایدز و غیره) آن کسی است که فقط بُعد مادی دارد. بعد معنوی او رسیده به آنجا که نمی‌تواند فرمان دهد و بعد مادی آن بعد معنوی را کشته و یا زندان کرده است. آنگاه بعد معنوی نیست و یک آدم درنده‌ای از کار درمی‌آید. به عبارت دیگر اگر روح ما و آن بعد ملکوتی ما حافظ ما و فرمانده کل قوا شد و توانست در عمق جان ما نفوذ کند و بعد مادی ما را مهار کند، این انسان می‌رسد به جایی که به جز خدا نداند.

برسد به جایی که ملائکه افتخار کنند نوکری‌اش را. «انّ الذین قالوا ربُّنا الله ثُمّ استقاموا، تتنزّل علیهم الملائکه» آن کسانی که به راستی می‌گویند خدا و به عبارت دیگر کسانی که بُعد ملکوتی و روح الله بر آنها حکمفرماست، فرشتگان بر آنها نازل می‌شود. بعضی از مفسران معنا کرده‌اند به دم مرگ، اما آیه شریفه می‌گوید در همین دنیا آن ملائکه مستخدم او می‌شوند. «تتنزّلُ علیهمُ الملائکه ألاّ تخافوا و لا تحزنوا»7 اگر غم و غصه و نگرانی جلو آمده، بشارت پیروزی به او می‌دهند و می‌گویند غم و غصه نخور: «نحنُ أولیاؤُکُم فی الحیاه الدُّنیا و فی الآخره».8 از «فی الآخره» معلوم می‌شود که مراد همین دنیاست؛ یعنی علاوه بر اینکه دم مرگ و در عالم برزخ و روز قیامت کمک‌کار او هستند تا به بهشت برود، در همین دنیا نیز ملائکه مستخدمش هستند.

در آیه دیگر می‌فرماید: «لهُ مُعقّباتٌ من بین یدیه و من خلفه یحفظُونهُ من أمر الله»9 اگر آدم خودش را بشناسد و بعد ملکوتی در عمق جانش کار کند، قرآن می‌فرماید یک دسته فرشته همیشه محافظش هستند. محافظ او هستند تا سقوط نکند و موفقیت برای دنیا و آخرت پیدا کند؛ محافظ او هستند تا شرّ شیطان انسی و شیطان جنی، او و وابسته‌‌هایش را نگیرد. از چیز‌هایی که خدا به مؤمن واقعی می‌دهد، همین عاقبت‌به‌خیری برای خود و زن و بچه‌اش است. ملائکه نمی‌گذارند شیطان انسی و جنی او را نابود کند و ببرد.

اختیار صددر صد در دست ماست که مرکّب از روح و جسم و بعد ملکوتی و بعد ناسوتی هستیم و مائیم که باید حرف صد در صد این بعد ملکوتی را بشنویم که اسمش عقل، وجدان اخلاقی و نفس لوّامه و فطرت است. اگر حرف اینها را صد در صد بشنویم، خیر دنیا و آخرت داریم.

«ألا انّ أولیاء الله لا خوفٌ علیهم و لا هُم یحزنُون»‌10این آیه با چند تأکید می‌فرماید: اولیای خدا ـ همان کسانی که روح‌الله در عمق جانشان کار می‌کند ـ از گذشته حزن و غم و غصه‌ای ندارند و از آینده هم ترسی ندارند. اگر ترس از آینده باشد، او ولی خدا نیست و اگر غم و غصه از گذشته باشد، ولی خدا نیست. خدا می‌فرماید یقین بدان و هیچ اشتباه نکن و یقیناً چنین است. سه تأکید پشت سر هم شده که اگر به راستی انسان تابع بُعد ملکوتی باشد، آنگاه نفس مطمئنه برای اوست.

اما اگر برعکس شد و بعد مادی توانست این انسان را مهار کند، آنگاه می‌رسد به آنجا که بعد مادی این بعد ملکوتی را مهار می‌کند و مرکب می‌کند.به قول امیرالمؤمنین(ع) یک شیطان به تمام معنا درست می‌شود و می‌رسد به آنجا که امیرالمؤمنین(ع) خانه‌نشین می‌شود و آن مصائب بزرگ پیش می‌آید وكار به جایی می‌رسد که یکی از اولاد او داعش عراق است. داعش یعنی یک شیطان، یعنی یک درنده كه از هر درنده‌ای درنده‌تر است. این از کجا پیدا شده است؟ وقتی که بُعد ملکوتی نباشد و بعد مادی حکمفرما باشد، داعش پیدا می‌شود. وقتی ولی خدا در خانه خدا قربه الی الله کشته شود، معلوم است که در آینده داعش و وهابی درست می‌شود. الان استکبار جهانی راه عجیبی را درست کرده و صهیونیسم با قارونهای خلیج فارس ازدواج کردند و بچه آنها داعش یا القاعده و طالبان شده است. آقا بالاسرشان هم آمریکاست.

انشاءالله به رهبری امام زمان پرچم اسلام روی کره زمین افراشته می‌شود و این یک امر مسلم در اسلام است. باید برسد به آنجا که حکومت اهل‌بیت(ع) در جهان باشد؛ حکومت منهای ظلم و فقر و تبعیض. مائیم که باید آن حکومت را تشکیل دهیم به واسط? اینکه در درون ما چیزی به نام روح است که عقل و وجدان اخلاقی و فطرت از مراتبش است. این انسان باید برسد به جایی که به جز خدا نداند و برسد به اینکه حکومت جهان از او باشد. عمده همین است که انسان، انسان واقعی و انسان قرآنی شود؛ آدمی که خدا می‌خواهد و پیغمبر اکرم(ص) به او گفته.

اما معمولاً خود را گم می‌کند و خودشناسی و خودیابی ندارد و خواه ناخواه بُعد مادی و ناسوتی حکمفرما می‌شود و حاضر است زیر بار هرکسی برود به خاطر اینکه به مقصودش برسد. می‌رسد به اینجا که الان آقابالاسر داعشی‌ها، صهیونیسم است. صهیونیسم یعنی دشمن انسانیت، دشمن اسلام. و داعش نوکرشان شده و از آنها حرف‌شنوی دارد. جا دارد که انسان خون گریه کند كه وهابیها و قارونهای خلیج فارس پول دهند تا داعش بر عراق مسلط شود. وقتی عقل و فکر نباشد، همین می‌شود «انّ شرّ الدّوابّ عند الله الصُّمُّ البُکمُ الذین لا یعقلُون»؛ کسی که عقل دارد و تعقل ندارد، فکر دارد و تفکر ندارد؛ یعنی پروردگار عالم به او روح داده و مرکب از ناسوت و ملکوت است، هم عقل و هم فکر دارد، اما فکر و عقلش صرف این شده که چطور باید تشیع را تضعیف کند، نظام جمهوری اسلامی را چطور می‌توان تضعیف کرد!

وقتی بُعد معنوی نباشد و بعد مادی حکمفرما باشد، آنگاه ریاست‌طلب می‌شود و وقتی ریاست طلب شد، معنایش این می‌شود که به امریکا می‌گوید من حاضرم در روز میلیونها بشکه نفت مجانی به تو دهم و تو مرا به نوکری قبول کنی. لذا بحث ما بحث مهم و خوبی است و باید خیلی مواظب باشیم. بُعد ملکوتی (روح‌الله) در ما تأثیرگذار باشد. بتوانیم از این بُعد هم دنیا را تأمین کنیم و هم آخرت را. دنیایمان برسد به آنجا که آقای همه شویم و آخرتمان برسد به آنجا که به ما بگویند: «یا أیتها النّفسُ المُطمئنّه، ارجعی إلى ربّک راضیه مرضیه، فادخُلی فی عبادی‌، و ادخُلی جنّتی».[12] این دست خود ماست و خود مائیم که باید دنیا و آخرتمان را به واسطه روح‌الله تأمین کنیم.

پی‌نوشتها:

1. عوالی اللئالی، ج 4، ص 102.

2. ر.ک: غرر الحکم، ص 232؛ فیض القدیر، ج 1، ص 291؛ اللمع فی ورود اسباب الحدیث، ص 16 و...

3. شرح اصول الکافی(صدرا)، ج 1، ص 292.

4. حجر، 29، «پس وقتى آن را درست كردم و از روح خود در آن دمیدم، پیش او به سجده درافتید.»

5. بقره، 34، چون فرشتگان را فرمودیم: «براى آدم سجده كنید»، پس به جز ابلیس.»

6. انفال، 22، «قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا كران و لالانى‏اند كه نمى‏اندیشند.»

7. فصلت، 30، «در حقیقت كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خداست»؛ سپس ایستادگى كردند، فرشتگان بر آنان فرود مى‏آیند [و مى‏گویند:] «هان، بیم مدارید و غمگین مباشید...»

8. فصلت، 31، «در زندگى دنیا و در آخرت دوستانتان ماییم‏.»

9. رعد، 11، «براى او فرشتگانى است كه پى در پى او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشت سرش پاسدارى مى‏كنند.»

10. یونس، 62، «آگاه باشید كه بر دوستان خدا نه بیمى است و نه آنان اندوهگین مى‏شوند.»

11. انفال، 22، «قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا كران و لالانى‏اند كه نمى‏اندیشند.»

12. فجر، 27 تا 30، «اى نفس مطمئنّه، خشنود و خداپسند به سوى پروردگارت بازگرد، و در میان بندگان من درآى، و در بهشت من داخل شو.»

روزنامه اطلاعات