1397/4/19 ۰۹:۳۰
آداب‌المشق: از باباشاه حالی اصفهانی در گذشته در بغداد در ۹۹۶، این رساله را با دیباچه دیگری به میر‌عماد خوشنویس هم نسبت داده‌اند، در یک مقدمه است و دو باب. این رساله شاید پیش از ۹۴۰ تألیف شده باشد چه در رسم‌الخط مجنون رفیقی از آن یاد شده‌است. محمد شفیع لاهوری آن را با دیباچه‌ای به زبان اردو و با دو فهرست مصطلحات و اعلام در مجله مدرسه خاوری در ۱۹۵۰ در ش۱۰۱، ۱از روی نسخه مورخ یکم ج۱۱۱۶ نشر کرده و بارهای دیگر هم به چاپ رسیده است.۲
اشاره: مؤلف گرامی در بخش پیشین این نوشتار به ذکر رساله‌هایی پرداخت که از قرن سوم به بعد در متن اندیشه و فرهنگ اسلامی در باب خوشنویسی تدوین و تألیف گردید و اینک دنباله سخن:
۱۵ـ آداب‌المشق: از باباشاه حالی اصفهانی در گذشته در بغداد در ۹۹۶، این رساله را با دیباچه دیگری به میر‌عماد خوشنویس هم نسبت داده‌اند، در یک مقدمه است و دو باب. این رساله شاید پیش از ۹۴۰ تألیف شده باشد چه در رسم‌الخط مجنون رفیقی از آن یاد شده‌است. محمد شفیع لاهوری آن را با دیباچه‌ای به زبان اردو و با دو فهرست مصطلحات و اعلام در مجله مدرسه خاوری در ۱۹۵۰ در ش۱۰۱، ۱از روی نسخه مورخ یکم ج۱۱۱۶ نشر کرده و بارهای دیگر هم به چاپ رسیده است.۲
۱۶ـ آداب خط: مجنون بن محمود (محمد) رفیقی چپ‌نویس یا توأمان‌نویس، سراینده «منظومه شطرنج» آمیخته با نثر به فارسی۳ و «ناز و نیاز».۴ این رساله در بحر لیلی و مجنون است؛ چنان‌که سام‌میرزا در تحفه سامی (ص۱۴۲) گفته که مجنون رساله نظمی به نامش در این بحر بسته و یک بیت از آن را می‌آورد:
رنگی که صفای خط در آن است از آب حنا و زعفران است
و آن در نسخه ش۲۴ر۴۷۳۶ دانشگاه تهران (گ ۱۴۸ر) دیده می‌شود. و این یکی از سه رساله خط مجنون است که مرحوم دکتر مهدی بیانی به‌درستی حدس زده است. این رساله «واعد خطوط» و «تعریف قواعد خط» هم خوانده شده است. دو نسخه‌ای از آن در موزه بریتانیا هست که ریو (ص۵۳۲) آنها را درست نشناخته است: یکی به نام رساله وضع نسخ و نستعلیق که در فهرست کرافت (ص۵، ش۱۲) به میرعلی نسبت داده شده‌است. آغازش:
از واضع خط نسخ و نستعلیق بشنو سخنی ز روی تحقیق
دومی به نام خوشنویسی به نام راقم که در آداب خط است به وزن مثنوی، آغازش: «بالای الف سه نقطه باید». آن بیت و این مصرع را در آداب خط مجنون نسخه دانشگاه دیده‌ام. پس این دو باید همین آداب خط مجنون باشد.۵
۱۷ـ خط و سواد یا سوادالخط: مجنون بن محمود (محمد) رفیقی به نثر تألیف ۹۴۰ و ۹۴۵ در شش باب: ۱ـ در بیان خطوط و سطح و دور و وجه تسمیه هر یک؛ ۲ـ در ذکر استادان و مخترعان و بیان مرتبه ایشان؛ ۳ـ در بیان ادوات کتابت؛ ۴ـ در بیان قواعد خط؛ ۵ ـ در شکل هر یک از حروف؛ ۶ ـ در حسن خط و اصناف حرفها.
فصل دوم آن در شمارة ۴ مجلد ۱۰ اوت ۱۹۳۴ و همه آن در شمارة۲ مجلد ۱۱ سال ۱۹۳۵ (ص۴۶ـ ۴۷) مجله مدرسه خاوری به کوشش یاسین‌خان نیازی چاپ شده است.۶
۱۸ـ رسم خط یا رسم الخط: مجنون‌بن‌محمود رفیقی چپ‌نویس یا توأمان‌نویس، به نظم به نام سلطان مظفر فرزند سلطان میرزای بای‌قرای‌چنگیزی مورخ ۹۰۹ یا ۹۴۰٫ ۷
۱۹ـ مرکب‌سازی: مجنون رفیقی، به نثر.۸
۲۰ـ مرقع محمد مؤمن کرمانی فرزند خواجه شهاب‌الدین عبدالله مروارید در گذشته ۹۴۸ که برای شاه‌تهماسب ساخته است و می‌باید مقدمه‌ای تاریخی داشته باشد درباره هنرمندان و خوشنویسان.۹
۲۱ـ تاریخ رشیدی: میرزا حیدر دو غلات که در ۹۴۸ ساخته است. فصل هنرمندان سبک هرات دفتر دوم آن را محمد‌شفیع لاهوری در شماره مه ۱۹۳۴ مجله مدرسه خاوری از روی نسخه دانشگاه کیمبریچ چاپ کرده است.۱۰ نیز چاپ آلمان در مجموعه آسیایی سال سوم (ص۸۰ ـ ۳۲۳) تاریخ ۱۸۸۸ در پترزبورگ، ارنولد ترجمه انگلیسی آن را در BSOS سال ۱۹۳۰ نشر کرده است.۱۱
۲۲ـ مرقع بهرام میرزای صفوی که مقدمه‌آن را دوست محمد بن سلیمان کاتب کوشانی هروی (زنده تا ۹۷۲ق) درباره هنرمندان به سال۹۵۱ق نوشته است.۱۲
۲۳ـ حالات هنروران: دوست محمد پسر سلیمان کوشوانی هروی که کتابدار ابوالفتح بهرام‌میرزای صفوی بود. مقدمه و دیباچه‌ای دارد و برای کتابخانه همین بهرام‌میرزا به سال ۹۵۳ق تألیف شده است. نسخه‌ای از این مقدمه در مرقع بهرام‌میرزا در کتابخانه خزینه اوقات طوپقپوسرای (ش۲۱۵۴) هست و محمد عبدالله جغتایی آن را در لاهور به سال ۱۹۳۶ با مقدمه‌ای به اردو و انگلیسی به چاپ رسانده و دوباره مرحوم دکتر مهدی بیانی این دیباچه را از روی خود نسخه خطی در احوال و آثار خوشنویسان گزیده‌وار نشر کرده است.۱۳
۲۴ـ اصول و قوای خطوط سته (رساله در): فتح‌الله بن احمد بن محمود سبزواری (شهرستانی یا شیرازی) مؤلف «تحفه الائمه العلیّه فی الحکمه العملیه» یا «اخلاق ظهیری». در آن یک خاتمه است و سه باب و یک خاتمه و از ابن‌بوّاب و یاقوت و علی بن هلال و عبدالله صیرفی و احمد سهروردی یاد شده است. تألیف آن از سده دهم هجری است و باید در ۹۵۵ق یا اندکی پیش از آن ساخته شده باشد.۱۴ متن در فرهنگ ایران‌زمین (ج۱۱) به چاپ رسیده است.۱۵
۲۵ـ تحفه سامی: سام‌میرزای صفوی که در ۹۵۷ ـ ۹۶۸ق تألیف کرده است.۱۶
۲۶ـ مرقع امیر حسین بیک خزانه‌دار شاه‌تهماسب که مقدمه آن را مالک فیلواکوش قزوینی دیلمی (درگذشته روز چهارشنبه ۱۸ ذیحجه ۹۶۹) در سال ۹۶۸ق درباره هنرمندان نوشته است.۱۷
۲۷ـ قواعد خطوط: محمود‌بن محمد، مثنوی فارسی است و آخرین تاریخی که در آن آمده است سال ۹۶۹ است، در صنعت کتابت و فن خط در پنج مقاله: ۱ـ در تراشیدن قلم و اختلاف آن؛ ۲ـ در شناختن قلم؛ ۳ـ در گرفتن قلم و راندن و حرکات انگشت؛ ۴ـ در مرکبات؛ ۵ ـ قواعد خط بر طریق نقطه و دایره.
خاتمه «در ذکر استادان خطوط از ابن‌مقله تا سلطان‌علی مشهدی (درگذشته ۹۱۹ق). آغاز: «شکر و سپاس مر صانعی را که چمن قرآن را به گلدستة ریاض نون و القلم از نی مزین گردانید…» نسخه‌ای از آن در بادلیان آکسفورد شماره ۲۸ والکر (گ ۱ـ ۴۶) هست و در فهرست اته (ش۱۳۷۶) از آن وصف شده است. عکس آن در کتابخانه ملی فرهنگ هست (ش۷۶).۱۸
۲۸ـ مرقع امیر غیب‌بیک امیر شاه‌تهماسب: که سید‌احمد مشهدی درگذشته ۹۸۶ درباره هنرمندان در سال ۹۷۳ق نوشته است و آن درست مانند رساله قطب‌الدین محمد قصه‌خوان است.۱۹
۲۹ ـ مذکر‌الاحباب: نثاری بخارایی که در ۹۸۴ق ساخته است. نواب صدر‌یار جنگ‌بندی از آن را که درباره هفت شاعر خوشنویس است در مجله مدرسه خاوری چاپ کرده است.۲۰
۳۰ ـ ریحان نستعلیق: تاریخ تألیف آن ۹۸۹ است. محمد‌عبدالله جغتایی آن را در پونه به سال ۱۹۴۱ چاپ کرده است.۲۱
۳۱ ـ مرقع محمد محسن هروی: که خود او مقدمه تاریخی آن را درباره هنرمندان در سال ۹۹۰ق در هرات نوشته است.۲۲
پی‌نوشت‌ها:
۱ـ ج۲۶، شماره۳، ص۵۲ـ۷۱
۲ـ خوشنویسان بیانی، ص۸۵ ؛ فهرست افغانستان، ص۲۱۸؛ نسخه ش۱۷۹۵ و ۱۷۹۶ کتابخانه شاهنشاهی؛ فهرست سپهسالار، ۳: ۱۸؛ فهرست فارسی مشار، ۱۹؛ فهرست ایوانف،۱: ۷۵۱، ش۵ر۱۶۲۳؛ کتابخانه ملک، ش۶ر۵۲۶، ص۶۰ فهرست مجموعه‌ها
۳ـ ش۲۵ کتابخانه آقای مجتبی مینوی، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه ۶، ۶۵۳٫
۴ـ دانشگاه، ۵۵ر ۴۷۳۶٫
۵ـ دانشگاه، ۴۲ر۳۰۱۰؛ ذریعه، ۱۹: ۱۰۴٫
۶ـ دانشگاه ۱ر۳۵۲۲؛ دهخدا، ش۵ر۲۸۸؛ ریو ۵۳۱ ؛ دیوان هند ۲۹۳۱؛ خوشنویسان، بیانی، ص۶۱۲؛ ایوانف، ۱: ۷۵۰ ش۱ر۱۶۲۳ و ۱۶۲۴؛ ملک، ۷ر۵۲۶ فهرست مجوعه‌ها، ص۶۰٫
۷ـ دانشگاه، ۲ر۳۵۲۲؛ ایوانف ۱: ۷۵۱ ش۲ر۱۶۲۳؛ خوشنویسان، بیانی، ص۶۱۲٫
۸ ـ دانشگاه ۳ر۲۵۲۲٫
۹ـ خوشنویسان، بیانی، ۸۴۲٫
۱۰ـ ۱۰: ۳، ص۱۵۰ـ۱۷۰٫
۱۱ـ ۵ ـ۴، ص۶۷۱ـ۶۷۴٫
۱۲ـ خوشنویسان، بیانی، ص پانزده و ۱۹۲٫
۱۳ـ همان، ص۱۹۱ـ ۲۰۳٫
۱۴ـ نسخه مورخ ۹۵۵، شB 551، لنینگراد، ص۲۵۳ فهرست.
۱۵ـ فهرست حقوق، ص۳۶ و ۱۱۹؛ گلستان هنر، دیباچه مینورسکی، ص۱۹٫
۱۶ـ چاپ همایون فرخ در ۱۳۴۷ش.
۱۷ـ خوشنویسان بیانی، ص پانزده و ۶۰۱؛ روضات‌الجنان کربلایی ۱: ۳۶۹٫
۱۸ـ خوشنویسان بیانی، ص چهارده؛ نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه ۲۷۷:۲٫
۱۹ـ همان، ص پانزده و ۴۹٫
۲۰ـ ۹: ۲ فوریه ۱۹۳۵ ص۳۹ـ ۴۵٫
۲۱ـ خوشنویسان، بیانی، ص ده و ۸۲۵٫
۲۲ـ خوشنویسان بیانی، ص پانزده و ۸۳۳٫
بخش سوم مقاله را اینجا بخوانید.
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید