موسیقی ایران در تلاطم زمان / رضا مهدوی

1393/5/6 ۱۱:۳۴

درک و شعور موسیقی قابلیت عبور از بسیاری مفاهیم انسانی، نباتات و چیزها را داراست! این توانایی را هم دارد که گوشه‌های خالی از ذهن برخی افکار و اذهان در طول تاریخ را سیراب کند. فن موسیقا نه فقط در علم فیزیک و ریاضی بلکه در دنیای ماورایی و تخیل فراتر از عصر خود، فضای مجازی انسان دوران خود را به تحرک و اندیشه وامی‌دارد. موسیقی از ارکان اصلی و جدایی‌ناپذیر در لحظه آدمیان است هم چون هوایی است که تنفس می‌کنیم. موسیقی ذات الهی دارد و به شرط سلامت انسان را آسمانی می‌کند. اما نباید از نظر دور داشت که دو منطقه شرق و غرب تفاوت‌های ماهوی عمیقی به لحاظ ساختار و اندیشه در هنرها با همدیگر دارند. اشتباهی که در گذشته رخ داد و قرار شد که یک التقاط بی‌منطق بین کانون فرهنگی نه فقط ایران بلکه مشرق زمین با کانون اندیشه ورزی دنیای غرب به وجود آید که نهایتش منتج به بی‌فرهنگی و بی‌هویتی نوع خاص هنرها بویژه موسیقی شد. رعایت فاصله عقلایی بدون پیش‌فرض‌های سیاسی

درک و شعور موسیقی قابلیت عبور از بسیاری مفاهیم انسانی، نباتات و چیزها را داراست! این توانایی را هم دارد که گوشه‌های خالی از ذهن برخی افکار و اذهان در طول تاریخ را سیراب کند. فن موسیقا نه فقط در علم فیزیک و ریاضی بلکه در دنیای ماورایی و تخیل فراتر از عصر خود، فضای مجازی انسان دوران خود را به تحرک و اندیشه وامی‌دارد. موسیقی از ارکان اصلی و جدایی‌ناپذیر در لحظه آدمیان است هم چون هوایی است که تنفس می‌کنیم. موسیقی ذات الهی دارد و به شرط سلامت انسان را آسمانی می‌کند. اما نباید از نظر دور داشت که دو منطقه شرق و غرب تفاوت‌های ماهوی عمیقی به لحاظ ساختار و اندیشه در هنرها با همدیگر دارند. اشتباهی که در گذشته رخ داد و قرار شد که یک التقاط بی‌منطق بین کانون فرهنگی نه فقط ایران بلکه مشرق زمین با کانون اندیشه ورزی دنیای غرب به وجود آید که نهایتش منتج به بی‌فرهنگی و بی‌هویتی نوع خاص هنرها بویژه موسیقی شد. رعایت فاصله عقلایی بدون پیش‌فرض‌های سیاسی ـ اجتماعی باعث خواهد شد وجود سنت‌های پویا و سیال جامعه را رهنمون به توسعه هدایت فرهنگی بکشاند تا انواع موسیقی‌ها و هنرهای ارائه‌ شده در زمان را نامتناسب با ذات و باطن فرهنگ خود نپنداریم. برخی بزرگان و فلاسفه قدیم نوعِ موسیقی ارائه‌ شده در هر سرزمینی را بیانگر فضای فرهنگی حاکم بر آن ملّت در زمان خود می‌دانند. موسیقی ایرانی نشیب و فرازهای زیادی به خود دیده است؛ قصه‌هایی از دور‌ان ساسانی از باربَد و نکیسا تا واقعیت‌های زمان کنونی. به گمان عده زیادی موسیقی در ایران پس از روی‌آوری ایرانیان به اسلامِ عزیز، «محدودیت یافته» تلقی می‌شود. اما حقیقت حاکی از آن است که قبل از اسلام نیز شرایط حساس و موقعیت ویژه‌ای بر موسیقی و هنرمندان آن حاکم بوده است و اصولاً بیشتر ادیان در ارتباط با بسیاری از کاربردهای موسیقی به احتیاط عمل ‌کرده‌اند... !

بحث تحریم از کاربردهای موسیقی توسط مذاهب در زمان ایرانیان قبل از اسلام حتی به مراتب با قید و بندهای محکم‌تری مطرح بوده و به واسطه عقاید و احکام مترتب بدان، بعد از اسلام شرایط رشد انواع موسیقی به نسبت وسیع‌تر و فقط با نوع درباری و محافل فسق و فجور آن برخورد صریح و گاه بازدارنده می‌شود. دوره فارابی، معلم ثانی، موسیقی به اوج می‌رسد و دهه‌ها و سده‌ها نیز جایگاه ویژه موسیقی علمی ایرانیان به جهانیان نه فقط اثبات بلکه تأثیرگذارتر می‌شود. نمونه‌های ارزنده از موسیقی‌های اقوام ایرانی بویژه در ساختار دینی ـ آیینی و حتی ریزتر در ابعاد مذهبی هم چون محرم‌خوانی و رمضانیه‌خوانی‌ها که در اشکال گوناگون هنری عرضه می‌شوند حاکی از پیوند عمیق متدینین به اصول ناب هنری در شادی و غم است. هر جا که مسیر هنری شایسته شئون فرهنگِ ایرانی بوده است مورد حمایت مردم قرارگرفته و البته حاکمیت‌ها به مقتضای نیاز به بهره‌برداری از خود موسیقی آن را با سیاست سنجیده و گاه سلبی و گاه ایجابی با آن رفتار کرده‌اند!

موسیقی ایرانی جدای از مباحث فیزیک و متافیزیک مبنای عرفانی برخاسته از شریعت و مدنیت قابل‌لمس را در خود هویدا و پنهان دارد و رازِ ماندگاری آن از گذشته‌های دور تاکنون شاید در همین ژرفایی باشد که منطق و اصولش بی‌ربط نباشد با چندوجهی بودن در دیگر مباحث روحانی، اجتماعی، سیاسی، علمی و هنری. در یک صد ساله گذشته دوره معاصر البته بعد از زندیه و قاجاریه موسیقی ایرانی به بیانی تازه‌تر و اجتماعی‌تر با توجه به حرکت‌های نوین در جامعه اروپا، با نگاهی جهان‌شمول هویت تازه‌تری می‌یابد. شاید موسیقی به واسطه خاندان فراهانی در دربار قاجار رشد و نمو و تدوینی نوین یافت ولی پایگاه اصلی عرض ارادت به دین و مذهب بود. آن هم در کنار پیشرفت یک شاخه از موسیقی اصیل در رسیدن به موسیقی دوران مشروطیت نقش مهمی داشت و بعدها نام موسیقی ردیف دستگاهی سنتی را بر آن نهادند که اتفاقاً نسل انقلابی موسیقی کانون چاووش به سرپرستی زنده‌یاد محمدرضا لطفی از این استعاره استقبال کردند، باید گفت که واژه سنّت را به معنی خاطره‌ها قلمداد نکردند. بلکه به عنوان الگو و نمونه‌هایی در حال تجدید حیات قلمداد نموده و بیشتر به ذات و باطن وجود دیگر هنرهای سنتی به عنوان یک امکان و سیطره فرهنگ شنیداری در جهت توسعه این نظام هنری ـ فرهنگی کوشیدند. محمدرضا لطفی حقیقتاً لطفی بود در موسیقی قبل و بعد از انقلاب که باعث و بانی جذب بسیاری از جوانان اهل شور و معرفت به باطن موسیقی اصیل ایرانی را با نگاهی تازه‌تر جذب و منتشر کرد.

شکوفایی موسیقی قبل از انقلاب اسلامی را می‌توان دهه‌های 1330 و 1340 تا اواسط 1350 دانست، چرا که بزرگان، نخبگان و نوابغ در آن دوران در هر شاخه‌ای: خوانندگی، آهنگسازی، ترانه‌سرایی، نوازندگی و کارهایی از این دست، به عبارتی برای یک‌بار از مادر زاییده شدند و فقط اشتیاق و شورِ موسیقی حقیقی در سر داشتند و آن‌چنان به برکت ودیعه الهی خلاقیت و نوآوری به خرج دادند که موسیقی صد سال آینده ایران را بیمه کردند. امروزه شاهد هستیم که خوانندگان معروف جوان هراز گاهی مشتاق بازسازی و باز آرایی آثار معروف موسیقیدانان و خوانندگان آن دوره در زمان خود هستند و اتفاقاً مردم نیز هماره استقبال می‌کنند!

در این نهضت بزرگ و جمع پر شور و حال، رسانه‌ای مانند رادیو نقش بسزایی داشت. رادیو، محافل موسیقایی را تبدیل به یک کنگره عظیم جغرافیایی در ایران کرد و تمامی نخبگان از سنین کودکی تا جوانی و کهنسالی را در خود جمع و تبدیل به دانشگاهی شنیداری شد که تا امروز از تبعات آن بهره‌مندیم. هر چند که امروزه تعداد رسانه‌ها زیاد شده و دیگر رادیو آن نقش پربار خود را ندارد، اما هم چنان این رادیو است که نسبت به دیگر رسانه‌ها به موسیقی در ابعاد مختلف می‌پردازد.

سماعی، صبا، وزیری، ورزنده، شهناز، کسایی، بهاری، ادیب، تاج،  بنان، ظلی، طاهرزاده، تجویدی، خالدی، بدیعی، یاحقی، مجد، پایور، عبادی، نجاهی،  توکل، صارمی، افتتاح، حسین و اسدالله ملک، خرم و بسیاری دیگر که نامشان باعث افتخار و اعتلای موسیقی  ایرانی است، در شکل‌دهی فرهنگ شفاهی و شنیداری نوظهوری چون رادیو که ترکیبی از ادبیات و موسیقی است جانمایه‌ای بخشیدند که بخش مهمی از تاریخ فرهنگ شنیداری و مکتوب موسیقی ایران را تشکیل دادند.

قبل از انقلاب، هر چه بود، فضای گسترده بلوغ و ظهور انواع ارکسترها، آهنگ، ترانه، تکنوازی، اجراهای متنوع رادیویی ـ تلویزیونی و صحنه‌ای در سراسر کشور، اما کمتر جایی برای نقد و پژوهش و تألیف به چشم می‌خورد. البته مکان‌های دانشگاهی به برکت وجود استادان تمام قد محل پرورش چهره‌های درخشانی شد از جمله: مجید کیانی، محمدرضا لطفی، داوود گنجه‌ای، پرویز مشکاتیان، جلال ذوالفنون، محمدعلی حدادیان، محمدعلی کیانی‌نژاد، حسین علیزاده، داریوش طلایی، درویش رضا منظمی، فوزیه مجد، شاهین فرهت و... با حضور استادانی چون: مصطفی کمال‌پور تراب، محمدتقی مسعودیه، علیرضا مشایخی، احمد پژمان، هُرمز فرهت و بسیاری دیگر که برگ‌هایی به عظمت توسعه چند فرهنگی موسیقی کلاسیک ایرانی تا اوان پیروزی انقلاب اسلامی افزودند. همین طور وجود مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی با حضور استادان اهل فن: نورعلی برومند، داریوش صفوت، یوسف فروتن، سعید هرمزی، عبدالله دوامی و حمایت‌های معنوی مهدی کمالیان که در جریان‌سازی موسیقی اصیل ایرانی نقش بسزا ایفا کردند. به واسطه ورود موسیقی جز (قبل از انقلاب به جای واژه پاپ استفاده می‌شد) در واریته‌های تلویزیونی و غلبه موسیقی جدیدالورود پاپ غربی و انواع موسیقی بومی و شهری تا حد زیادی با حضور مؤثر اینان ساختمان موسیقی دستگاهی ایران محفوظ باقی ماند. هر چند که به تصدیق اهل فن، موسیقی پاپ قبل از انقلاب به مراتب نسبت به زمان حال از اصالت بیشتری برخوردار بود!

بعد از پیروزی انقلاب با توجه به فضای انقلابی و تغییر و تحول نگاه متعصبانه و نه برگرفته از بطن دقیق شعائر انقلابی ـ اسلامی یکباره فضا به موسیقی و موسیقاییان تنگ آمد اما هم چنان شاهد آثار متفکرانه و ارزشمندی که برخاسته از تفکر و اندیشه نسل جدیدی از موسیقی‌ای بود که در گذشته رشد کرده و حالا فضای لازم برای توسعه دیدگاه خود را مناسب می‌دید و دست به کار شده و اَلحق کارستان هم کردند و به نوعی موسیقی حماسی و انقلابی در دل هنر انقلاب کلید زده شد. اما این شوق و اشتیاق با رفتارهای نادرست و سلیقه‌ای محور برخی مسئولان فرهنگی و هنری افول کرد تا جایی که وقفه‌ای در تولید و آموزش و ترویج موسیقی اصیل ایرانی برگرفته از روح نو جو و تازه دمیده انقلابی را مواجه شدیم.

عموماً نظر بر این است که دهه 60 دوران جنگ به نسبت دهه‌های بعد موسیقی بهتری به لحاظ محتوا داشتیم و همه چیز متعهدانه و مفتخرانه عرضه می‌شد. صداهای تکراری نداشتیم و جان موسیقی تا حدی که مجاز بود به مردم عرضه می‌شد. دانشگاه‌های موسیقی پس از فتوای تاریخی حضرت امام (ره) بازگشایی شد و به نوعی چرخ موسیقی به نحو دیگری چرخیدن گرفت و انواع موسیقی اندک‌اندک و با احتیاط بروز یافت.

اما ندیدن نقش سازها در تلویزیون در ذهن مردم و اهل هنر و جماعت موسیقی کار همواره علامت سؤال ایجاد کرد که اگر برخی صداها مشکوک و ناصواب است چرا شنیده می‌شوند ولی خشک چوب و خشک سیم و خشک پوستی که از عالم بالا می‌آید این آوای دوست دیدنش دارای اشکال است؟! البته این موضوع باعث نشد موسیقیدانان دلگرمی خود را از دست دهند، اما خلاقیتشان آنچنان که باید و شاید گل‌افشان نشد. برنامه‌های کارشناسی و تولیدی رادیویی ـ تلویزیونی موسیقایی به سمت سفارشی و مناسبتی شدن افزایش یافت و پیشرفت‌هایی نیز در بخش مکتوبات، مجلات، نقد و بررسی‌ها، جشنواره‌ها و تولید آثار موسیقایی در انواع گوناگون باکیفیت‌های متفاوت را شاهد هستیم؛ و نیز توجه دیگر مدیرانی که رفتار و برخوردهای محافظه‌کارانه برخی مدیران بالادست فرهنگی، هنری را تا حدی مرتفع می‌کنند و آگاه به جایگاه فرهنگ و هنر در این سرزمین‌اند، موسیقی به پیشرفت‌هایی نائل شد. جشنواره موسیقی فجر هم جایگاهی شد برای عرضه موسیقی در طول سال و در برگیرنده جشنی برای انقلاب اسلامی که البته در این سی سال برگزاری هیچ‌گاه، نتوانست موسیقی فجر جایگاهی شایسته و بایسته هنر شریف موسیقی و هنرمندان شایسته‌اش حداقل در مقام فیلم فجر را بیابد و حتی با اضافه نمودن واژه بین‌المللی با حضور چند گروه خارجی هم چنان جشنواره‌ای خنثی در محدوده داخلی تلقی می‌شود و با وجود تمامی تلاش‌های مدیران دولتی باید هم‌وزن گستره موسیقی ایران و شأن انقلاب رخ نمایی کند.

 اعتبار بخشی به دیگر وجوه موسیقایی ـ شخصیتی و اعتباری شماری از سرشناسان و بزرگانِ موسیقی که به بهانه‌های گوناگون مورد تجلیل و تفقد قرار می‌گیرند و نیز افزایش مکان‌های آموزشی و البته دیدگاه‌های انتقادی ـ پژوهشی تا رسیدن به حقیقت ماجرای موسیقی از توفیقاتی است که از پیروزی انقلاب تاکنون شاهدیم. اما این هنر شریف و مظلوم نیازمند توجه و التفات بیشتری است تا از سوی دولتمردان بتواند باطن حقیقی خود را بیش از پیش جلوه دهد. بی‌شک موسیقیدانان در هر جایگاهی به محض دریافت حس عمیق خود که دریابند متولیان امر ذات و کالبد فن موسیقا را پذیرفته‌اند و به رسمیت بشناسند، آن گاه سرشار از ذوق و سرور در امور گوناگون بدون پیش‌فرض‌های سفارشی و مناسبتی دست بر خلق آثار نو و سازندگی

خواهند زد.

روزنامه ایران