1397/5/8 ۱۰:۴۱
دوران غارنشینی كه رو به پایان گذاشت، بشر به این نتیجه رسید كه دشت هم می‌تواند محلی مناسب برای حیات او باشد. همین بود كه سراشیبی كوه‌ها را پیش گرفت و راهی شد تا رسید به جایی كه زمینه آبادانی و حیات فراهم بود: «جوار رودخانه‌ها». كم‌كم سبك زندگی‌اش تغییر كرد و آرام‌آرام كشاورزی را جایگزین شكار كرد.
محوطه باستانی «تیمره» هنوز پایگاه میراث فرهنگی ندارد
فرزانه قبادی: دوران غارنشینی كه رو به پایان گذاشت، بشر به این نتیجه رسید كه دشت هم می‌تواند محلی مناسب برای حیات او باشد. همین بود كه سراشیبی كوه‌ها را پیش گرفت و راهی شد تا رسید به جایی كه زمینه آبادانی و حیات فراهم بود: «جوار رودخانه‌ها». كم‌كم سبك زندگی‌اش تغییر كرد و آرام‌آرام كشاورزی را جایگزین شكار كرد. اما هنوز یك عادت دیرینه را همراه خود داشت، ثبت نقوشی مرتبط با زندگی‌اش با گِل اُخری یا زغال و چربی حیوانات بر سطوح سنگی محیط پیرامونش، این عادت دیرینه‌اش حالا برای ما نشانه‌ها و حرف‌های بسیاری دارد از شیوه زندگی، نوع نگرش او به دنیا، شیوه‌های شكار یا پرورش حیواناتی كه در زندگی او نقش داشتند و در مواردی حتی تكرار یك نقش به ما می‌گوید كه چه چیزهایی برای او مهم بودند یا قداست داشتند. با توسعه زندگی در دشت، ثبت نقوش روی صخره‌ها جای خود را به نقش زدن روی سفال داد و بعد از آن همچنان ثبت نقوش عادت بشر بود و او روی ظروف و كتیبه‌های سیمین و زرین و مسین و مفرغین نقش می‌زد و از زندگی و اندیشه‌اش می‌گفت. تمامی این نقوش برای باستان‌شناسان و دیرینه‌شناسان اهمیت دارد، اما نگاهی كه در ایران به نقوش سفالینه‌ها یا ظروف زرین و سیمین وجود دارد و مسوولان میراث فرهنگی آنقدر برای‌شان اهمیت قائلند كه ویترینی در موزه‌ای برای نمایش و مطالعه آنها كنار بگذارند، برای نقوش روی صخره‌ها وجود ندارد و این نقوش با وجود اهمیت‌شان، با بی‌مهری‌هایی مواجهند. البته از آنجا كه سنگ‌نگاره‌ها عموما در محوطه‌هایی وسیع پراكنده هستند، امكان حفاظت كامل از آنها وجود ندارد، اما برنامه‌ریزی‌هایی برای فرهنگ‌سازی مردمی كه ممكن است با این آثار باستانی مواجه شوند یا محدودیت‌های تردد در محوطه‌هایی كه این سنگ‌نگاره‌ها در آن قرار گرفته‌اند و همچنین مستند‌سازی و مطالعه در مورد نقوش روی آنها می‌تواند در دستور كار سازمان میراث فرهنگی قرار گیرد.
اما نه تنها هیچ‌كدام از این اتفاقات در سازمان میراث فرهنگی نیفتاده است، بلكه ارگان‌های متولی توسعه، از جمله وزارت نیرو و وزارت راه هم بی‌اعتنا به اهمیت این آثار كم‌نظیر در كشور اقدام به انجام پروژه‌های عمرانی در عرصه و حریم این محوطه‌ها می‌كنند و اگر نباشد اعتراض پژوهشگران و فعالان میراث فرهنگی و رسانه‌ها، چیزی از تاریخ چند ده هزار ساله سنگ‌نگاره‌ها باقی نمی‌ماند. از سویی كوتاهی سازمان میراث فرهنگی در مورد محوطه‌هایی كه سنگ‌نگاره‌های باستانی در آنها قرار گرفته است، باعث شده سال‌ها پس از ثبت ملی بزرگ‌ترین موزه صخره‌ای ایران یعنی «تیمره» این محوطه پایگاه میراث فرهنگی فعال نداشته باشد. نداشتن پایگاه میراث فرهنگی در محوطه‌ای با این وسعت، به این معناست كه یگان حفاظت مستقر در محدوده وجود ندارد و مطالعات متمركز و جدی هم روی آثار صورت نمی‌گیرد. دومین محوطه سنگ‌نگاره‌ای ایران، «دهتل» در هرمزگان قرار دارد و علاوه بر تمام این مسائل، با وجود اهمیت و ارزش سنگ‌نگاره‌های موجود در آن، هنوز در فهرست آثار ملی هم به ثبت نرسیده است و مسوولان استانی و كشوری آنقدر نسبت به این سنگ‌نگاره‌ها بی‌تفاوتند كه سوداگران با تصور اینكه درون این سنگ‌ها گنجی نهفته است، و نقوش روی آنها نشانه‌های وجود گنج هیتند، این سنگ‌نگاره‌های باستانی را با پیكور و پتك متلاشی می‌كنند تا پژوهشگران برای همیشه فرصت مطالعه و مستند‌سازی این آثار را از دست بدهند. در چنین شرایطی از آنجا كه این محوطه‌ها از مناطق مسكونی فاصله دارند، خبر تخریب و آسیب به آثار هم به موقع به نهادهای متولی نخواهد رسید. هرچند علاوه بر غفلت مسوولان، نا‌آگاهی مردم هم در تخریب و آسیب‌هایی كه به این آثار وارد می‌شود، بی‌تاثیر نیست.
به دنبال رد پای وندال‌ها
جاودانگی همواره آرزوی بشر بوده و هست. زمانی آتش این میل با اكسیر حیات فرو‌می‌نشیند و زمانی با ثبت اثری ماندگار در معماری و هنر و نوشتن و سرودن و... اما گاهی این میل به جاودانگی كوره‌راهی را در پیش می‌گیرد و «وندالیسم» به عنوان پدیده‌ای نامبارك زخم‌هایی را به دست انسان بر تن درختان و بناهای تاریخی ماندگار می‌كند. همه ما دیده‌ایم نام‌هایی را كه به زشتی بر تن بسیاری از آثار شاخص معماری و تاریخی یا تن تنومند درختی كهنسال جا خوش كرده‌اند تا به خیالی خام، جاودانگی را نصیب پدید آورنده آن كنند. این روزها ردپای وندال‌ها را بدون استثنا در تمام آثار تاریخی می‌توان پیدا كرد. اما گویی نقوش روی سنگ‌نگاره‌های باستانی، وندال‌ها را بیشتر ترغیب می‌كند تا نشانی از خود در كنار نشانی كه بشر اولیه ثبت كرده، به جا بگذارند. یكی از مكان‌هایی كه این روزها جولانگاه وندال‌ها شده و عدم حضور میراث فرهنگی هم میدان را برای این جولان مهیا كرده است، محوطه ارزشمند «تیمره» است. در تیمره به وفور می‌شود در كنار نقوش فراوان بزكوهی كه از قرن‌ها قبل بر تن سنگ‌های موجود در این محوطه ثبت شده‌اند، نام و نشان‌هایی از وندال‌ها دید. هرچند مسوولان میراث فرهنگی استان می‌گویند: «یادگاری‌هایی كه در این محوطه روی سنگ‌نگاره‌ها دیده می‌شود مربوط به امروز و دیروز نیست، بعضی از این یادگاری‌ها مربوط به دوره قاجار است یا ٢٠٠ سال پیش ثبت شده است.» اما در برخی موارد تاریخی كه در كنار نام‌ها درج شده نشان می‌دهد در سال‌های اخیر افرادی این فرصت و مجال را داشته‌اند كه نقشی جدید در كنار نقوش ارزشمند باستانی ایجاد كنند یا نام‌شان را در كنار تاریخ خلق اثر خود درج كنند و این فرصت را عدم حضور یگان حفاظت میراث فرهنگی در این محوطه ایجاد كرده است.
در ماده ٥٥٨ فصل نهم قانون مجازات اسلامی كه به تخریب اماكن و مجموعه‌های فرهنگی-تاریخی یا مذهبی اشاره كرده، آمده است: «هركس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماكن، محوطه‌ها و مجموعه‌های فرهنگی- تاریخی یا مذهبی كه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است یا تزیینات، ملحقات، تاسیسات، اشیا و لوازم و خطوط و نقوش منصوب یا موجود در اماكن مذكور، كه مستقلا نیز واجد حیثیت فرهنگی- تاریخی یا مذهبی باشد، آسیبی وارد آورد، علاوه بر جبران خسارات وارده به حبس از یك الی ۱۰ سال محكوم می‌شود.» متاسفانه در غالب موارد كوتاهی میراث فرهنگی باعث می‌شود این قانون آن‌طور كه باید اجرا نشود و بازدارندگی كافی را نداشته باشد، شاهد این مدعا هم تخریب گسترده آثار تاریخی و حجم وسیع یادگاری‌نویسی‌ها بر تن بناهای تاریخی است.
جای خالی میراث فرهنگی در بزرگ‌ترین موزه صخره‌ای ایران
بر اساس اعلام سازمان میراث فرهنگی كشور: «پایگاه‌های میراث فرهنگی، برای تحقق نظام‌مند اهداف و ماموریت‌های سازمان در ارتباط با مكان‌ها و موضوعات خاص از نظر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، حسب بند «د» ماده ١١٤ قانون برنامه چهارم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ایجاد می‌شوند.» و از‌جمله وظایفی كه برای این پایگاه‌ها تعریف شده: «جمع‌آوری و بررسی اطلاعات تاریخی، فرهنگی براساس معیارهای علمی و فنی و ضوابط معاونت‌های تخصصی سازمان درخصوص امور پژوهش، حفظ، احیاء، معرفی، آموزش و گردشگری در محدوده تحت مدیریت پایگاه و طبقه‌بندی آنها و تعیین اولویت‌ها و ارایه برنامه‌های ادواری و تعیین و تدقیق محدوده پایگاه. تهیه و اجرای برنامه‌ها و طرح‌های پژوهشی در زمینه‌های باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، زبان و گویش، هنرهای سنتی، معماری و شهرسازی آثار تاریخی، فرهنگی و گردشگری و طبیعی واقع در قلمرو پایگاه اعم از مطالعات كتابخانه‌ای و میدانی.»
اسماعیل شرّاهی، رییس گروه حفظ و احیای بناها و محوطه‌های میراث فرهنگی استان مركزی در رابطه با اینكه محوطه ارزشمند «تیمره» هنوز پایگاه میراث فرهنگی ندارد به «اعتماد» می‌گوید: «ایجاد پایگاه میراث فرهنگی تیمره را در دستور كار داریم. تلاش داریم كه امسال پایگاه میراث فرهنگی این محوطه را فعال كنیم. در استان مركزی تنها سه پایگاه میراث فرهنگی فعالیت می‌كنند، اگر پایگاه میراث فرهنگی در تیمره مستقر شود زمینه حفاظت بیشتر از آثار فراهم می‌شود و از طرفی مستند‌سازی و حفاظت آثار انجام می‌شود و از طرفی نقشه گردشگری برای پایگاه تهیه می‌شود. در صورت استقرار پایگاه میراث فرهنگی یگان حفاظت میراث در منطقه مستقر شود و در نتیجه دسترسی‌ها به محدوده سنگ‌نگاره‌ها محدود می‌شود و به تبع آن آسیب‌ها هم كمتر می‌شود.»
نبود پایگاه میراث فرهنگی اما تنها مساله محوطه باستانی تیمره نیست، سایه سنگین پروژه‌های عمرانی هم بارها روی این بخش از كوه‌های خمین افتاده است، شراهی در این رابطه می‌گوید: «نخستین آسیب به این محوطه، پروژه انتقال آب قم بود كه در دولت نهم و دهم اجرا شد و بخشی از پروژه در محوطه تیمره انجام شد. هیچ استعلامی هم از میراث فرهنگی نشد و به واسطه سیاست‌گذاری مدیران وقت میراث فرهنگی، سازمان نتوانست موضوع را كنترل كند. هرچند این پروژه از نظر كالبدی آسیبی برای سنگ‌نگاره‌ها به دنبال نداشت، اما از لحاظ منظری آسیب زیادی به این محوطه وارد كرد. قبل از این پروژه دره راه دسترسی چندانی نداشت و مردم كمتر در آن رفت و آمد داشتند. اما در حال حاضر جاده‌ای ایجاد شده كه مردم به راحتی از مسیر گلپایگان و خمین به كنار رودخانه غرقاب (قمرود) می‌آیند. وقتی این دسترسی برای كنار رودخانه ایجاد شده و مردم به راحتی می‌توانند در آن منطقه رفت و آمد داشته باشند، مشخص است كه تخریب سنگ‌نگاره‌ها هم به راحتی اتفاق می‌افتد. در پروژه دیگری در همان سال‌ها سازمان صنعت، معدن و تجارت در تمامی طول دره مجوز احداث معدن صادر كرده بود و میراث فرهنگی به سختی توانست با كمك دادستان خمین و گلپایگان تمامی معادن را از این منطقه خارج كند.»
اما وظیفه دیگر میراث فرهنگی برای حفاظت محوطه‌هایی با این شرایط تعیین عرصه و حریم این محوطه‌ها برای جلوگیری از تعرضاتی است كه در جریان اجرای پروژه‌های عمرانی یا ساخت و سازها در نزدیكی این محوطه‌ها صورت می‌گیرد. اما به گفته شراهی عرصه و حریم این محوطه هنوز مصوب نشده است. وظیفه دیگر این سازمان یعنی مستندنگاری آثار موجود در این محوطه، هنوز انجام نشده است و این مستندنگاری مستلزم ایجاد پایگاه دایمی جهت پژوهش و حفاظت از این سنگ‌نگاره‌هاست. گویا هنوز اهمیت سنگ‌نگاره‌های باستانی برای مسوولان میراث فرهنگی روشن نیست كه نگرانی خاصی برای حفاظت از آن ندارند.
راهكارهای بسیاری برای حفاظت سنگ‌نگاره‌های ارزشمند در دنیا وجود دارد، راهكارهایی كه مسوولان میراث فرهنگی عدم اجرا و توجه به آنها را با نبود بودجه و هزاران دلیل دیگر توجیه می‌كنند. اما نخستین و شاید ساده‌ترین قدم برای حفظ این گنجینه‌های ارزشمند كه قرن‌ها در دامن طبیعت زنده مانده‌اند و امروز به دست بشری بی‌مسوولیت و نا آگاه در حال تخریب است، ایجاد پایگاه میراث فرهنگی و همچنین تعیین عرصه و حریم برای این محوطه‌ها و قدم بعدی آگاه‌سازی مردم و مسوولان ارگان‌های مختلف در مورد اهمیت این سنگ‌نگاره‌ها است.
نخستین آسیب به تیمره را پروژه انتقال آب قم وارد كرد كه در دولت نهم و دهم اجرا شد و بخشی از پروژه در این محوطه انجام شد. هیچ استعلامی هم از میراث فرهنگی نشد و به واسطه سیاست‌گذاری مدیران وقت میراث فرهنگی، سازمان نتوانست موضوع را كنترل كند. هرچند این پروژه از نظر كالبدی آسیبی برای سنگ‌نگاره‌ها به دنبال نداشت، اما از لحاظ منظری آسیب زیادی به این محوطه وارد كرد. قبل از این پروژه دره راه دسترسی چندانی نداشت و مردم كمتر در آن رفت و آمد داشتند. اما در حال حاضر جاده‌ای ایجاد شده كه مردم به راحتی از مسیر گلپایگان و خمین به كنار رودخانه غرقاب (قمرود) می‌آیند. وقتی این دسترسی برای كنار رودخانه ایجاد شده و مردم به راحتی می‌توانند در آن منطقه رفت و آمد داشته باشند، مشخص است كه تخریب سنگ‌نگاره‌ها هم به راحتی اتفاق می‌افتد. در پروژه دیگری در همان سال‌ها سازمان صنعت، معدن و تجارت در تمامی طول دره مجوز احداث معدن صادر كرده بودو میراث فرهنگی به سختی توانست با كمك دادستان خمین و گلپایگان تمامی معادن را از این منطقه خارج كند.
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید