یوری مارّ / علی مصریان

1397/5/24 ۱۱:۰۲

یوری نیکولایویچ مار،۱ خاورشناس و ایران‌‌شناس برجسته روس و صاحب مقالات و تحقیقات بسیار در زبان و ادب فارسی، در ژانویه ۱۸۹۳ در سن پترزبورگ به دنیا آمد و در اول دسامبر سال ۱۹۳۵ در چهل و دو سالگی در گرجستان درگذشت. او فرزند نیکولای یاکوولویچ مار(۱۸۶۵ـ۱۹۳۴) زبان‌شناس، باستان‌شناس، قوم‌نگار روسی، صاحب «مکتب زبان‌شناختی نوین»، عضو فرهنگستان و بنیانگذار ایران‌شناسی در گرجستان و شاگرد بارتولد (۱۸۹۶ـ ۱۹۳۰)، اولدنبورگ (۱۸۶۳ ـ ۱۹۳۴) و ژوکوفسکی(۱۸۵۸ـ ۱۹۱۸)، از بزرگترین خاورشناسان و ایران‌شناسان روسیه و اروپا بود.

یوری نیکولایویچ مار،۱ خاورشناس و ایران‌‌شناس برجسته روس و صاحب مقالات و تحقیقات بسیار در زبان و ادب فارسی، در ژانویه ۱۸۹۳ در سن پترزبورگ به دنیا آمد و در اول دسامبر سال ۱۹۳۵ در چهل و دو سالگی در گرجستان درگذشت. او فرزند نیکولای یاکوولویچ مار(۱۸۶۵ـ۱۹۳۴) زبان‌شناس، باستان‌شناس، قوم‌نگار روسی، صاحب «مکتب زبان‌شناختی نوین»، عضو فرهنگستان و بنیانگذار ایران‌شناسی در گرجستان و شاگرد بارتولد (۱۸۹۶ـ ۱۹۳۰)، اولدنبورگ (۱۸۶۳ ـ ۱۹۳۴) و ژوکوفسکی(۱۸۵۸ـ ۱۹۱۸)، از بزرگترین خاورشناسان و ایران‌شناسان روسیه و اروپا بود.

مار تحصیلات متوسطه را در سال ۱۹۱۳ به پایان برد، سپس برای تحصیلات عالی به دانشکده زبان‌های شرقی دانشگاه سن‌پترزبورگ (گروه عربی، فارسی، ترکی، تاتاری) رفت؛ همزمان با آن فقه‌اللغه ارمنی ـ گرجی خواند و در سال ۱۹۱۷ فارغ‌التحصیل شد. در سالهای ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۱ در دانشگاه دولتی گرجستان کتابدار و در تلگرافخانه گرجی ـ روسی مترجم بود. پس از آن تا سال ۱۹۲۳ با موزه آسیایی، وابسته به فرهنگستان علوم، همکاری علمی داشت و در مدرسه زبان‌های زنده شرقی در لنینگراد (سن‌پترزبورگ) تدریس می‌کرد. بین سالهای ۱۹۲۲ ـ ۱۹۲۵ نیز با مؤسسه علمی ـ پژوهشی تاریخ تطبیقی زبان و ادب شرق و غرب مشارکت علمی داشت. از سال ۱۹۲۸ تا پایان عمر در «مؤسسه تاریخ و باستان‌شناسی قفقاز» فرهنگستان علوم (شعبه گرجستان) و دانشگاه دولتی گرجستان به تحقیق و تدریس پرداخت.

به سبب سفرهای متعدد به اروپا، آمریکا، سوریه، قسطنطنیه و ایران، علاوه بر روسی، بر زبان‌های فارسی، فرانسه و انگلیسی تسلط کامل داشت و با زبان‌های گرجی، آلمانی، ارمنی، ایتالیایی، اوکراینی، ترکی، عربی، لاتینی، یونانی و سنسکریت آشنا بود. از او اشعاری با ظرایف شعری به روسی و فارسی باقی است. ژرف‌اندیشی و دقت علمی او به پایه‌ای بود که فرهنگستان علوم شوروی، بدون اینکه از او تأ‌لیف پایان‌نامه‌ای بخواهد، به او دانشنامة دکتری ادبیات فارسی اعطا کرد.

موضوعاتی چون پیوند میان قالب‌های شعری و گرایش‌های ادبی ـ اجتماعی، واژگان و شیوه‌های ترجمه، لاتینی‌کردن الفبای ملل مختلف، توضیح و تفسیر و انتشار نسخ خطی ادب فارسی و نیز جنبه‌های مختلف تاریخ ادبیات ایران کانون مطالعات مار بود. او نخستین بار نوعی الفبای تحلیلی را برای زبان فارسی و عربی ابداع کرد و به کمک آن منتخباتی از ادب فارسی را منتشر کرد که در آن لغات فارسی ـ گرجی ـ روسی با همان نشانه‌های تحلیلی، در هر سه زبان ثبت شده بود. گرایش مار به مطالعه آثار خاقانی، نظامی و شوتا روستاولی۲ (۱۱۷۲ ـ ۱۲۱۶)، شاعر ملی گرجی،‌ حاکی از علاقة او به پیوند ادبی و معنوی ایران با گرجستان است.

تحقیقات او در احوال و آثار نظامی و خاقانی و ارتباط نزدیک این دو شاعر نامدار ایرانی با گرجستان، بسیاری از مشکلات اشعار آنها را مرتفع می‌کند. به گفته مار، در قرنهای دهم تا دوازدهم میلادی، گرجستان با آثار شعرای ایران خوب آشنا بود و آن اشعار را به زبان گرجی ترجمه می‌کردند و اکنون که بسیاری از آثار فارسی آن دوران از میان رفته، ترجمه‌های گرجی آن همچنان موجود است.

به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران، «پهلوان پلنگینه‌پوش»، شاهکار ادبیات منظوم گرجی که شوتا روستاولی آن را به شعر درآورده و اکنون در ردیف مهمترین آثار ادبی جهان جای گرفته، در اصل داستانی ایرانی بوده که به زبان گرجی ترجمه شده است. مار بر آن است که شاید منظومة پهلوان پلنگینه‌پوش همان مثنوی مفقود عنصری ـ شاعر معروف ـ است که امروزه اسمی از آن باقی مانده است.

سفر به ایران

مار دو بار به ایران سفر کرد: در سفر نخست (۱۹۲۵ـ ۱۹۲۶) از طرف موزة آسیایی مأمور بررسی‌های علمی و ادبی در ایران بود. در طی این سفر که او بیشتر در اصفهان اقامت داشت، با برخی از ادیبان ایرانی آشنا شد، زبان فارسی را به‌خوبی آموخت و اسناد و مآخذ بسیاری دربارة فولکلور ایران، ازجمله فرقه «اهل حق» و تئاتر خلقی ایران «پهلوان کچل» گرد آورد و به شوروی بازگشت. از قرار معلوم، به پیشنهاد مار بود که صادق هدایت شروع به جمع‌آوری ادبیات عامیانه کرد و کتاب «نیرنگستان» را دربارة فرهنگ مردم ایران نوشت.

دومین دیدار مار از ایران در سال ۱۹۳۴مر ۱۳۱۳ش برای شرکت در «کنگرة هزارة فردوسی» همراه با هیأت نمایندگان ایران‌شناسان شوروی بود. خطابة او در این کنگره، با عنوان «وزن شعر شاهنامه»، بسیار مورد استقبال واقع شد و او به دریافت نشان ادبی نایل آمد.

طرح «فرهنگ جامع فارسی به روسی» با شرکت ایران‌شناسان شوروی از هدفهای بزرگ مار بود. او برای نیل به این هدف، حرف «الف» این فرهنگ را به عنوان نمونه، به ابتکار و خط خود به چاپ رساند. قرار بود که این فرهنگ مستند با توضیحاتی درخصوص کاربردهای ادبی،‌ اجتماعی و فرهنگ عامه برای هر مدخل همراه باشد.

آثار علمی

تحقیقات و تألیفات یوری مار بسیار است. آثار انتشاریافتة او به زبان‌های روسی و فارسی و گرجی به بیش از صد عنوان می‌رسد که از این میان در حدود پنجاه عنوان آن در زمان حیاتش به چاپ رسید و بسیاری دیگر از آثار او همچنان در آرشیو انستیتوی شرق‌شناسی سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شود، از جمله تحقیقات او عبارت است از: زیج‌ الغ‌بیگ (مطالعات فارسی ـ گرجی، ج۱، ۱۹۲۵)؛ منتخباتی از نظامی دربارة قفقاز (۱۹۲۹)؛ واژه‌های گرجی در رباعیات خاقانی (۱۹۳۰)؛ سنگ اژدها (ویشاپر ویشاپاکار) در فرهنگ عامه فارسی (۱۹۳۰)؛ گفتگویی با یک گرجی ساکن فریدَن (۱۹۳۰) درباره انتشار فرهنگ پارسادان گرگیجانیدزه۳ (۱۹۳۰)؛ منتخبات خاقانی،‌ نظامی، روستاولی (۱۹۳۳)؛ ترجمه و تفسیر هفت نسخة فارسی قرون شانزدهم و هفدهم در موزة گرجستان (۱۹۳۳)؛ روابط ادبی متقابل گرجستان و ایران (۱۹۳۴)؛‌ شرح و تفسیر قطعه‌ای از پهلوان پلنگینه‌پوش (۱۹۳۴)؛ ویراست جدید نظامی (۱۹۳۴، به زبان گرجی)؛ تفسیر اشعار خاقانی (۱۹۳۴)؛ پیشگونة فارسی پهلوان پلنگینه‌پوش (۱۹۳۴)؛ اسناد مربوط به فرهنگی فارسی ـ روسی ـ گرجی. از دیگر آثار او می‌توان «عنصری شاعر ایران و روستاولی شاعر گرجستان» (به زبان گرجی) و اشعار ملازلفعلی را نام برد.

* دانشنامه و زبان ادب فارسی (با حذف مآخذ)

پی‌نوشت‌ها:

۱- Yuri (Iurii) Nikolaevich Marr.

Shota Rustaveli2-

3. Parsadan Giorgijanidze

منبع: روزنامه اطلاعات