یلدا زایش دوباره خورشید / محمدجعفری قنواتی

1396/10/2 ۰۸:۳۳

یلدا واژه‌ای سریانی و به معنی تولد و زایش است. كهن‌ترین منبعی كه به این مفهوم اشاره كرده آثار‌الباقیه اثر ابوریحان بیرونی است: «نام این روز میلاد اكبر است. گویند در این روز نور از مرز توصان به مرز زیادت خارج می‌شود.»

دبا: یلدا واژه‌ای سریانی و به معنی تولد و زایش است. كهن‌ترین منبعی كه به این مفهوم اشاره كرده آثار‌الباقیه اثر ابوریحان بیرونی است: «نام این روز میلاد اكبر است. گویند در این روز نور از مرز نقصان بهمرز زیادت خارج می‌شود.»

در پایان این شب خورشید دوباره جان می‌گیرد و از این رو ایرانیان باستان دی‌ماه را خورماه می‌گفته‌اند؛ یعنی ماه خورشید.

روز اول دی‌ماه را نیز خرم‌روز می‌نامیدند. به گمان نیاكان ما در شب یلدا میان روشنایی و تاریكی یا میان نور و ظلمت مبارزه درمی‌گیرد و مردم برای كمك و یاوری به نور تا صبح باید بیدار بمانند. به گفته استاد ژاله آموزگار «آنها به این ترتیب به فرشته پیمان، فرشته راستی و فرشته نظم یاری می‌رسانند.» آنها با نگرانی منتظر می‌ماندند تا پایان این كارزار را با دمیدن صبح و دیده شدن نخستین فروغ روشنایی و به‌ویژه تابش نخستین پرتوهای خورشید زندگی‌بخش جشن بگیرند. این رسم با همین جزییات تا مدتی پیش از این در برخی مناطق ایران همچنان رایج بود چنان‌كه در لپویی از شهرهای استان فارس، مردم در این شب با سرگرمی‌هایی مانند نواختن نی و خواندن آوازهای محلی و حماسی و نقل خاطره‌ها و روایت‌ها و داستان‌های كهن تا صبح بیدار می‌ماندند و با درخشش نخستین شعاع‌های خورشید با ساز و نقاره به پایكوبی مشغول می‌شدند و در حقیقت به این ترتیب پیروزی روشنایی را بر تاریكی یا زایش دوباره خورشید زندگی‌بخش را جشن می‌گرفتند.

اینكه مردم این منطقه جشن واقعی را در صبح یا پایان شب یلدا برگزار می‌كردند در شناخت بهتر شب یلدا و ویژگی‌های آن اهمیت بسیاری دارد. شب یلدا را از برخی جنبه‌ها می‌توان با شب شش‌نوزاد یا شب ششگان مقایسه كرد. ششگان برای نوزاد شبی است بالقوه نحس زیرا در این شب نیروهای شر قصد دارند به كودك آسیب رسانند و او را از میان بردارند. خانواده برای پیشگیری از این زیان‌رسانی و كمك به زندگی نوزاد دور هم جمع می‌شوند، شب تا صبح بیدار می‌مانند و با جشن و پایكوبی و آوازخوانی به نوزاد كمك می‌كنند كه از نیروهای اهریمنی و شر در امان بماند. به عبارت دیگر آنها با این كار خود اهریمن مرگ را شكست داده و متواری می‌كنند. بی‌جهت نیست كه به گفته محمد بشرا مردم گیلان در گذشته‌ای نه‌چندان دور شب یلدا را شوم می‌دانستند و تا دمیدن خورشید بیدار می‌ماندند و زمان را با سرگرمی‌ها، تفال زدن و شاهنامه‌خوانی می‌گذرانیدند.

از سوی دیگر باید گفت از لحاظ اجتماعی این جشن مربوط به جوامع كشاورزی است زیرا مصادف و مقارن با پایان برداشت پاییزه و آغاز فصل استراحت در جامعه كشاورزی است. همه اقشاری كه از تولیدات كشاورزی بهره می‌برده‌اند در جشن نخستین روز دی‌ماه شركت می‌كرده‌اند. ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه می‌نویسد:‌

"در این روز عادت ایرانیان چنین بود که پادشاه از تخت شاهی به زیر می‌آمد و جامۀ سپید می‌پوشید و در بیابان بر فرش‌های سپید می‌نشست و دربان‌ها و یساولان و قراولان را که هیبت ملک بدان‌هاست به کنار می‌راند و در امور دنیا فارغ‌البال نظر می‌نمود و هرکس که نیازمند می‌شد که با پادشاه سخن بگوید خواه که گدا باشد یا دارا و شریف باشد یا وضیع، بدون هیچ حاجب و دربانی به نزد پادشاه می‌رفت و بدون هیچ مانعی با او گفتگو می‌کرد و در این روز پادشاه با دهقانان و برزیگران مجالست می‌کرد و در یک سفره با ایشان غذا می‌خورد و می‌گفت: من امروز مانند یکی از شما هستم و من با شما برادر هستم. زیرا قوام دنیا به کارهایی است که به دست شما می‌شود  قوام عمارت آن هم به پادشاه است؛ و نه پادشاه را از رعیت گریزی است و نه رعیت را از پادشاه؛ و چون حقیقت امر چنین شد پس من که پادشاه هستم با شما برزیگران برادر خواهم بود و مانند دو برادر مهربان خواهیم بود.

اگرچه گفتار ابوریحان با اغراق همراه است اما یك نكته را تایید می‌كند و آن ارتباط یلدا با فعالیت‌های كشاورزی است. هم از این رو می‌توان حدس زد كه یلدا جشن بومیان فلات ایران بوده است.

برخی از آداب و مراسم شب یلدا

1- خوراكی‌ها: در گیلان خوردن هفت نوع میوه پاییزی و زمستانی از رسم‌های قدیمی است كه هنوز هم كم و بیش مردم به آن باور دارند. برترین این میوه‌ها عبارتند از به، سیب، گلابی محلی (خوج) و ازگیل در آب قرار داده. امروزه به جای آن ازگیل پخته می‌خورند.

در تبریز هم شب چله یا شب یلدا باید هفت نوع میوه بخوردند و معتقدند هفت نوع میوه باعث می‌شود در تابستان آدم زیاد گرمش نشود و عرق نكند و به اصطلاح جگرش خنك باشد. در بهار همدان خوراكی‌های شب چله اینها هستند: هندوانه، خربزه، شیر شیره، مویز، كشمش سبز، انار و پرتقال.

در قزوین از گذشته‌های دور در شب یلدا فقیر و غنی هندوانه می‌خوردند و اعتقاد دارند این كار مایه تندرستی و سلامت در تابستان است.

2- سرگرمی‌ها: در گذشته برای مشغول شدن در این شب راه‌های مختلفی داشتند كه از جمله به این موارد می‌توان اشاره كرد: نقل قصه و افسانه و خاطره، كتابخوانی (چون اشخاص باسواد كم بود معمولا كسی كه خواندن بلد بود داستان‌هایی را برای جمع از روی كتاب می‌خواند. ازجمله كتاب‌های بسیار رایج اینها بودند، امیرارسلان، ملك‌ناز نامه، چار درویش و به ویژه شاهنامه حكیم ابوالقاسم فردوسی.

بازی‌هایی مانند  شاه و وزیر و گل یا پوچ نیز بسیار رایج بود.

3- رسم‌ها: هدیه فرستادن برای تازه عروس‌ها از رسم‌های رایج در سراسر ایران بود. خانواده‌هایی كه دختری را برای پسرشان عقد كرده ولی هنوز او را به خانه نیاورده بودند برای عروس خود متناسب با وضعیت اقتصادی خانواده هدیه‌ای می‌فرستادند كه به آن «شب چله‌ای» می‌گفتند. خانواده‌هایی نیز كه دخترشان عروسی كرده و به خانه بخت رفته بود برایش هدیه می‌فرستادند. برای نمونه در ازنای اراك در گذشته‌ای نه چندان دور معمولا این مواد

را می‌فرستادند؛ بلغور و برنج، قند و چای، چند قالب صابون، دو كیسه حنا، تخمه هندوانه خانگی، نخودچی و كشمش. معمولا مقدار كشمش فراوان بود كه آن را در یك مجمع می‌گذاشتند وقتی می‌خواستند  وارد خانه بخت دخترشان بشوند اول پای راست را در خانه می‌گذاشتند، خانواده داماد به پیشواز آنها می‌آمدند و خوشامد می‌گفتند. مادر داماد ضرف‌ها را خالی می‌كرد و معمولا مقداری میوه یا چند تخم مرغ رنگ كرده در آنها می‌گذاشت.

در اوسكو از توابع تبریز هدیه‌هایی كه خانواده داماد می‌فرستد هنوز هم رایج است كه عبارتند از: هندوانه، كفش، میوه و پیراهن. گذاشتن هندوانه و كفش در خوانچه شب چله‌ای لازم و حتمی است.

از رسم‌های رایج دیگر فال گرفتن بود كه انواع متفاوتی دارد. در زیر فقط به بعضی از آنها اشاره می‌شود. فال حافظ، فال كوزه، چل سرو یا چل سرود كه بعضی مناطق به آن چل بیتو می‌گفتند. فال مهره، فال سوزن و فال كلید كه شبیه فالگوش بود. در برخی مناطق آذربایجان قاووت خضر نبی درست می‌كنند و طی آیینی خاص آن را میان اعضای خانواده و همسایگان توزیع می‌كنند. قاووت را از آرد كردن چند دانه گیاهی مقوی تهیه می‌كنند.

شال‌اندازی هم از رسم‌های رایجی بود كه پسران جوان اجرا می‌كردند. این رسم به ویژه در مناطق غربی و شمال غرب رایج بود.