1397/8/2 ۰۸:۱۴
واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد ـ ایران‌شناس مشهور روس ـ در نوامبر ۱۸۶۹ در سن‌پترزبورگ روسیه زاده شد. دوران کودکی را در خانوادۀ آلمانی‌تبار مرفهش سپری کرد و تحصیلات دبیرستانی را در ۱۸۸۷ با کسب مدال طلا به اتمام رساند. مطالعات گسترده در علوم انسانی و یادگیری زبان‌های لاتینی و یونانی در دوران نوجوانی را شاید بتوان از عوامل ترغیب او به انتخاب علم تاریخ به‌عنوان رشتۀ تخصصی خود در دانشگاه دانست. او بلافاصله بعد از اتمام دبیرستان، به‌منظور تحصیل در رشتۀ تاریخ کشورهای آسیای مرکزی، وارد دانشکدۀ زبان‌های شرقی دانشگاه سن‌پترزبورگ شد و فارسی، ترکی و عربی را فراگرفت.
پس از اتمام تحصیلات دانشگاهی در ۱۸۹۱، به پیشنهاد استادش ویکتور رومانوویچ روزن، برای توسعۀ معلومات خود، بارها به آسیای مرکزی و قفقاز و همچنین به پاریس، لندن، آکسفورد، هلند، اتریش، ایتالیا، بوداپست، ترکیه، بلغارستان، سوئد، نروژ، یونان، رومانی، دانمارک و مصر سفر کرد. این سفرها به گسترش فعالیت‌های علمی و تحقیقات وی انجامید که عمدتاً در موضوعات تاریخ اسلام، ایران و آسیای مرکزی بود. او در زمرۀ شرکت‌کنندگان کلاس‌های درس آوگوست مولر (اسلام‌شناس مشهور) و تئودور نولدکه (عرب‌شناس نامی) بود.
او از ۱۸۹۶ در دانشگاه سن‌پترزبورگ به تدریس پرداخت. پس از تحقیقاتی گسترده و طولانی (۱۸۹۰ـ۱۹۰۰) و مطالعه نسخه‌های خطی و منابع اصیل، اثر بسیار مشهور «ترکستان در عهد هجوم مغول» را پدید آورد و با دفاع از آن به‌عنوان رسالۀ دکتری، به مقام استادی دانشگاه رسید. عضو وابستۀ آکادمی علوم سن‌پترزبورگ و در ۱۹۱۲ عضو پیوستۀ آکادمی علوم روسیه شد. «ترکستان در عهد هجوم مغول» حاوی شرح وقایع مبتنی بر منابع اصیل فارسی و عربی است که غنای تاریخ شرق در قرون وسطی را نشان می‌دهد. ترجمۀ این اثر به زبان‌های بیگانه برای او شهرت جهانی آورد و مبنای تحقیقات بعدی شد و محققان دیگر تنها به تعاریف و اصطلاحات دقیق‌تر پرداختند. این اثر به تاریخ آسیای قبل از حملۀ مغول و سرگذشت اشغال آن تا مرگ چنگیز و ادامۀ آن «الغ‌بیک و دوران او» (۱۹۱۸) و به تاریخ آسیای مرکزی بعد از تیمورمی‌پردازد.
بارتولد بسیار اصولی و سختگیر بود. وقت بسیار صرف نقد آثار نویسندگان مشرق‌زمین در خصوص شیوۀ آبیاری آسیای مرکزی کرد و آثاری همچون «اخبار در خصوص دریاچۀ آرال و قسمت سفلای آمودریا از دورترین زمان‌ها تا قرن ۱۷» (۱۹۰۲) و «گذری بر تاریخ آبیاری ترکستان» (۱۹۱۴) را از خود برجای نهاد. به علاوه به بررسی آثار نویسندگان عرب روی آورد و آثاری همچون «اخبار جدید مسلمانان در مورد روسها» (۱۸۹۶) و «اخبار نویسندگان عرب» (۱۹۱۸) تألیف کرد.
بارتولد به مناسبت مطالعات عمیق در خصوص تمدن نواحی آسیای مرکزی از جمهوری ترکمنستان به دریافت نشان مورخ رسمی نایل آمد. تاریخ ترکستان او تا حملۀ مغول، در سال ۱۹۲۸ به انگلیسی ترجمه شد. آثاری مانند «فرهنگ‌مسلمانی» (۱۹۱۸) «اسلام» (۱۹۱۸)، «دنیای مسلمانی» (۱۹۲۲) را در زمینه تاریخ اسلام از خود برجای گذارد و در آنها تصویر واقعی مسائل مهم تاریخ اسلام را بررسی کرد. «خلیفه و سلطان» (۱۹۱۲)، «تاریخ مطالعات شرق در روسیه و اروپا» (۱۹۱۱) و «شرح مختصر فعالیت دانشکدۀ زبان‌های شرقی دانشگاه سن‌پترزبورگ از ۱۸۵۵ تا ۱۹۰۵»(۱۹۰۹) از دیگر آثار اوست.
هرچند منتقدان بارتولد معتقدند که او به سبب پرورش در جامعۀ بورژوازی، هیچ‌گاه حتی در دوران شوروی، نتوانسته است نقش و اهمیت طبقات و مبارزه طبقاتی را درک کند، در آثار خود به بررسی مبارزات طبقاتی پرداخته است. او نخستین بار به وجود نظام اجتماعی ارباب و رعیتی (فئودالیسم) در ایران عصر مغول اشاره می‌کند و در آثار و مقاله‌های خود به شرح نهضت‌های مردمی می‌پردازد: «نهضت مزدکی‌ها، قیام دهقانان و عشایر خوزستان، به رهبری محمد مشعشع»، «قیام روستاییان سپیدجامگان»، «نهضت قرمطیان»، «قیام سنجر ملک در بخارا» و «قیام روستاییان و پیشه‌وران واحۀ بخارا» دربارۀ مبارزات اجتماعی مردم است.اثر تاریخی «ترکستان در عهد هجوم مغول» در مطالعات ایران قبل از انقلاب روسیه منجر به تفکیک دو رشتۀ علمی زبان‌شناسی و تاریخ در مطالعات ایران‌شناسی شد. این کتاب وقایع تاریخی آسیای مرکزی قرن هفتم تا آغاز قرن سیزدهم را توصیف می‌کند و به پژوهش در سیر تکامل تاریخی آن سرزمین و تحقیق در علل و ریشه‌های پدیده‌ها و سازمان‌های اجتماعی خاص دوران هجوم و به تأثیر فتح ماوراءالنهر به دست اعراب در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و دینی می‌پردازد. مبارزات زمین‌داران بزرگ در قرنهای نهم تا یازدهم میلادی، در دوران حکومت‌های محلی طاهریان، صفاریان و سامانیان، و نوع مالکیت سیورغال و اقطاع و موضوع از میان رفتن زمین‌داران بزرگ قدیم ایرانی و زمین‌داری به رسم اقطاع در دوران سلجوقیان را باید از کشفیات بارتولد دانست.
دیدگاه بارتولد هرگز با مکتب تاریخ‌نگاری ایدئوگرافیک ریکرت ـ ویندل باند، پتروشفسکی و ویپر، که تاریخ را مطالعۀ رویدادهای تاریخی تکرارناپذیر می‌دانند، سازگاری ندارد. وی مخالف سرسخت نژادپرستی و اروپامحوری بود.
بارتولد در دو دهۀ آخر عمرش سمتهای مختلفی مانند ریاست دائمی هیأت شرق‌شناسان آکادمی علوم، مدیریت انستیتو ترک‌شناسی، ریاست آکادمی فرهنگ مادی و سردبیری مجلات مختلف، از جمله مجله ایران را به عهده داشت. بخش ایران‌شناسی انستیتو ملل آسیا نیز از آغاز بر عهدۀ او نهاده شد. وی مقالات تخصصی متعددی در خصوص ملیت‌های مختلف، از جمله «تاجیک‌ها» (۱۹۲۵)، «قرقیزها» (۱۹۲۷) منتشر کرد. نزدیک به چهارصد کتاب و رساله و مقاله که از منابع بزرگ علوم روسیه در باب تاریخ شرق محسوب می‌شود، از خود بر جای گذاشت؛ بسیاری از آثار وی به زبان‌های مختلف ترجمه شده است. وی در نوزدهم اوت ۱۹۳۰ در لنینگراد درگذشت.
آنچه از آثار او به فارسی ترجمه شده است، عبارت است از: تذکرۀ جغرافیای تاریخی ایران (۱۹۳۰، ترجمۀ حمزه سردادور، ۱۳۰۸ ش)، الغ‌بیک و زمان او (۱۹۱۸، ترجمۀ حسین احمدی‌پور ۱۳۲۶ش)، آبیاری در ترکستان (۱۹۱۴، ترجمۀ کریم کشاورز، ۱۳۵۰ش)، خاورشناسی در روسیه و اروپا ۱۹۱۱، ترجمۀ حمزۀ سردادور۱۳۵۱ش)، ترکستان در عهد هجوم مغول (۱۹۰۰، ترجمۀ کریم کشاورز، ۱۳۵۳ش)، تاریخ ترکهای آسیای میانه (ترجمۀ غفارحسینی، ۱۳۷۶)، خلیفه و سلطان (۱۹۱۲، ترجمۀ سیروس ایزدی ۱۳۵۸). کسروی آثار بارتولد و از جمله «جغرافیای تاریخی ایران» را ستوده و او را ایران‌شناسی صاحب «آگاهی ژرف و دانش پهناور» دانسته است.
تحقیقات بارتولد در خصوص ایران در دوران حکومت عباسیان بر سرزمین‌های اسلامی، تشکیل حکومت‌های محلی در آن دوران و تأثیر اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در خراسان بزرگ (آسیای مرکزی) و عراق، از جایگاه درخور توجهی برخوردار است. در آثار او زندگی اجتماعی پر از حادثه است. از جمله آثار بارتولد در این خصوص، «ایران، گذر تاریخی» (۱۹۲۶)، «مسألۀ شرق‌ایران» (۱۹۱۲م)، «سنگ‌نوشتۀ فارسی روی دیوار مسجد آنیسکایا مانوچه» (۱۹۱۱م)، «جایگاه مناطق ساحلی خزر در تاریخ دنیای مسلمانی» (۱۹۲۵) و «تاریخ ترکستان و ایران» (۱۹۲۲) را می‌توان نام برد.
* دانشنامه زبان و ادب فارسی (با تصرف و تلخیص)
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید