1393/5/14 ۱۴:۰۴
محمد علی تربیت تبریزی(1318 – 1256 ه.ش) شخصیت برجسته اما گمنام تاریخ معاصر ایران، از جمله روشنفکرانی بود که فعالیت های خود را در زمینه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به منظور پیشبرد اهداف مشروطیت در سال های واپسین حکومت قاجاریه و دوره پهلوی اول دنبال می کرد. وی در برهه ای از تاریخ پس از بازگشت از برلین، با هدف اصلاح و ایجاد نهادها و موسسات فرهنگی و ایجاد زمینه های آگاه سازی مردم با تجددو نوگرایی، وارد امور اجرایی وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه شده ابتدا در سمت ریاست انجمن معارف آذربایجان و سپس ریاست فرهنگ گیلان مشغول به خدمت می شود.
اسناد منتشر نشده پیرامون فعالیت های فرهنگی محمد علی تربیت تبریزی در استان گیلان در اواخر عهد قاجار و اوایل پهلوی
چکیده
محمد علی تربیت تبریزی(1318 – 1256 ه.ش) شخصیت برجسته اما گمنام تاریخ معاصر ایران، از جمله روشنفکرانی بود که فعالیت های خود را در زمینه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به منظور پیشبرد اهداف مشروطیت در سال های واپسین حکومت قاجاریه و دوره پهلوی اول دنبال می کرد.
وی در برهه ای از تاریخ پس از بازگشت از برلین، با هدف اصلاح و ایجاد نهادها و موسسات فرهنگی و ایجاد زمینه های آگاه سازی مردم با تجددو نوگرایی، وارد امور اجرایی وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه شده ابتدا در سمت ریاست انجمن معارف آذربایجان و سپس ریاست فرهنگ گیلان مشغول به خدمت می شود.
وی در این سمت با تاسیس کتابخانه، تشکیل جمعیت نشر معارف و گرد آوردن معارف خواهان و روشنفکران در گیلان خدمات ذی قیمتی به فرهنگ و اجتماع آن دیار و به طور کلی ایران زمین نموده است. نگارنده بر آن است با استفاده از اسناد منتشر نشده موجود، مجموعه فعالیت های فرهنگی و اجتماعی وی را در قالب این سمت اداری بررسی نماید. نتیجه کار روشن شدن بخش هایی از فعالیت های این مرد ازاد اندیش و تجدد خواه و روشن شدن گوشه هایی از تاریخ معاصر ایران است.
مقدمه
تاریخ رجال هر ملت به یک معنی آینه تمام نمای هیأت اجتماع آن ملت است و پیرو هر مکتب فکری که باشیم در تأثیر بزرگان و معاریف، از هر صنف و طبقه در اوضاع و احوال آن کشور نمی توان تردید داشت. مطالعه تاریخ کشورمان این مطلب را باز می نماید که چه مردان بزرگ و استواری از این دیار برخواستند و در ایفای مسئولیت مدنی و ملی خود با ثبات عقیده و همت راسخ چه خدماتی برای اصلاح و ترقی و تعالی کشور نمودند هر چه بیشتر در کارنامه رجال کشورمان می نگریم به این نتیجه نزدیکتر می شویم که همین رجال، سازندگان افتخارات تاریخی ما در پهنه گسترده تاریخ این مرز و بوم بوده اند. این روشنفکران هر چند بخش ناچیزی از کل جمعیت کشور بوده و هستند اما همواره توانستند تحولی بزرگ در نظام سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران پدید آورند. نقش این مردان بزرگ در آفرینش زمینه های فکری و بیداری مردم ایران تعیین کننده و انکار ناپذیر است نه اینکه همه تاریخ ساخته و پرداخته آنها باشد اما به عنوان متفکران اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در بازآفرینی حوادث نو و تسریع روند تاریخ، تأثیر بسزائی داشتند. جایگاهی که این طبقه در برهه های حساس تاریخی داشته اند موجب شده که نقش آنها در مطالعات تاریخ پژوهی مورد مطالعه پژوهشگران قرار گیرد.
همه کسانی که با نام تربیت آشنایی داشته و دارند لاجرم تصدیق می کنند که آن بزرگوار نقشی استثنایی در تاریخ فرهنگ و سیاست معاصر ایران علی الخصوص تأثیری ژرف در اندیشه و روحیه و عمل مردم آذربایجان و گیلان داشته است.
بررسی«اسناد تاریخی» زیست اجتماعی و خدمات فرهنگی آن شخصیت برجسته می تواند ما را در تبیین زوایای مختلف افکار و اندیشه های او در ایران در دوره های مختلف تاریخی یاری رساند. در مقیاس کوچکتر بررسی اسناد و مکاتبات تاریخی پیرامون اندیشه ها و اقدامات وی در طول دوره ای که عهده دار منصب ریاست فرهنگ و معارف گیلان بوده، بسیار مهم و حیاتیست زیرا او در این دوره با توجه به وضعیت حاکم بر جامعه توانست رسالت تاریخی خود را که از اندیشه هایش نشأت می گرفت با همه سختی ها به انجام برساند. و این مهم را می توان از بخشی از اسناد باقی مانده استخراج نمود. وجود بروکراسی پیچیده اداری و نبود بودجه کافی جهت ترویج علم و دانش از جمله مصائبی بود که محمد علی تربیت همواره با آن روبرو بود.
اسناد باقی مانده از فعالیت های محمد علی تربیت در سمت ریاست فرهنگ گیلان هر چند مستقیماً اطلاعات باز و روشنی را پیرامون فعالیت های وی در عرصه فرهنگ و تعالی فکری این سرزمین نمی دهد اما بی تردید وجود و انتشار این اسناد تایید، تثبیت و تکمیل کننده اطلاعات سایر منابع دست اول می باشد و همواره سدی در برابر نقادی های کوته فکرانه و جهت گیری های جزم اندیشانه و مطلق انگارانه عناصر ضد روشنفکریست که همواره به صورت نظری و بدون توجه به دستاوردهای علمی و عملی این شخصیت برجسته سیاسی و اجتماعی، وی را در پژوهش های نه چندان مستند خود مورد نکوهش و سخن سنجی قرار می دهند.
از آنجا که در این پژوهش، اسنادی پیرامون فعالیت های محمد علی تربیت یکی از روشنفکران اواخر دوره قاجاریه و اوایل پهلوی در سمت ریاست فرهنگ گیلان مورد بررسی قرار گرفته است شناختی از زندگی و فعالیت های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی پیرامون شخصیت وی لازم به نظر می رسد که در ادامه به آن پرداخته می شود.
محمد علی تربیت
محمد علی تربیت روشنفکر مشروطه خواه در سال 1256ه.ش در تبریز دیده به جهان گشود. وی پس از کسب مقدمات علوم دانش های معمول آن عصر به همراه سید حسن تقی زاده، همسایه و همبازی و همدرس دوران کودکییش، بتدریج به سمت افکار سیاسی، آزادی خواهی و تجددطلبی رهنمون گشت و پس از آشنایی با این افکار متوجه امور سیاسی و فرهنگی کشور شد. او راه نجات کشور را در روشن نمودن افکار عامه مردم می دانست که این مهم، مگر با تأسیس نهادهای آموزشی و فرهنگی میسر نمی شد. 2
به این ترتیب تربیت خدمات اجتماعی و فرهنگی خود را در همان بدو جوانی در دوران قبل از مشروطیت با تاسیس کتابخانه تربیت در تبریز (1277ه.ش) ، تاسیس نخستین داروخانه به سبک جدید تحت عنوان «صحت»3 ، کار معلمی از سال 1272 تا 1274ه.ش در آموزشگاه دولتی مظفریه، تأسیس نخستین آموزشگاه ملی تحت عنوان تربیت(1276ه.ش) و تشکیل نخستین انجمن معارف در تبریز آغاز می نماید.4
وی در سال 1283ه.ش به همراه سید حسن تقی زاده سفری را به شامات و مصر در جهت تأسیس روزنامه آغاز می نماید هر چند در این امر موفق نشده اما بی تردید از تأثیر دیدار با شخصیت های بزرگی همچون محمدآقاشاه تختینسکی مدیر روزنامه شرق، جلیل محمد قلی زاده مدیر روزنامه ملانصرالدین، حاجی زین العابدین مراغه ای نویسنده سفرنامه ابراهیم بیگ، حاجی رضا قلی خراسانی نویسنده روزنامه حبل المتین و دیگر چهرهای متفکر در سرزمین های قفقاز، استانبول، مصر و بیروت بی بهره نماند. 5
تربیت بعد از بازگشت از مصر در جرگه مشروطه خواهان قرار گرفت وی در این مدت با عضویت در انجمن غیبی تبریز،6 عضویت در انجمن اتحاد و تاسیس روزنامه اتحاد ارگان اصلی انتشار افکار این حزب،7 حضور در اعتصابات و مبارزات مردمی علیه سلطنت منجمله تحصن در کنسولگری انگلیس و بسته شدن بازارها و رابطه با نمایندگان مجلس در تهران و رهبری و هدایت قیام مردم در تبریز از طریق کار در تلگرافخانه حضور پررنگی از خود در مبارزات علیه استبداد به ثبت رسانده است.8
پس از به توپ بسته شدن مجلس توسط محمدعلی شاه، به علت جور و حبس و قتل نفوس و اختناق افکار نسبت به آزادی خواهان، وی نیز به همراه تقی زاده راهی اروپا شد آنها قصد داشتند به پاریس رفته و در انتشار روزنامه صوراسرافیل همکاری کند اما پس از دعوت ادوارد براون انگلیسی از آنها عازم لندن شده و در کتابخانه عمومی کمبریج مشغول به کار می شوند.9 هدف از رفتن به لندن و تشکیل جمعیتی تحت عنوان جمعیت ایران حفظ و معرفی دستاوردهای مثبت انجمنها و مشروطه خواهان در ایران بود تا به این طریق نهادها و سیاستمداران اروپایی، انجمن های مردمی را نهاد آشوب طلب تلقی نکنند و ایرانیان مناقشات خود را فارغ از دخالت بریتانیا و روسیه حل و فصل نمایند و جامعه اروپا را تشویق کنند تا به اعاده رژیم مشروطه در ایران یاری رسانند.
تربیت با شنیدن اخبار مربوط به پیشروی مشروطه خواهان به رهبری گروه مبارزان ستارخان و باقرخان عازم ایران می شود و مدتی در استانبول در کنار یحیی دولت آبادی در انجمن سعادت که با هدف یاری رساندن به مشروطه خواهان ایران تأسیس شده بود، فعالیت نمود.10 وی سرانجام به ایران برگشته و در مجلس دوم به سمت نمایندگی مردم آذربایجان انتخاب می شود.11 اما ورود تربیت به مجلس دوم مصادف با اختلافات داخلی و مبارزات خارجی بود. در نتیجه با انفصال مجلس دوم در سال 1291ه.ش وی سفر دوم خود را به اروپا آغاز می نماید. و جهت همکاری با کمیته ملیون برلن به رهبری سید حسن تقی زاده که مقارن با جنگ جهانی اول در آلمان تأسیس شد، راهی آن دیار گشت.12
تربیت پس از آرامشی که در آذربایجان بعد از شورش تبریز به دست آمده بود از آلمان مراجعت و از پاییز 1300 خورشیدی در خدمت وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به ریاست معارف آذربایجان انتخاب می شود. پس از آن از سال 1305 تا 1306ه.ش در سمت ریاست فرهنگ گیلان خدمات شایسته ای را در جهت ترویج معارف به انجام می رساند.
ریاست شهرداری تبریز(1309 تا 1307ه.ش)، نمایندگی مردم آذربایجان در دورهای هشتم تا دوازدهم مجلس شورای ملی به صورت متوالی، انتشار مجله گنجینه فنون(1281ه.ش)، انتشار روزنامه اتحاد(1287ه.ش)، انتشار مجله گنجینه معارف(1301ه.ش)، تألیف کتب زادبوم، دانشمندان آذربایجان، تقویم تربیت، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت و صدها مقاله منتشره در مطبوعات و مجلات مختلف آن زمان از دیگر خدمات آن بزرگوار در طول حیات پربارش بوده است. تربیت سرانجام پس از عمری تلاش و کوشش و با به جا گذاشتن آثاری نیک در سال 1318ه.ش در سن 62 سالگی در تهران بر اثر بیماری دارفانی را وداع گفت.
ریاست فرهنگ گیلان
پیش از این گفتیم که تربیت در برهه ای از زندگانی خود از طرف کمیته انقلابی گیلان برای شناساندن چهره واقعی استبداد و دفاع از آرمان های مشروطیت در محافل اروپا به آن جا اعزام شده بود و برادر وی علی محمّدخان تربیت جزو رهبران مجاهدین آن خطه و از اعضای مؤثر کمیته ستار رشت بود.13 ولی این بار رفتن تربیت به رشت و گیلان نه به خاطر فعالیّت سیاسی بلکه به خاطر اقدامات فرهنگی بود. وی بعد از مرحوم تقی طایر در 7 آبان سال 1305 خورشیدی به حکم وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به ریاست فرهنگ گیلان منصوب شد14 و در 12 مهر ماه 1306 خورشیدی به تقاضای خود مرحوم تربیت و با موافقت همین وزارتخانه، مستعفی15 و به ریاست بلدیه تبریز منصوب می شود16. جای بسی تأسف است که اقدامات و کوشش های تربیت در سرزمین گیلان آن طور که باید ثبت و ضبط نشده و اکثر مورخین و تاریخ نگاران آن دوره از کنار این موضوع به آسانی گذشته اند و تنها به نمونه هایی اندک از کارهای تربیت اشاراتی نموده اند.17
محمد علی تربیت با سفر به کشورهایی اروپایی و مطالعات فروان از وضعیت آن کشورها به این نتیجه رسید که کشورهای عقب مانده و مردمی که به دور از مدرنیته نگه داشته شده اند و همواره غوطه ور در دریای جهل و نادانی هستند روزی می توانند به قدرت برسند وی عقیده داشت که راز عقب ماندگی در گرایش به علم است بنابراین کسانی که صاحب هیچ گونه علم و دانشی نبوده اند محال و ممتنع بود که درجه تجدد، ترقی و فرهنگ آن جوامع را بتوانند تصور کنند. بنابراین سواد و آگاهی لازمه این کار بود. تربیت پس اتمام فعالیت هایش در کمیته ملیون برلن و بازگشتش به ایران سعی داشت این تجدد فکری را با حضور در وزارت معارف و تاسیس مراکز انتشار علم در نقاط مختلف محل مأموریتش بشناساند. وی همواره معتقد به این مسئله بود که برای تامین آزادی و ایجاد حیات مدنی مترقی جهت اجتماع، راهی جز نشر تعلیم فرهنگ و دانش و تنویر افکار عموم متصور نیست. بنابراین سعی داشت اهداف فرهنگی و اجتماعی خود را ابتداً با قبول پست ریاست معارف آذربایجان و پس از آن ریاست فرهنگ گیلان به منصه ظهور رساند. او پس از اعزام به گیلان از همان ابتدا تصمیم به ایجاد و راه اندازی کتابخانه ای در رشت می گیرد. «جعفر خمامی زاده» در کتابش به نقل از سرمقاله روزنامه پرورش رشت با نام «کتابخانه عمومی رشت» درباره این تصمیم تربیت می نویسد: «... آقای میرزا محمّدعلی خان تربیت گذشته از سوابق مشعشعی که در مشروطیّت و آزادی ایران داشته و از رجال برجسته وطن محسوبند شخصاً دارای اطلاعات عمیق و فکر روشن و عزم ثابت می باشند. معزی الیه به موجب اطلاعی که به دست آورده ایم از بدو ورود به رشت الی اکنون درصدد تأسیس و افتتاح یک باب کتابخانه و قرائت خانه عمومی برآمده و چند نفر از جوانان مهذب و علاقمند را برای تهیه و جمع آوری کتاب و حفظ و مباشرت آنها انتخاب و در ظرف یک هفته دویست جلد کتاب ذی قیمت و نفیس جمع آوری نموده و در نهایت سعی و اهتمام در تکمیل و توسعه آن اشتغال ورزیده اند. ما به افراد متجدّد و جوانان حساس و اعضای مجامع که علاقه به معرفت و بیداری ابناء وطن دارند همچنین به عمومی اهالی محترم از هر طبقه و هر صنف یادآور می شویم که در خدمت به کتابخانه عمومی شهر که به یادگار و به پاس زحمات مؤسس محترم وی در آینده به نام «کتابخانه ملی تربیت» موسوم خواهد گردید مساعدت های لازمه را ابراز و هر کس در حد و قدرت و توانایی خویش به این کتابخانه که مورد استفاده شهر و عموم ملّت ایران خواهد بود از کمک های شایسته دریغ و مضایقت نفرمایند. محل تمرکز کتاب فعلاً اداره معارف است که به هدیه کنندگان در مقابل کتبی که تسلیم نموده و یا مساعدت های نقدی كه می نمایند، رسید داده و بعدها اسامی اتحاف کنندگان را چاپ و از نظر قدرشناس عمومی خواهند گذرانید. ما از دوره تصدی آقای تربیت انتظارات مهم و توقعات عمومی عام المنفعه داریم که سابقاً در صفحات پرورش درج و نظر به مصالح ملّی از تکرار آن خودداری نخواهیم نمود و قطع داریم که با جدیت و توجه خاص معزی الیه به توسعه و تعمیم معارف این سر حد، انتظارات ما را که ناشی از فرط علاقمندی به بسط و قدرت معارفی گیلان است با نظر دقت نگریسته و از عملی کردن آن ها موقعیّت محبوب خود را در قلوب عناصر قدرشناس این مرز و بوم بادوام خواهند فرمود.»18
تلاش های تربیت سرانجام به بار نشست و با دعوت روزنامه پرورش رشت و اعلام این مطلب که اسامی هدیه کنندگان کتاب و کسانی که کمک نقدی برای تأسیس کتابخانه می کنند به تدریج در آن روزنامه چاپ می شد تعداد زیادی فرهنگ دوستان با هدیه کتاب و دادن کمک های نقدی نام خود را در تاریخ فرهنگ گیلان جاودانه و ماندگار کردند. تربیت خود نیز یکی از پیش قدمان هدیه کتاب و مجله به شمار می آمد و مجله «گنجینه معارف»19 را که در دوران ریاستش بر معارف آذربایجان منتشر می کرد به کتابخانه تازه تأسیس هدیه نمود. وسعت گرفتن این فکر و رو کردن مردم به تأسیس کتابخانه شاید مهم ترین عاملی بود که موجب شد تا در روزنامه پرورش خبر زیر درج گردد: «نظر به تمایل طالبان معرفت دو بابت قرائت خانه یکی در شهسوار به نام «اتحاد» و دیگری در خرم آباد، تنکابن به نام «معارف پروران» تأسیس شد، به پیگیری در تأسیس کتابخانه هایی در دیگر جاهای گیلان هم اشاره شده است.»20 اشتیاق مردم به تأسیس کتابخانه مایه خوشحالی بود و در این مورد بانوان نیز گام های مفیدی برداشتند که بسیاری از آن ها که در این امر کمک نمودند بوسیله مجله پرورش معرفی شده اند.21
چنان که از نوشته روزنامه پرورش بر می آید تلاش های تربیت تنها متوجه رشت نبوده و سایر شهرهای گیلان را نیز در بر می گرفته است. اسنادی که در این پژوهش بازخوانی و در انتها آورده شده است در اصل نامه های مرحوم تربیت به وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در باب سفرهای خود به شهرهای مختلف گیلان و تقاظای تأمین بودجه جهت سرکشی خود و دریافت جواب از اداره مزبور می باشد که نه تنها گواه بر این مدعاست بلکه آینه تمام نمای تلاش های این مرد بزرگوار در زمینه نشر معارف در استان گیلان می باشد.22
در ادامه مطالب روزنامه پرورش پس از انتشار سیاهه ای نسباً کلی درباره نام کتاب ها و نام مردان و زنانی که آنها را هدیه کرده اند مقدمه ای از آقای محمّدعلی تربیت رئیس معارف و اوقاف گیلان به صورت زیر درج می نماید: «مقدمه آقای محمّدعلی تربیت رئیس معارف و اوقاف گیلان بر انتشار فهرست کتابخانه ملّی تربیت رشت در بدو ورود خود به معارف گیلان - بر حسب لزوم و نشر و تعمیم معارف و دسترسی عموم و اعالی به آثار و تألیفات کتب قدیمه و جدیده به تأسیس یک باب کتابخانه ملّی اقدام و خوشبختانه به همّت علاقمندان به معارف تاکنون که دو ماه بیش از عمر این مؤسسه جدید نمی گذرد 600 جلد از کتب نافع و آثار نفیسه جمع آوری و برای استفاده عموم مهیّا و حقیقتاً افتتاح این مؤسسه عام المنفعه دلیل واضح بر معارف پروری اهالی محترم گیلان است که توسط اینجانب در تهیه وسایل و توسعه این مؤسسه لازمه مساعدت مادی و معنوی به فعل در آورده و به اهداء کتب و وسایل و جراید و انواع مطبوعات بر اهمیّت کتابخانه افزوده و بدین واسطه برای استفاده عموم فراهم نموده اند اینجانب با تشکر از مساعدت آقایان محترمی که با اهداء کتاب و وسائل و جراید و مجلات، اکمال این اساس را فراهم آورده و می آورند اولین فهرست کتب کتابخانه را با یک اسلوب مطلوبی که حاوی اسامی کتب و هدیه کنندگان می باشد به استحضار هموطنان محترم می رساند و از آنهایی که بعد از این هم کتب و جراید به این کتابخانه اهداء می نمایند اسامی آنها نیز به ترتیب معیّن، در این جریده درج خواهد شد. ضمناً به معاونین کتابخانه بشارت می دهد که در نظر دارد عنقریب محل مناسبی به جهت آن تهیه و سپس کمیسیونی برای توسعه مؤسسه مزبور تشکیل داده که هر چه زودتر به تکمیل نواقص و حاضر کردن کتبی که فعلاً محتاج ارباب مطالعه می باشد، همّت فوق العاده نمایند. در خاتمه همواره احساسات پاک و بی آلایش آقایانی که در این مدت قلیل به این درجه همراهی و مساعدت فرموده اند تقدیس نموده و امید دارم در اثر صمیمت و معارف پروری و معاضدت آقایان بتوانم قدم هایی برای بقای مؤسسه مذکور برداشته و وظیفه وجدانی خود، آن چه را که امکان دارد به معارف این سامان انجام دهم. - رئیس معارف و اوقاف گیلان ـ محمدعلی تربیت »23
در ادامه مطالبی با عنوان «احساسات معارفی» توسط روزنامه پرورش درج شده است:
«به موجب دعوتی که از طرف آقای تربیت رئیس معارف از یکصد و شانزده نفر از محترمین و تجار به عمل آمده بود عصر چهارشنبه 50 نفر در اداره معارف حضور به هم رسانیده آقای تربیت شرح مبسوطی از احساسات معارفی اهالی و میل آنها در توسعه معارف ایراد نمود و از مقدار کتبی که در مدتی قلیل به کتابخانه اهداء کرده بودند تشکّر نمود بعد حضار را متوجّه مدرسه ملّی نسوان رشت نمود و در اطراف زحمت کارکنان مدارس نسوان که با ضیق معاش و بودجه کم ساختند که دوشیزگان را تعلیم دهند، شرح تأثرآوری اظهار داشت و خامه دوزی محصلان مدرسه را که به رئیس معارف اتحاف کرده بودند برای تکمیل اثاثیه کتابخانه ملّی به طور قرعه کشی به حاضرین تسلیم نمود که آقایان محترم مدعوین هر یک به نسبه به مقدار چهارصد و هفتاد تومان اعانه نوشتند که تسلیم نمایند و آقایان آقا میر ابوطالب، آقای چائی چی، آقای محمدهاشم رشتی، آقای نعمت زاده و آقای محمّد حاتم از طرف جمعیّت انتخاب شدند که وجوه اعانه را وصول و با توافق نظر آقای تربیت جهت تکمیل اثاثیه کتابخانه ملّی {و}در رفع عسرت معلمان مدرسه نسوان مصرف نمایند.»24 نکته ای که در این جا دارای اهمیّت است، اینست که تربیت در عین پرداختن به مسائل کلان مثل تأسیس کتابخانه از سایر مسائل و موضوعات مثل پرداختن به مشکلات مدرسه ملی نسوان رشت غافل نمی شده و در این راه نیز سعی وافی و کافی برده چنان که از بذل مال خود نیز در این راه دریغ نورزیده و به قولی خود پیش قدم شده و تنها به شعار دادن و حرف زدن اکتفا نکرده، و این امر یعنی رسیدگی به مشکلات مدارس زنانه و تأسیس چنین فضاهایی در دوران ریاستش در معارف آذربایجان هم سابقه داشته است.
تربیت برای ایجاد هسته مرکزی کمک به تأسیس کتابخانه جمعیتّی را به نام «جمعیّت نشر معارف» ایجاد کرد و نامه هایی با این مضمون « آقای ....
جمعیتی به نام نشر معارف، برای ایجاد و توسعه کتابخانه ملّی از طرف اینجانب تشکیل شده و شما هم در آن جا عضویت دارید مقتضی است یوم سه شنبه 23 خرداد دو ساعت به غروب مانده در منزل جناب آقای شیخ احمد سیگاری حضور به هم رسانید. محمّدعلی تربیت.»
برای کسانی که به صلاحیت و نفوذ آنان در جامعه اطمینان حاصل کرده بود ارسال نمود، که یکی از آن نامه ها که هم اکنون موجود است به نام میرزا تقی خان رائقی و به تاریخ 22/ 3 / 1306 خورشیدی می باشد.25 همچنین تربیت خبر تشکیل جمعیّت نشر معارف را با فرستادن نوشته ای به اداره روزنامه پرورش که در شماره 277 سال چهارم مورخ چهارشنبه 23 خرداد 1306 به چاپ رسید به آگاهی مردم رساند. که متن آن نوشته به صورت زیر است:
« جمعیت نشر معارف »
«چنان که در شماره 262 روزنامه یومیه پرورش ، خاطر محترم آقایان را مستحضر داشت در بدو ورود اینجانب به مقتضای فطرت جبلی اهالی و احساسات قدرشناسانه آنان به تأسیس یک باب کتابخانه (به نام کتابخانه ملّی تربیت) اقدام و در این مدت قلیل به همّت علاقمندان معارف و موافق صورت مطبوعه در جریده صد جلد دیگر که در همین روزنامه نشر می نمود از کتب تولید و آثار نفیسه جمع آوری و برای استفاده عموم مهیّا نمود. در این موقع که بر حسب اجازه وزارت جلیله معارف موقتاً عزیمت می نماید کتابخانه مذبور را به جهت دسترسی عموم و برای بسط و توسعه آن به طوری که تذکر داده شده به جمعیتّی که به نام «نشر معارف» تشکیل داده، واگذار نمودیم. امیدواریم که این جمعیّت معارفی به اندک مدتی در سایه همت و جهد کافی خود، محل و اثاثیه برای کتابخانه مذکور تهیه و کتب نافعه بیشتر از آن چه از قوه به فعل می آید بر کتب موجوده افزوده و قدم های بزرگی برای بقای آن بردارد- محمّدعلی تربیت26
همچنین تربیت برای پیشرفت کار کتابخانه علاوه بر کمک های نقدی مردم، قریب 340 تومان نیز از وزارت معارف کمک گرفت و به پیشنهاد تربیت این مقدار پول از محل صرفه جویی به کتابخانه ملی اعطا شد. درباره چگونگی تغییر نام کتابخانه ملّی رشت از «تربیت» به «کتابخانه و قرائت خانه عمومی» گفته شده: «تربیت مایل بود کتابخانه ای که خود بنیانگذارش بوده به نام خودش «تربیت» موسوم گردد اما رضا اسماعیل «حاجی آقا رضا مطبعه» که مدیر چاپخانه بود از چاپ یادداشت های کتابخانه به نام شخص معینی خودداری نمود و سرانجام پس از بحثی که در این مورد میان مؤسسین کتابخانه انجام گرفت موافقت کردند که کتابخانه به نام «نشر معارف » نامگذاری شود»27
سرانجام پس از تلاش های مستمر و پیگیری اهالی و رؤسای ادارات مختلف ساختمان جدید الاحداث کتابخانه آماده بهره برداری و افتتاح شد و به همین منظور «در تاریخ 25 مرداد ماه سال 1313 نامه ای به مضمون زیر از سوی جمعیّت به عنوان آقای تربیت که نماینده مردم تبریز در مجلس شورای ملّی بود، فرستاده شد: «جناب مستطاب اجل آقای آقا میرزا محمّدعلی خان تربیت نماینده محترم مجلس شورای ملّی دام اجلال العالی-تأسیس و ایجاد بنای کتابخانه ملی رشت که مولود افکار عالیه آن وجود محترم است به سعی و اهتمام جمعیت نشر معارف گیلان پس از پایان فداکاری های چندین ساله ساختمان عمارت زیبای آن به پایان رسیده و نظر به این که افتتاح رسمی کتابخانه مذکور به اوان جشن هزارمین ساله حکیم ابوالقاسم طوسی برگزار شده لکن قرائت خانه کتابخانه مزبور که فعلاً محل قرائت مجلات و جراید داخلی و خارجی خواهد بود، در دست افتتاح است. لذا برای ارسال جراید مرکز شرحی به عنوان مدیران محترم جراید مزبور نوشته شده و برای این که منظور جمعیّت، دایر بر ارسال جراید تأمین شود عین مشروحات مزبور به وسیله حضرت بندگان عالی تقدیم می گردد تا مقرر فرمایند وسایل ارسال آن را فراهم نموده و از این مساعدت کریمانه دایر به پیشرفت امور قرائت خانه بر امتنان اعضا جمعیّت افزون فرمایند.-شیخ احمد سیگاری»28
در این زمان که کار انتقال کتابخانه و مجلات به محل جدید کتابخانه آغاز شده بود یک دوره کامل روح القوانین اثر مونتسکیو به زبان فرانسه از طرف آقای دکتر محمّد مصدق به وسیله محمّدعلی تربیت نیز به کتابخانه اهدا گردید29
این کتابخانه هم اکنون در ورودی خیابان علم الهدی جنب ساختمان شهرداری رشت قرار دارد و دارای یکصد و پنجاه هزار جلد کتاب و یک هزار و هفتصد و پنجاه هزار جلد کتاب خطی است که برخی از آنها منحصر به فرد است تعداد اعضای آن بیست هزار نفر می باشد و روزانه به طور متوسط پانزده هزار نفر از این کتابخانه استفاده می کنند. احداث این بنا هم زمان با ساخت و ساز یک سلسله ابنیه اداری و عام المنفعه در شمال ایران در دوره پهلوی اول انجام گرفت و نوع معماری آن تقلیدی از معماری شرق اروپا می باشد .
چنان که از مطالب گفته شده بر می آید اهالی فرهنگ گیلان با وجود این که تربیت دیگر مصدر کار فرهنگ گیلان نبوده ولی باز در مواقعی که لازم می شده و ضرورتی رخ می داده دست به دامان تربیت می شده اند و تربیت نیز با رویی گشاده سعی در کمک به امر سامان کتابخانه ملّی رشت می کرده است و هرگز در این راه کینه و بغضی از اهالی فرهنگ و متصدیان امور آن دیار به خاطر تغییر نام کتابخانه ملّی رشت از «تربیت» به «نشر معارف» به دل نگرفته و صمیمانه در رفع حوائج آنان کوشیده است و این مسئله حاکی از روح بزرگ و بلند مرتبه این مرد دانش دوست و اهل علم و ادب می باشد. وی در مدتی که ریاست معارف گیلان را بر عهده داشت با مسائلی از جمله تقاضای مرخصی هفتاد و پنج روزه با حقوق پس از یک سال خدمت بدون مرخصی و عدم قبول آن توسط وزارت معارف و مسئله حقوق معوقه و حتی اضافه حقوق بعد از یک سال خدمت که البته پس از بارها نامه نگاری رسیدگی می شود، روبرو بوده است. در مورد رفتن تربیت از معارف گیلان نامه ای به تاریخ 27 / 6 /1306 از طرف وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، موجود است که در اسناد مزبور بازخوانی شده است.30
نتیجه
بی تردید انسان همواره طالب علم و آگاهی و همیشه بدنبال سند است تا بتواند بر صحت وقایع و رویدادهای تاریخی یقین حاصل نماید و اسناد تاریخی، امروزه بخشی از محتویات بایگانی هاست و جزو مهم ترین منابع پژوهشی محسوب می شوند و شامل کلیه مکاتبات خصوص و یا اداری می باشد که به طور طبیعی در اثر فعالیت و عملیات اشخاص و سازمان ها به وجود آمده است و این تاریخ نگاری اسنادیست که سعی و تلاش در آشکار نمودن لایه های زیرین حوادث و وقایع تاریخی به کمک این اسناد می نماید و به عبارتی سند خاستگاه اصلی قضاوت مورخ درباره حوادث تاریخیست.
اسناد باقی مانده از محمد علی تربیت در سمت ریاست فرهنگ گیلان نه تنها در دوره مورد نظر دارای ارزش اداری بوده بلکه امروزه نیز ارزش تاریخی و فرهنگی خود را که به مراتب بالاتر از ارزش اداری آن است، از دست نداده است. اسناد موجود تایید و تثبیت کننده خدمات فرهنگی و اجتماعی یکی از روشنفکران تاریخ معاصر ایران است بنابراین نباید از عمق اندیشه های وی که همان سعی در انتشار علم و آگاهی در میان قشر بی سواد جامعه که بیشترین جمعیت را به خود اختصاص داده بود و با هدف پیشبرد اهداف جنبش مشروطیت و قانون خواهی ایران انجام شده، غافل بود. اندیشه ها و اعمال وی بسیاری از روشنفکران نسل بعدی را سیراب کرد و سبب پرورش نسلی از روشنفکران ایرانی در عصر خود شد که تاثیر مستقیمی بر شکل گیری تفکر جامعه مدرن در عصر حاضر داشت.
همواره اسناد آینه تمام نمای عملکرد فرد، قوم و ملت هاست چرا که تصمیمات هر قوم و ملتی، عملکرد آنها و قوت و ضعفشان را در امور مختلف نشان می دهد. اما جدای از ارزش تاریخی، هر محققی را با طرز مکاتبات اداری و ترتیب ثبت و ضبط نامه ها و احکام و دستورات، وضع اقتصادی و مالی کشور، ترتیب و نحوه تهیه اسناد مالی و اداری، مسائل گوناگون اجتماعی منجمله مشارکت مردم در امور خیریه و عام المنفعه و تقابل مردم و دولت و یا برعکس، کشف خلقیات و آداب و رسوم و چگونگی تحولات فکری مردم، تطور و تکامل خط فارسی و فن نویسندگی و انشاء و اصطلاحات اداری و دیوانی و مالی آشنا می سازد..
منابع و ماخذ
اسناد
1. نامه از اداره معارف و اوقاف گيلان به وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه، 17 / 02 / 1306، «درخواست تامین مخارج سفر توسط محمدعلی تربیت تبریزی»، 297033718، سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران،
2. نامه از وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه به اداره خزانه داری کل، 13 / 03 / 1306، «ارسال حواله خرج سفر»، 297033718، سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران،
3. نامه از اداره معارف و اوقاف گيلان به وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه، 13 / 03 / 1306، «اضافه حقوق و پیگیری تعین هزینه های سفر به نواحی مختلف گیلان و صدور حواله آن»، 297033718، سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران،
4. از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به اداره محاسبات کل، 21/ 03 / 1306،«تواریخ خدمت محمدعلی تربیت در اداره معارف و اوقاف و بررسی تقظای 75 روز مرخصی توسط وی»، 297033718، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
5. از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به ریاست اداره معارف گیلان، 27 / 04 / 1306، «حواله خرج سفر محمدعلی تربیت»، 29703718، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
6. از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به ریاست اداره معارف گیلان، 27 / 06 / 1306، «تقاظای محمدعلی تربیت جهت استیفا از سمت ریاست فرهنگ گیلان و بازگشت به تبریز»، 29703718، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
7. نامه از اداره معارف و اوقاف گيلان به میرزا تقی خان رائقی، - / 05 / 1306، «پیرامون تشکیل جلسات انجمن نشر معارف گیلان»، گنجینه اسناد کتابخانه ملی رشت،
8. از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به اداره محاسبات ، 18 / 11 / 1306،«دریافت حقوق معوقه و انتصاب وی به ریاست بلدیه تبریز»، 29703718 ، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران،.
کتب
1- آفاری، ژانت، 1370، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه رضا رضایی، تهران، بیستون،
2- ابراهیم فخرایی ، ( 1354 ) ، گیلان در گذر زمان ، چاپ اول ، تهران ، جاویدان ،
3- تقی زاده، سیدحسن، 1368، زندگی طوفانی، به کوشش ایرج افشار، تهران، محمدعلی علمی،
4- .............................، 1357، مقالات تقی زاده، زیر نظر ایرج افشار، تهران، شکوفان، ج9،.
5- خمامی زاده ، جعفر، ( 1379 ) ، تاریخ کتابخانه های گیلان ، قم ، پارسایان ،
6- صدیق، عیسی، {بی تا}، تقی زاده(شرح حال و خدمات او بتاسیس حکومت ملی و فرهنگ ایران به مناسبت چهلمین روز درگذشت او در تاریخ دوشنبه 18 اسفند 1348)، تهران، نشر انجمن آثار ملی،
7- طاهرزاده بهزاد، کریم، 1363، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، تهران، اقبال،
8- عزیزی، محمد، 1385، انجمن ایالتی آذربایجان در دوره مشروطیت، تبریز، اختر،
9- کسروی، احمد، 1381، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر،
10- ملکزاده، مهدی، 1387، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، سخن، ج2،
11- مشروطیت در آذربایجان(اسناد مستشارالدوله)، 1370، به کوشش ایرج افشار، مجموعه چهارم، تهران، طلایه،
مجلات
1- سازمان اسناد ملی ایران، پرونده یک ترور، گنجینه اسناد، سال اول، دفتر دوم، 1370، شقایق،
2- روزنامه پرورش، سال چهارم، شماره 241،
پایانامه
1- محسن نصیری، زندگی و کارنامه فرهنگی-سیاسی محمدعلی تربیت تبریزی (1318-1256ه.ش)، دکتر سهیلا ترابی فارسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، 1390،
{سند شماره 1}
{نامه از اداره معارف و اوقاف گیلان به آقای میرزا تقی رائقی مدیر مدرسه ابتدائی در رابطه با تشکیل جمعیت نشر معارف جهت سامان دادن به اوضاع کتابخانه ملی تازه تاسیس در رشت – تاریخ تحریر 5 /1306}
آقای میرزا تقی خان رائقی مدیر مدرسه ابتدائی
جمعیتی بنام نشر معارف برای بسط و توسعه کتابخانه ملی از طرف اینجانب تشکیل شده و شما هم در آنجا عضویت دارید مقتضی است یوم سه شنبه 23 خرداد {ناخوانا} ساعت به غروب مانده در منزل جناب آقای شیخ احمد سیگاری حضور بهم رسانید.
{سند شماره 2}
{نامه از اداره معارف و اوقاف گیلان به وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه پیرامون خرج سفر محمد علی تربیت به نواحی مختلف گیلان جهت نظارت بر وضعیت ترویج فرهنگ و معارف در این نواحی-تاریخ تحریر17/02/1306}
مقام منیع وزارت جلیله معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه دامت برکته
متضمن است جواب معروضه90- 30/01/1306 فدوی را که در موضوع خرج سفر بعرض رسانیده امر بصدور فرمایند
{سند شماره 3}
{نامه از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به اداره خزانه داری کل پیرامون خرج سفر های محمدعلیخان تربیت به نواحی مختلف گیلان جهت ترویج معارف – تاریخ تحریر 13/03/1306}
اداره محترم خزانه داری کل
متضمن است مبلغ 995 قران خرج سفر آقای تربیت که طی 968/8291 حواله آن در تاریخ 11 خرداد به خزانه داری کل ارسال شده است به اداره مالیه گیلان حواله فرمائید که در وجه مشارالیه پرداخت نمایند.
{سند شماره 4}
{نامه محمدعلیخان تربیت به وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه پیرامون اضافه حقوق و خرج سفر وی به نواحی گیلان جهت بهبود وضعیت مدارس و ترویج معارف – تاریخ تحریر 13/03/1306}
بر طبق مراسله (1213/2134) مورخه 16/02/1306 راجع به اضافه حقوق و مخارج سفر فدوی بمالیه محلی مراجعه و جوابی را که صادر نموده اند سواد آن تلویحاً از لحاظ مبارک می گذرد. مقتضی است مقرر فرمایند حواله پرداخت آنرا ار طریق وزارت جلیله مالیه بمالیه محلی صادر و ابلاغ فرمایند.
{سند شماره 5}
{نامه از اداره معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه (اداره محاسبات کل) به ریاست معارف و اوقاف گیلان پیرامون صدور حواله خرج سفر محمد علی تربیت به نواحی مختلف گیلان جهت ترویج معارف – تاریخ تحریر 27/04/1306}
ریاست معارف و اوقاف گیلان
در جواب (مراسله) 960 اعلام میدارد که حواله خرج سفر شما بمالیه گیلان ابلاغ شده است. برای دریافت آن بمالیه مراجعه نمائید نسبت بصدور حواله اضافه حقوق شما هم اقدام لازم شده است علیاً قریب بمالیه متضمن ابلاغ و دریافت خواهید داشت.
{سند شماره 6}
{نامه از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به اداره محاسبات کل پیرامون سابقه کار محمدعلی تربیت در اداره معارف آذربایجان و اداره فرهنگ گیلان – تاریخ تحریر 21/03/1306}
اداره محترم محاسبات کل
در تعقیب مرقومه 5753 توضیحاً اشعار می دارد که بر طبق یاداشت اداره پرسنلی کار، میرزا محمدعلیخان تربیت از هشتم اسد 1300 تا 6 عقرب 1302 و از دهم عقرب 1302 لغایت شهریور 1304 و از آبان 1305 تاکنون اشتغال به خدمت داشته اند و در این مدت به هیچ وجه مرخصی نگرفته اند و بر طبق ماده 8 متحدالمال 9631/14193 نواصی های خدمات مختلفه موجب محرومیت از حق استفاده مرخصی های مربوط به خدمات سابقه نخواهد شد و برای مدتی که خدمت کرده اند حق دارند که از مرخصی قانونی خود استفاده نمایند بنابر مراتب فوق ابلاغ 162/392 دایر بر 75 روز مرخصی آقای تربیت از اول تیر تا باقی مقررات جاریه صادر و بر خلاف ترتیبات مقرره رفتار نشود متضمن است در صدور اجازه پرداخت حقوق بقیه مدت مرخصی ایشان اقدام لازم را بعمل آورده از نتیجه این اداره را مستحضر فرمائید.
{سند شماره 7}
{نامه وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به میرزا محمد علی خان تربیت تبریزی پیرامون تقاظای تربیت از معافیت از تصدی ریاست فرهنگ گیلان – تاریخ تحریر 27/06/1306}
آقای میرزا محمدعلیخان تربیت
مراسله مورخ 10/06/1306 و ضمائم آن واصل و ملاحضه گردید. نظر به تصدیقی که از طرف صحیه ایالت آذربایجان و اطباء تبریز دائر بر وجوب عدم توقف شما در رشت شده است. و بر حسب تقاظای خودتان، وزارت معارف و اوقاف عجالتاً شما را از تصدی ریاست معارف و اوقاف گیلان معاف می نماید بدیهی است، ترقع ارجاع شغل دیگر در عداد منتظرین خدمت وزارت معارف و اوقاف محسوب خواهید بود. ولی تأدیه حقوق انتظار فعالاً غیر مقدور و موکول به تدارک محل بلامانع است.
سواد مراسله فوق اطلاعاً برای اداره محترم محاسبات ارسال می شود.
{سند شماره 8}
{نامه از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به اداره محترم محاسبات پیرامون حقوق معوقه محمدعلی تربیت و انتصاب وی به ریاست بلدیه تبریز – تاریخ تحریر 18/11/1306}
اداره محترم محاسبات
با ارسال مردد مرقومه 43984 وزارت جلیله مالیه راجع برفع اشکالی که در مورد سوابق خدمات جناب آقای میرزا محمد علی خان تربیت رئیس سابق معارف و اوقاف گیلان پیش آمده بود متضمن است مقرر فرمائید نسبت به وصول و ایصال حقوق معوقه مشارالیه، اقدام مقتضی نمائید.
ضمناً بعرض مزید استحضار قسم اطلاع میدهد که آقای تربیت از تاریخ 12 مهر 1306 با موافقت وزارت کل به وزارت جلیله داخله، مستعفی و بسمت ریاست بلدیه تبریز منصوب گردیدند
عکس پیوست 1
عکس پیوست 2
عکس پیوست 3
عکس پیوست 4
عکس پیوست 5
عکس پیوست 6
عکس پیوست 7
عکس پیوست 8
عکس پیوست 9
پی نوشت
1. دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر Mohsennasiri474@yahoo.com
2. مقالات تقی زاده، 1357، زیر نظر ایرج افشار، تهران، شکوفان، ج9، ص202،.
3. تقی زاده، سیدحسن، 1368، زندگی طوفانی، به کوشش ایرج افشار، تهران، محمدعلی علمی، ص 33-29،.
4. صدیق، عیسی، {بی تا}، تقی زاده( شرح حال و خدمات او بتاسیس حکومت ملی و فرهنگ ایران به مناسبت چهلمین روز درگذشت او در تاریخ دوشنبه 18 اسفند 1348)، تهران، نشر انجمن آثار ملی، ص 77،.
5. تقی زاده حسن، زندگی طوفانی، ص 45-28،.
6. کسروی، احمد، 1381، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، ص 194،.
7. عزیزی، محمد، 1385، انجمن ایالتی آذربایجان در دوره مشروطیت، تبریز، اختر، ص 133-132،.
8. ملکزاده، مهدی، 1387، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، سخن، ج2،ص 936،.
9. آفاری، ژانت، 1370، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه رضا رضایی، تهران، بیستون، ص 299،.
10. مقالات تقی زاده، ج9، ص206،.
11. مشروطیت در آذربایجان(اسناد مستشارالدوله)، 1370، به کوشش ایرج افشار، مجموعه چهارم، تهران، طلایه، ص 165-164،.
12. طاهرزاده بهزاد، کریم، 1363، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، تهران، اقبال، ص 369،.
13. جهت اطلاع بیشتر: محسن نصیری، زندگی و کارنامه فرهنگی-سیاسی محمدعلی تربیت تبریزی، دکتر سهیلا ترابی فارسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، 1390، ص15، همچنین: سازمان اسناد ملی ایران، پرونده یک ترور، گنجینه اسناد، سال اول، دفتر دوم، 1370، شقایق، ص 50،.
14. از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به اداره محاسبات کل، 21/ 3 / 1306 ، 297033718، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. جهت مشاهده تصوير سند (ر.ك: عكس پيوست شماره 6)
15. از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به محمد علی تربیت ریاست اداره معارف گیلان، 27 / 6 / 1306 ، 29703718، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. جهت مشاهده تصوير سند (ر.ك: عكس پيوست شماره 7 )
16. از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به اداره محاسبات ، 18 / 11 / 1306 ، 29703718 ، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران . جهت مشاهده تصوير سند (ر.ك: عكس پيوست شماره 8 )
17. ابراهیم فخرایی، (1354)، گیلان در گذر زمان، چاپ اول، تهران، جاویدان، ص 351،.
18. جعفر خمامی زاده، ( 1379 )، تاریخ کتابخانه های گیلان، قم، پارسایان، ص 33 – 32،.
19. نخستین شماره این مجله در دی ماه سال 1301ه.ش به مدیر مسئولی محمد علی تربیت منتشر و هشت شماره از آن به چاپ رسید. تاریخ آخرین شماره آن در خرداد سال 1302ه.ش منتشر و پس از آن به علت مشکلات مالی متوقف شد.. نسخه ای از این مجله هم اکنون در گنجینه مجلات کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.
20. روزنامه پرورش، سال چهارم، شماره 241، ص3،.
21. همان، چهرشنبه 3 اردیبهشت 1306 ه.ش، شماره 263، ص2،.
22. نامه از اداره معارف و اوقاف گیلان به وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه، 17/02/1306، 297033718، سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، جهت مشاهده تصوير سند (ر.ك: عكس پيوست شماره 2 ) همچنین: نامه از وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه به اداره خزانه داری کل، 13 / 03 / 1306، 297033718، سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، جهت مشاهده تصوير سند (ر.ك: عكس پيوست شماره 3) همچنین: نامه از اداره معارف و اوقاف گيلان به وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه، 13 / 03 / 1306، 297033718، سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، جهت مشاهده تصوير سند (ر.ك: عكس پيوست شماره 4) همچنین: نامه از وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه به ریاست معارف و اوقاف گیلان،27/04/1306، 297033718، سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، جهت مشاهده تصوير سند (ر.ك: عكس پيوست شماره 5)
23. روزنامه پروزش، سال چهارم، شماره 266، پنج شنبه 21 اردیبهشت سال 1306 ه.ش، ص3،.
24. همان ، شماره 273، جمعه 12 خرداد 1306 ه.ش، ص2،.
25. نامه از اداره معارف و اوقاف گيلان به میرزا تقی خان رائقی، - / 05 / 1306، 297033718، گنجینه اسناد کتابخانه ملی رشت، جهت مشاهده تصوير سند (ر.ك: عكس پيوست شماره 1)
26. جعفر خمامی زاده، (1379)، تاریخ کتابخانه های گیلان، قم، پارسایان، ص 40،.
27. همان، ص 54 ،.
28. جعفر خمامی زاده، (1379)، تاریخ کتابخانه های گیلان، قم، پارسایان، ص 67 – 66،.
29. همانجا،.
30. از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به میرزا محمد علی خان تربیت، 27 / 6 / 1306 ، 297033718، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، (ر.ک: عکس پیوست شماره 7) همچنین: از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به اداره محاسبات کل،18/11/1306، 297033718، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، (ر.ک: عکس پیوست شماره 8)
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید