نکاتی درباره شب قدر / آیت الله العظمی مظاهری

1393/4/29 ۰۸:۲۹

شب قدر در تعلیمات اسلامی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. بر اساس آیه اول سوره مباركه قدر، در این شب، قرآن كریم در یك نزول دفعی به سینه مبارك پیامبر اكرم(ص) نازل شده است. نكته دیگر، شیوه بیان آیه «و ما أدراك ما لیله القدر» است. عرب كلمه «ما أدراك» را هنگامی به كار می‌برد كه بخواهد اهمیت مطلب را بیان كند. می‌فرماید: چه می‌دانی كه شب قدر چه شبی است؟ به عبارت دیگر، می‌فرماید: درك اهمیت شب قدر به اندازه‌ای است كه نمی‌توان آن را وصف كرد و انصافاً توصیف این شب قدر در قالب واژه‌ها و الفاظ نمی‌گنجد. «لیله القدر خیرٌ من ألف شهر: شب قدر از هزار ماه بهتر است.» [قدر،4] ارزش شب قدر افضل از هزار ماه است؛ و هزار ماه برابر با حدود هشتاد سال، یعنی عمر طبیعی یك انسان است؛ یعنی عبادت در این شب با ارزش‌تر از عبادت یك عمر است.

شب قدر در تعلیمات اسلامی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. بر اساس آیه اول سوره مباركه قدر، در این شب، قرآن كریم در یك نزول دفعی به سینه مبارك پیامبر اكرم(ص) نازل شده است. نكته دیگر، شیوه بیان آیه «و ما أدراك ما لیله القدر» است. عرب كلمه «ما أدراك» را هنگامی به كار می‌برد كه بخواهد اهمیت مطلب را بیان كند. می‌فرماید: چه می‌دانی كه شب قدر چه شبی است؟ به عبارت دیگر، می‌فرماید: درك اهمیت شب قدر به اندازه‌ای است كه نمی‌توان آن را وصف كرد و انصافاً توصیف این شب قدر در قالب واژه‌ها و الفاظ نمی‌گنجد. «لیله القدر خیرٌ من ألف شهر: شب قدر از هزار ماه بهتر است.» [قدر،4] ارزش شب قدر افضل از هزار ماه است؛ و هزار ماه برابر با حدود هشتاد سال، یعنی عمر طبیعی یك انسان است؛ یعنی عبادت در این شب با ارزش‌تر از عبادت یك عمر است.

معنای قدر

در شب قدر جبرئیل همراه با ملائكه مقرب خدا كه تعداد آنها معین نشده و شاید چندین میلیون باشند، نازل می‌شود و مقدّرات انسانها را به خدمت معصوم كه در زمان پیامبر(ص) به خدمت آن حضرت و در زمان امیرالمؤمنین(ع) به خدمت آن بزرگوار و اكنون به خدمت حضرت ولی‌عصر(عج)تقدیم می‌دارند. به عبارت دیگر، در شب قدر است كه انسان می‌تواند مقدّرات خویش را در یك پرونده درخشان برای سال آینده‌اش تهیه كند، «تنزّلُ الملائكه و الرُّوحُ فیها بإذن ربّهم من كُلّ أمر» بیان كنندة چنین مفهومی است.

تعیین مقدرات هر انسانی به دست خود اوست. اگر كسی طالب سعادت باشد، می‌تواند به آن دست یابد و چنانچه خواهان شقاوت باشد، نیز به همان خواهد رسید. «یا أیها النّاسُ إنّما بغیكُم على‏ أنفُسكم: ای مردم، بی‌تردید ستمهای شما به زیان خودتان است.» [یونس،23]

در شب قدر اگر كسی به راستی توبه كند و شرمندگی درونی و حالت خجالت‌زدگی برایش پیش آید و بعد هم از خداوند خیر دنیا و آخرت را بخواهد، پرونده درخشانی كه پس از توبه گشوده می‌‌شود، زمینه سعادتش را فراهم می‌آورد و امام زمان(عج) این تقدیر را تأیید می‌نمایند. چنان‌كه اگر كسی به دنبال شقاوت باشد، در شب قدر به جای توبه، گناه می‌كند یا اعراض از دعا و توبه دارد و به دعا اهمیت نمی‌دهد. بنابراین در شب قدر صاحب یك پرونده سیاه است كه نابود هم نمی‌شود. تقدیر او شقاوت است و این تقدیر هم به تایید امام زمان(ع) می‌رسد.

در طول سال هم هركسی می‌تواند تقدیری كه در شب قدر برای خود ایجاد كرده است، حفظ نماید و به آن عمل كند. آن كه مقدّر او سعادت و خوشبختی است، می‌تواند با افزایش ارتباط با معنویات و انجام اعمال صالح، بر سعادت خود بیفزاید و آن كه شقاوت و بدبختی را برای تقدیر خود انتخاب كرده است، می‌تواند با اعراض از ارتباط با خدا و ارزشهای معنوی، شقاوت و بدبختی‌ خود را بیشتر كند. سپس آیات شریفه این سوره، صفت دیگری را برای شب قدر بیان می‌كند و می‌فرماید: «سلامٌ هی حتّى مطلع الفجر: آن شب همه مشمول سلامت و رحمت خدایند تا طلوع فجر.» [قدر،5]

یعنی شب قدر، شب سلامت و پرخیر و بركتی است كه انسان می‌تواند سلامت و سعادت دنیا و آخرتش را تأمین كند. در این آیه كلمه«سلام» همراه با تأكیداتی ذكر شده است؛ یعنی شب قدر از اول شب تا به صبح مملو از بركات خداوند لایزال است. در این شب، از اول شب تا به صبح، خیر دنیا و آخرت انسان قرار داده شده است. در این چند شبی كه به احتمال قوی، شب قدر می‌باشد، انسان باید خیر دنیا و آخرت را برای خود و دیگران بخواهد؛ لذا در این مجال برخی از اعمال این شب بیان می شود، بلكه موجب بهره‌برداری بیشتر از این اوقات عزیز گردد.

1ـ توجه

اول توجه دادن دل به اینكه این شب چه شب باعظمتی است. در شبی كه خداوند به ملائكه می‌گوید: بروید و فریاد بزنید آیا بنده حاجتمند و گرفتار و گناهكاری هست كه به بركت این شب او را مورد مغفرت قرار دهیم؟ توجه به این نكته لازم است كه عبادت در این شب از یك عمر عبادت مخلصانه در ایام عادی برتر است. فراموش نشود كه در این شب، مقدرات انسانها رقم می‌خورد و در این شب است كه آدمی باید نظر ربّ ودود را به خود معطوف نماید و سرنوشت خود را به نیكی مبدل سازد. توجه داشتن و غافل نبودن اولین گام در سیر و سلوك است. استاد بزرگوار علامه طباطبایی(ره) هنگام جان دادن این جمله را مرتب تكرار كردند و از دنیا رفتند: «توجه، توجه، توجه». بدین ترتیب، باید از شب قدر كه والاترین شبهای سال به شمار می‌آید و می‌شود بهبود اوضاع را در آن از خداوند متعال درخواست نمود، غفلت نكنیم.

2. احیا و شب‌زنده‌داری

مطلب بعدی كه درشب قدر به آن توصیه شده، احیا و شب‌زنده‌داری است. احیای آن شب بركات فراوانی دارد؛ ولی باید توجه داشت كه این بیدار ماندن، همراه با گناه نباشد كه دراین صورت، خواب بهتر است. نقل می‌كنند ظالمی نزد یكی از علمای اصفهان آمد و پرسید: «در شب قدر، كدام عبادت برای من بهتر است؟» آن عالم گفت: «برای تو خواب بهتر است!» رفت و تا صبح خوابید و صبح كه از خواب بیدار شد، قدری تأمل كرد و گفت: «راستی این عالم بزرگ چه توصیه خوبی به من كرد. اگر تا صبح بیدار می‌ماندم، معلوم نبود چه گناهانی از من صادر می‌شد!» بنابراین، احیا باید همراه با توجه به حضرت حق باشد، نه همراه با غیبت و تهمت و معصیت.

3ـ ارتباط با خدا

مطلب سوم كه لازم است به آن اهمیت داده شود، قرائت قرآن و خواندن نماز است. در شبهای قدر، به اندازه توان باید نماز خواند. صد ركعت نماز در اعمال این شبها وارد شده است. انس با قرآن و قرائت قرآن هم كه مورد تأكید ویژه می‌باشد و نباید از آن غافل بود. پیامبر اكرم(ص) و ائمه طاهرین(ع) بسیار سفارش فرموده‌‌اند كه قرآن بخوانیم و در پناه آن، خود را حفظ كنیم. رابطه با خدا خصوصاً به وسیله قرآن، انسان را به جایگاه والایی می‌رساند. با این رابطه، انسان از شرور شیاطین انس و جن و حتی نفس، حفظ می‌شود. رابطه مداوم با قرآن برای سیر و سلوك بسیار مفید است، موجب عاقبت به خیری و تأمین آتیه می‌شود، برای رفع گرفتاری‌ها و مشكلات كارگشاست و برای تأمین یك زندگی آرام و مطمئن، سودبخش است.

4ـ اجتناب از گناه

بسیار اهمیت دارد كه در این چند شبانه‌روز قدر، گناه وارد زندگی نشود. لااقل از هنگام افطار تا نماز صبح، كوچكترین گناه در زندگی كسی نباشد. در خطبه روز جمعه آخر ماه شعبان وقتی پیامبر(ص) به توصیف ماه مبارك رمضان پرداختند و در مورد فضائل این ماه سخن گفتند، امیرالمؤمنین(ع) از جای خویش برخاست و عرض كرد: «یا رسول‌‌الله، برترین اعمال‌ در این ماه چیست؟» فرمودند: «الورعُ عن محارم اللّه: اجتناب از محرمات الهی.»1

یعنی در این ماه مراقب باشید معصیت نكنید. به مؤمنان سفارش می‌شود كه حداقل در سه شبانه‌‌روز قدر بیش از گذشته مراقب اعمال خود باشند و توجه داشته باشند كه گناه موجب سقوط و ظلمت است و این ظلمت، مانع رسیدن رحمت خدا به آنان می‌شود. مواظبت از گفتار و رفتار ضروری است و همه باید دقت كنند كه اختلاط بین زن و مرد در میانشان نباشد. ظواهر شرع مقدس باید رعایت شود تا رحمت باری‌تعالی شامل حال بندگان شود.

یك توصیه كلی هم در مورد گناه لازم است و آن اینكه اولاً گناه نكنید، ثانیاً اگر گناهی انجام شد، فوراً به فكر جبران و تداركش باشید و توبه كنید، ثالثاً‌ مواظب باشید در سرازیری گناه واقع نشوید و گناه روی گناه شما را بدبخت نكند، رابعاً گناه را توجیه نكنید. امروزه بسیاری از گناهان در جامعه توجیه می‌شود. خانمی كه بدحجاب است، گناه بدحجابی و بی‌حجابی را توجیه می‌كند. كسی كه ربا می‌خورد، می‌گوید ربا نیست. افرادی كه غیبت می‌كنند، غیبت خود را گناه نمی‌دانند. و نظایر این توجیه‌ها در جامعه فراوان است.

توجیه گناه، توفیق توبه را از انسان می‌گیرد. بدترین دردها این است كه انسان گناه خود را گناه نداند و بدتر از آن وقتی است كه گناه كند و تصور نماید كار خوبی انجام می‌دهد! اصلاً گاهی انسان گناه را به عنوان عبادت انجام می‌دهد. قرآن كریم می‌فرماید: «قُل هل نُنبّئُكُم بالأخسرین أعمالا؟ الذین ضلّ سعیهُم فی الحیاه الدّنیا و هُم یحسبُون أنّهُم یحسنُون صُنعا: بگو: آیا شما را از زیانكارترین مردم خبر دهیم؟ آنها كسانی هستند كه سعی‌شان در زندگی دنیا گم و تباه شده است و خود گمان می‌كنند كه كار نیكی انجام می‌دهند.» [كهف،104ـ103]

معلوم است وقتی انسان نفهمد كه گناه می‌كند، توبه هم نمی‌كند و روز به روز گمراهتر می‌شود. تنها راه برون‌رفت از این گمراهی، تبعیت از دستور و حكم مرجع تقلید است. در غیر این صورت، جامعه دچار گناه علنی می‌شود و گناه علنی و ترك امر به معروف و نهی از منكر یا بی‌توجهی نسبت به گناه، باعث می‌شود دست عنایت خدا از روی جامعه برداشته شود و چنین جامعه‌ای جز بدبختی ارمغانی نخواهد داشت.

5. توبه

مطلب پنجم كه اهمیت والایی دارد، توبه است. توبه یعنی‌ بازگشت‌ گناهكار و پشیمانی‌ از قصور و تقصیر، بازگشت‌ از نفس‌ امّاره‌ و صفات‌ رذیله‌ به‌ سوی‌ رحمت‌ خدای‌ متعال‌، بازگشت‌ از طاغوتها مخصوصاً از شیاطین‌ جنّی‌ و انسی‌ به‌ سوی‌ حق‌تعالی‌ و بالاخره‌ بازگشت‌ از هوا و هوس‌ و از هر وسوسه‌ای‌ به‌ سوی‌ پروردگار مهربان‌.

اگر كسی به راستی توبه كند، به یقین بداند كه خداوند گناهان او را می‌آمرزد.2 و بالاتر اینكه قرآن كریم می‌فرماید: «إلاّ من تاب و آمن و عمل عملاً صالحاً فأولئك یبدّلُ الله سیئاتهم حسنات: مگر كسى كه توبه كند و ایمان آورد و كار شایسته كند. پس خداوند بدی‌هایشان را به نیكی‌ها تبدیل مى‏كند.»[فرقان،70]

با توبه، خدای رحمان و كریم پرونده سیاه و پر از گناه انسان را به پرونده درخشان پر از حسنات مبدّل می‌سازد. گناه هرچه بزرگ و فراوان باشد، رحمت و عفو خدا از آن بزرگتر است و خدا وعده داده است كه گناه را می‌بخشد. بنابراین كسی نباید از رحمت حق مأیوس باشد.«قُل یا عبادی الذین أسرفُوا على‏ أنفسهم، لا تقنطُوا من رحمه الله إنّ الله یغفرُ الذُنوب جمیعا إنّهُ هُو الغفورُ الرّحیم: بگو: اى بندگان من كه بر خویشتن زیاده‏روى روا داشته‏اید، از رحمت خدا نومید مشوید. در حقیقت، خدا همه گناهان را مى‏آمرزد، كه او خود آمرزنده مهربان است.» [زمر،53]

اگر به راستی دل كسی شكست و یك تلاطم درونی پیدا كرد، سر به زیر و خجالت‌زده از خدا شد، خدا حتماً توبه‌اش را قبول می‌كند. یأس و نا امیدی از رحمت خدا، گناهی برابر با كفر دارد. معنا ندارد مسلمان از رحمت خداوند مأیوس باشد؛ مثلا اگر كسی بگوید خدا دیگر مرا نمی‌آمرزد، مأیوس از رحمت خدا شده و گناهش در سر حد كفر است: «لا تیأسُوا من روح الله إنّهُ لا ییأسُ من روح الله إلاّ القومُ الكافرون: از رحمت خدا مأیوس مشوید، كه جز كافران از رحمت خدا نومید نمی‌گردند.» [یوسف، 87]

توجه‌ به‌ این‌ نكته‌ مهم است‌ كه‌ از نظر قرآن‌ كریم،‌ بلكه‌ از نظر عقل‌، توبه‌ هیچ‌ شرطی‌ ندارد و به‌ صرف‌ پیدا شدن‌ حالت‌ درونی‌ پشیمانی‌ از گناه‌، توبه‌ حاصل‌ می‌گردد؛ اما باید دانست‌ كه‌ لازمه پشیمانی‌، تصمیم‌ بر ترك‌ گناه‌ و عمل‌ بر طبق‌ دستورات‌ الهی‌ است‌؛ زیرا اگر كسی‌ تصمیم‌ بر ترك‌ گناه‌ نداشت‌ یا بر اساس‌ فرمان‌ الهی‌ عمل‌ نكرد، در حقیقت‌ از گناه‌ پشیمان‌ نشده‌ است‌.

توبه از حق الله

گاهی توبه مربوط به حق الله است؛ مثلاً عباداتی مثل نماز از انسان فوت شده و قضا دارد. با اینكه این گناه خیلی بزرگ است و انسان بی‌نماز، و كسی كه به نماز اهمیت نمی‌دهد و نماز را ضایع می‌كند، حتماً گمراه و بدبخت است، ولی توبه‌اش پذیرفته می‌شود. البته علاوه بر توبه، جبران كوتاهی از عبادت فوت شده، لازم است. باید تصمیم جدی بگیرد كه نماز و روزه و سایر عباداتی را كه از او قضا شده است، به مرور زمان جبران نماید. پروردگار عالم توبه واقعی چنین شخصی را می‌پذیرد و انتظار هم ندارد بعد از توبه، تمام وقتش را صرف جبران آن عبادات كند، بلكه باید به وظایف روزانه‌اش رسیدگی كند و هرچه می‌تواند، نمازها و روزه‌ها یا سایر عباداتش را قضا كند تا تمام شود؛ ولی تصمیم جدّی برای جبران این عبادات لازم است.

توبه از گناهانی نظیر دروغ و غیبت و تهمت نیز پذیرفته می‌شود و در بسیاری از این موارد، راضی كردن شخصی كه از او غیبت شده یا به او تهمت زده شده است هم لازم نیست و فقط توبه واقعی در محضر پروردگار متعال كفایت می‌كند.

توبه از حق الناس

كسی كه حقی از مردم ضایع كرده و اموال دیگران را به باطل خورده یا دزدی و حیف و میل و ربا و رشوه و ... در زندگی خود داشته است، اولاً باید توبه كند و پشیمانی خود را در محضر پروردگار عالم اظهار نماید؛ ولی این موارد نیز نیاز به جبران دارد. باید حق الناس را به صاحب آن برگرداند. اگر هم صاحب آن مال را پیدا نكرد و دسترس به او نداشت، باید با حاكم شرع در میان بگذارد. اگر هم واقعاً سرمایه‌ای جهت جبران حق ‌الناس ندارد، باید توبه كند و تصمیم جدّی بگیرد كه هر وقت توانست، مال مردم را به آنها برگرداند و اگر هم تا آخر عمر بر این تصمیم واقعی بماند و توان پرداخت بدهی خود را نداشته باشد، در روز قیامت پروردگار عالم آن بستانكار را راضی خواهد كرد. كسانی هم كه در ادای دیون شرعی نظیر خمس و زكات و كفّارات، كوتاهی كرده‌اند، باید توبه كنند و در مورد نحوه پرداخت بدهی خود، به حاكم شرع مراجعه نمایند.

خلاصه بن‌بست در اسلام نیست. كسی نمی‌تواند بگوید دیگر فایده ندارد و من بخشیده نمی‌شوم! این غلط است و همه باید توبه كنند و به هر روشی كه می‌توانند جبران حق الله یا حق الناس را بنمایند یا در صورت عدم توان، تصمیم جدی برای جبران بگیرند.

آثار توبه

یكی از بركات ارزشمند توبه این است كه پروردگار عالم به كسی كه توبه واقعی كند یا تصمیم آن را داشته باشد، سلام می‌كند: «إذا جاءك الذین یؤمنون بآیاتنا فقل سلامٌ علیكم كتب ربُّكم على‏ نفسه الرّحمه أنّهُ من عمل منكم سُوءاً بجهاله ثُمّ تاب من بعده و أصلح فأنّهُ غفورٌ رحیم: چون كسانی كه به آیات ما ایمان می‌آورند، نزد تو آیند، بگو: سلام بر شما! پروردگارتان رحمت را بر خود مقرر داشته، كه هر كس از شما به نادانی عمل بدی كند، آنگاه بعد از آن توبه كند و به اصلاح (كار خود) پردازد، بی‌تردید خداوند بسیار آمرزندة مهربان است.» [انعام،54] چه پروردگار بزرگواری كه علاوه بر بخشش بنده گناهكار، به او سلام هم می‌كند! خدای‌ سبحان‌ بنده‌ای‌ را كه‌ در پیشگاهش حالت‌ تضرّع‌ و سرافكندگی‌ دارد، دوست‌ می‌دارد و در قرآن‌ علاوه‌ بر اظهار محبت‌ به‌ او، وی‌ را مطهّر می‌داند و چنین‌ است‌ كه‌ پروردگار عالم‌ بهترین‌ درجه‌ را به‌ او داده‌ است‌: «ان‌ّ الله یحب‌ُّ التّوّابین‌ و یحب‌ المُتطهّرین: خدا توبه‌كاران‌ و پاكیزگان‌ را دوست‌ می‌دارد.» [بقره،222]

پروردگار مهربان‌ تأكید می‌كند كه‌ اگر بنده گناهكار توبه‌ را شكست،‌ ولی‌ دوباره‌ به‌ سوی‌ خدا بازگشت‌، خداوند متعال‌ بار دیگر توبه او را قبول‌ می‌كند و به‌ عبارت‌ قرآن‌ كریم، اگر بنده عاصی‌، توّاب‌ شد، خدای‌ متعال‌ نیز توّاب‌ است‌:«انّ الله هُو التّوّابُ الرّحیم: خداوند توبه‌پذیر مهربان‌ است‌.» [توبه،118]

قرآن در آیات دیگری می‌فرماید كه توبه فقط موجب اصلاح آخرت نمی‌شود، بلكه اصلاح دنیا را هم به همراه دارد: «یصلح لكُم أعمالكُم و یغفر لكم ذُنُوبكُم: تا خدا كار‌های شما را اصلاح نماید و گناهانتان را بیامرزد.» [احزاب،71]

توبه موجب حل مشكلات و اصلاح امور دنیوی می‌شود، گره‌ها را باز می‌كند و گرفتاری‌ها را رفع می‌نماید. اولاد صالح و شایسته و مال حلال و نیز قدرت و شخصیت اجتماعی، در سایه توبه روزی انسان می‌گردد. همچنین توبه باعث می‌شود نعمت‌های الهی مثل باران بر سر انسان فرو بریزد: «استغفروا ربّكم ثمّ توبوا إلیه یرسل السّماء علیكم مدراراً و یزدكُم قوّه إلى‏ قوّتكم: ‌از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به سوی او بازگردید تا ابر و باران را بر شما ریزان فرستد و نیرویی بر نیروی شما بیفزاید.» [هود،52 ]

«استغفروا ربّكم ثمّ توبوا إلیه یمتّعكم متاعاً حسناً إلى‏ أجل مُسمّى: از پروردگار خود آمرزش بخواهید، سپس به سوی او بازگردید تا شما را با بهره خوشی (از زندگی) تا مدتی معین برخوردار نماید.» [هود،3] توبه آثار فراوان دیگری هم دارد.

مراحل توبه

مرحله اول توبه زبانی است؛ یعنی صیغه توبه بر زبان جاری شود. مرحله دوم آن است كه دل انسان، زبان او را همراهی كند. در مرحله سوم، دل در مقابل خداوند خاشع می‌گردد و در مرحله چهارم انسان خود را در محضر خدا می‌یابد و با چشم قلب او را می‌بیند و خود به خود حالی پیدا می‌كند و اشكی می‌ریزد و در این صورت است كه می‌تواند راه صد ساله سیر و سلوك را بپیماید؛ چون حقیقت توبه بازگشت از شرك به توحید است. كسی كه گناه می‌كند، ظاهراً مسلمان است و در حقیقت شیطان و هوا و هوس و نفس امّاره را می‌پرستد و باید با توبه از شرك، به خداپرستی بازگردد: «أفرأیت من اتّخذ إلههُ هواه: آیا دیدی كسی را كه معبود خود را هوای نفسش قرار داده است؟» [جاثیه، 23] یا در جای دیگر می‌فرماید: «ألم أعهد إلیكُم یا بنی‌آدم أن لاتعبُدوا الشیطان إنّهُ لكم عدوٌّ مبین: ای فرزندان آدم، آیا به شما سفارش نكردم كه شیطان را نپرستید كه او مسلما برای شما دشمنی آشكار است؟!» [یس،60]

مگر ما معاهده نكردیم كه بت‌پرست نباشید؟ بت تو شیطان و هوا و هوس نباشد؟ شب قدر، شب توبه است. از این رو، در اعمال آن شب آمده است كه صد مرتبه «أستغفر الله ربّی و أتوب الیه» بگویید؛ ولی باید توجه شود كه ذكر توبه به تنهایی كافی نیست و این توبه، توبه حقیقی نمی‌باشد، بلكه توبه آن است كه حالت شرمندگی در مقابل حق تعالی در توبه كننده به وجود آید؛ یعنی بنده خود را در محضر پروردگار ببیند و احساس خجالت كند.

جمله‌ای را امام خمینی(ره) بارها در درسهای اخلاق تكرار می‌فرمودند كه: «عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نكنید.» همه باید در محضر پروردگار احساس شرمندگی كنند و از مخالفتها و سرپیچی‌هایی كه از اوامر او داشته‌اند، توبه نمایند. اینكه انسان از نعمات و سفره گسترده پروردگار متنعّم شده و مخالفت با فرامین او كند، حكایت از بی‌حیایی دارد و از این بی‌حیایی، باید احساس خجالت كند، به گناهان خویش اقرار كند و طلب عفو نماید.

كسی كه در محضر پروردگار عالم شرمنده نیست، نمی‌داند چقدر گناهكار است. بعضی اوقات‌ تكرار گناه موجب می‌شود قبح آن از دل انسان برود، لذا خودش را مقصر نمی‌داند. در جایی كه پیامبر اكرم(ص) كه تجلّی عصمت و پاكدامنی است و از هر خطا و اشتباهی مصون می‌باشد، روزی هفتاد مرتبه توبه می‌نماید،3 ضرورت توبه برای افراد معمولی بیشتر روشن می‌گردد. در طول تاریخ بسیار بوده‌اند كسانی كه با توبه از شقاوت و تیره‌بختی به سعادت و خوشبختی دست یافته و راه سیر و سلوك را به خوبی طی كرده‌اند.

حر بن یزید ریاحی اوّلین كسی بود كه بدن اهل بیت(ع) را در كربلا لرزاند و راه را بر آنان بست؛ اما ناگهان روز عاشورا متوجه گناه بزرگ خود شد و فهمید چه كرده است و مهمتر اینكه دانست چه باید بكند و از رحمت الهی و لطف امام زمان خود مأیوس نشد. لذا با بدن لرزان و سر افكنده و خجالت‌زده خدمت امام حسین(ع) آمد. وقتی خدمت آن حضرت رسید و توبه كرد، حضرت به او فرمودند: «تو را بخشیدم.» او باورش نمی‌شد و از امام خواست تا اجازه دهند به میدان رود و در راه خدا شهید شود. به جایی رسید كه امروز همه ما در مقابل قبرش می‌ایستیم و می‌گوییم: «پدر و مادرم فدای شما» و او را شفیع قرار می‌دهیم!

رحمت الهی مثل باران بر سر همه می بارد. این انسان است كه باید برای دریافت این رحمت زمینه سازی كند و خود را در معرض آن قرار دهد، وگرنه اگر باران ببارد و به زیر سقف برویم، هر چقدر هم كه آن باران شدت داشته باشد، روی سرمان نمی‌ریزد.

6. دعا

مطلب مهمّی كه باید در شبهای قدر به آن توجه شود، راز و نیاز با معبود است. از دعا نباید غافل بود. اگر هم كسی نمی‌تواند عربی دعا بخواند، با زبان خودش با خدا راز و نیاز كند. خدا به زبان بندگانش آشناست. البته خواندن دعا به پیروی از حضرات معصومین و به زبان عربی بهتر است.باید انسان در این شبها حالی پیدا كند و حقیقتاً از عمق جان خدا را بخواند و «خدا، خدا، خدا» بگوید. حال مناجات را هم باید از خدا خواست، با بی‌حالی و كسالت نمی‌توان از این اوقات بهره‌مند شد.

آیه‌ای در قرآن درباره دعا است كه از نظر تأكید منحصر به فرد است: «اذا سألك عبادی عنّی فإنّی قریبٌ أُجیبُ دعوه الدّاع إذا دعان فلیستجیبُوا لی‏ و لیؤمنوا بی‏ لعلّهُم یرشُدون: چون بندگان من از تو درباره من بپرسند [بگو كه] من حتماً (به همه) نزدیكم، دعای دعاكننده را هنگامی كه مرا بخواند اجابت می‌كنم، پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند، شاید كه راه یابند.» [بقره،186]

خدا دوست دارد رستگار شوید، لذا می‌گوید دعا كنید. و رستگاری و رشد انسان‌ها در سایه دعا و ارتباط با او میسر می‌شود. در آیه دیگر تهدید می‌كند اگر كسی اعراض از دعا داشته باشد و در زندگی او دعا نباشد و دعا نكند، به جهنم خواهد رفت و در آن خوار و ذلیل خواهد بود: «قال ربُّكُمُ ادعُونی استجب لكُم إنّ الّذین یستكبرُون عن عبادتی‏ سیدخُلُون جهنّم داخرین: پروردگارتان گفت مرا بخوانید تا اجابت كنم، البته كسانی كه از عبادت من تكبر بورزند، به زودی خوار و سرافكنده وارد جهنم می‌شوند.» [غافر،60]

در آیه دیگر می‌فرماید: «قل ما یعبؤُا بكُم ربّی لو لا دُعاؤكُم: بگو اگر دعای شما نباشد، خداوند برایتان ارجی قائل نیست.» خداوند در این آیات می‌فرماید اگر دعا در زندگی شما نباشد به شما اعتنا ندارم و دست عنایت من از روی سر شما برداشته می‌شود.»[فرقان،77]

نظیر این دو سه آیه در قرآن زیاد است كه به ما می‌‌فهماند مأیوس از استجابت دعا نباشیم. خداوند متعال در قرآن كریم استجابت را وعده داده است و وظیفه ما هم دعا كردن است. اعتقاد به اینكه خدا از ما خواسته‌ است دعا كنیم و دعای ما بدون نتیجه نمی‌ماند، ضروری است. همه ائمه(ع) دعای سحر را می‌خواندند؛ در این دعا از اول تا آخر نمی‌گوید خدایا چه می‌خواهم. فقط می‌گوید «خدا خدا خدا»، ولی نمی‌گوید چه می‌خواهم؛ لذا خوب است انسان فقط دعا كند و یقین داشته باشد آنچه مصلحت اوست به او می‌دهند.

تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مكن

كه خواجه خود روش بنده‌پروری داند

حالا اگر كسی تعیین كند چه می‌خواهد، اگر به صلاحش باشد، عین دعا مستجاب می‌شود؛ ولی اگر مصلحت او در استجابت آن دعا نباشد، حتماً نظیر آن عطا می‌شود. مثلاً اگر كسی فقیر است و تموّل می‌خواهد، اگر به صلاح او نباشد، خداوند اولاد صالح و عاقبت به خیری و نظائر آن را عطا می‌فرماید.بالاخره خدای متعال جواب دعا را خواهد داد. اگر هم به هیچ وجه استجابت دعا در این دنیا مصلحت نباشد، در قیامت از بنده‌اش عذرخواهی می‌كند و به او می‌ فرماید: اگر دعای تو مستجاب نشد، مصلحت تو نبود و علتش را برای او روشن می‌كند و به گونه‌ای برای او جبران می‌نماید كه آن بنده می‌گوید: ای كاش هیچ یك از دعاهایم در دنیا مستجاب نشده بود!

موانع استجابت دعا

در این مجال به جهت رعایت اختصار، فقط عناوین موانع استجابت دعا ذكر می‌‌شود: 1. گناه،

2. ستم و كمك به ستمكار، 3. نافرمانی از پدر و مادر و آزردن آنان، 4. بریدن از خویشاوندان، 5. ترك امر به معروف و نهی از منكر، 6. سبك شمردن نماز، 7. سخن‌چینی، 8. متوسّل شدن به غیر خدا، 9. غذای حرام، 10.‌حكمت و مصلحت خداوند.

7. توسّل به اولیای الهی

نكته آخر اینكه بنا به فرمایش خداوند متعال كه فرموده است: «یا أیها الذین آمنوا اتّقوا الله و ابتغوا الیه الوسیله: اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید و وسیله‏اى براى تقرب به او بجویید» [مائده،35] ، باید با توسل و به واسطه حضرات معصومین(ع) به درگاه خداوند رفت. یكی از اعمال وارد شده در لیالی قدر توسل به حضرت سیدالشهداو سایر معصومین(ع) است. توسّل به این بزرگواران در اجابت دعا بسیار مؤثر است.

قرآن كریم خطاب به پیامبر اكرم(ص) می‌فرماید: اگر گناهكار نزد تو بیاید و استغفار كند و تو هم برای او استغفار كنی، حتماً گناه آمرزیده و حاجت برآورده می‌شود: «و لو أنّهم اذ ظلموا أنفسهُم جاؤك فاستغفروا الله و استغفر لهُمُ الرّسول لوجدُوا الله توّاباً رحیما: اگر آنها هنگامی كه به خویشتن ستم كردند نزد تو می‌آمدند، آنگاه از خدا آمرزش می‌خواستند و پیامبر نیز برایشان طلب آمرزش می‌كرد، بی‌تردید خدا را بسیار توبه‌پذیر و مهربان می‌یافتند.» [نساء،64]

رسول گرامی اسلام(ص) در زمان خودش، ائمه طاهرین(ع) یكی پس از دیگری در زمان خودشان، و در زمان ما حضرت مهدی(عج) واسطه‌های فیض الهی هستند. آمرزیده شدن گناهان و رفع حوائج، باید با جلب نظر حضرت مهدی(عج) صورت پذیرد. اگر حضرت نظر لطفی به جلسات دعا نفرمایند، آن جلسات هیچ فایده‌ای ندارد. باید توسل به محضر ایشان صورت گیرد تا خداوند متعال به واسطه آن حضرت دعاها را مستجاب كند.

آنان كه خاك را به نظر كیمیا كنند

آیا بود كه گوشه چشمی به ما كنند؟

پی نوشتها:

1. أمالی صدوق، ص 95.

2. در برخی از موارد پذیرش توبه نیازمند زمینه‌سازی توسط توبه‌ كننده است و بدون آن، توبه محقق نمی‌شود.

3. مستدرك‏الوسائل، ج 5، ص320.

* «روزه سلوك پرهیزگاران»

روزنامه اطلاعات