فقدان زبان مشترک ، آفت صادرات کتاب در گفت وگو با محمود آموزگار

1396/8/27 ۰۸:۵۵

با شنیدن کلمه «صادرات» ذهن اکثر ما بیشتر به سمت فروش نفت، پسته، زعفران، فرش و مواردی از این دست به کشورهای دیگر سوق پیدا می‌کند. اما گاهی می‌توان اقلام دیگری را هم صادر کرد که علاوه بر ارزآوری به انتقال فرهنگ هم کمک کند؛ «کتاب» یکی از این اقلام است.

رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران مسائل پیش روی عرضه کتاب در عرصه بین المللی را بررسی کرد

فاطمه امین‌الرعایا: با شنیدن کلمه «صادرات» ذهن اکثر ما بیشتر به سمت فروش نفت، پسته، زعفران، فرش و مواردی از این دست به کشورهای دیگر سوق پیدا می‌کند. اما گاهی می‌توان اقلام دیگری را هم صادر کرد که علاوه بر ارزآوری به انتقال فرهنگ هم کمک کند؛ «کتاب» یکی از این اقلام است.
کشورهای زیادی در بخش صادرات کتاب فعال هستند، آمریکا، فرانسه، انگلیس، اسپانیا و ... از این جمله هستند. این بازار تا آنجا سودآور است که اسپانیا لقب بزرگ‌ترین صادرکننده «قرآن»، کتاب مسلمانان را به خود اختصاص داده است. اما در این بازار پرسود، سهم ایران چقدر است؟ آیا ما با وجود عدم رعایت کپی‌رایت، باز هم می‌توانیم در این بخش فعال باشیم؟ محمود آموزگار، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران در گفت‌وگو با «ابتکار» سهم کشور را در بازار جهانی کتاب بسیار اندک می‌داند. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید
 

در کشور ما موضوعی به نام صادرات کتاب وجود دارد؟
وقتی ما از صادرات صحبت می‌کنیم به معنای آن است که کالایی را به کشورهای دیگر صادر کنیم و از این راه کسب درآمد کنیم. در رابطه با کتاب باید بدانیم که در ارتباط با خود کتاب به صورت خاص دو گونه وجه صادراتی داریم، یکی صادرات کتاب به صورت فیزیکی است، یعنی همان کتابی را که به زبان فارسی یا سایر زبان‌های رایج در کشور، منتشر می‌شود، به کشورهای دیگر صادر کنیم. بازار هدف این کتاب‌ها می‌تواند کشورهایی باشد که با ما هم‌زبان‌ هستند، مثل تاجیکستان، افغانستان یا حتی بخش‌هایی از چین و هندوستان. البته این امر هم با مشکلات زیادی رو‌به‌رو است، به طور مثال در کشورهای تاجیکستان، ازبکستان و چند کشور فارسی زبان دیگر، خط تغییر کرده و تبدیل به خط سریلیک شده، پس کتاب فارسی به صورت فیزیکی برایشان قابل استفاده نیست. اگر ناشران آلمانی را مدنظر قرار دهیم، خواهیم دید این ناشران به بازارهای سوئیس و اتریش و لیختن اشتاین و کشورهایی که به زبان آلمانی می‌نویسند و می‌خوانند، به عنوان بازار هدف نگاه می‌کنند. اما بحث دیگر در صادرات کتاب فیزیکی طبق برآوردها چیزی حدود 6 میلیون از جمعیت کشورمان در کشورهای دیگر زندگی می‌کنند. و این‌ها نیاز به منابع مطالعاتی فارسی دارند. اما در این حوزه هم مشکلاتی وجود دارد، مثل مشکلات گمرکی، پست، اطلاع رسانی نامناسب ناشران و ... واقعیت این است که ما در بخش صادرات کتاب فیزیکی ضعیف عمل می‌کنیم و آن‌طور که باید به بازار هدف توجهی نداریم.
 

نپیوستن ما به کنوانسیون برن (رعایت حق مولف) چقدر در بخش صادرات کتاب تاثیرگذار است؟
نپیوستن به کنوانسیون برن، تبعات زیادی را به دنبال دارد. نپیوستن به این کنوانسیون بیشتر در بخش صادرات رایت یا همان حقوق مالکیت فکری احساس می‌شود. فرض کنید ما اثری داشته باشیم و آن اثر بتوانند در کشورهای دیگر جاذبه‌ای تولید کند و آ‌نها علاقه‌مند شوند به تولیدکننده اثر یا همان ناشر مراجعه کنند و رایت آن را بخرند و آن را ترجمه و منتشر کنند، اینجا است که عدم رعایت کپی رایت ما را از بازی در بازار جهانی نشر تا حدودی کنار می‌گذارد. فروش رایت بخش اصلی درآمد ناشران در عرصه بین‌المللی است. به جای آنکه کتاب را به صورت فیزیکی صادر کنند و هزینه‌های حمل، گمرک و دیگر هزینه‌های جانبی را متحمل شوند، فایلی ارسال می‌شود و بابت آن مبلغی را دریافت می‌کنند و این نوع صادرات درآمد بسیار شیرینی در حوزه نشر در جهان است که متاسفانه ما در نشر کشورمان عمدتا از آن بی‌بهره هستیم.
 

دلیل این موضوع چیست؟
به طور کلی ساختار نوشتن و نشر ماف ساختاری است که توجهی به بازارها و مخاطب جهانی ندارد. ناشران وقتی می‌خواهد میزان موفقیت یک اثر را بررسی کند، به قابلیت به فروش رسیدن توجه می‌کند و این معیاری برای انتخاب اثر خواهد شد و موفقیت از دیدگاه عموم ناشران و اهل قلم این است که کتابی که نوشته و منتشر شده، در یک بازه زمانی مناسب به فروش برسد، در حالی که اگر به بازار و مخاطب جهانی فکر کنند، قاعدتا باید در مواردی تجدید نظر شود. در وهله اول باید در نوع نوشتن تغییراتی حاصل شود، یعنی اگر داستان یا رمانی نوشته می‌شود باید ملاحظات کشور مخاطب را هم در نظر بگیرند. به طور مثال درباره بحث فروش رایت آثار ایرانی با ناشران کشورهای دیگر داشته‌ایم مطرح می‌شد که این کتاب زیاده‌گویی دارد یا ایجاز زیادی در متن به کار رفته یا فضایی که تعریف شده، برای مخاطب خارجی دلچسب نیست. این تغییرات نیاز به معلوماتی دارد که آن هم به دست نمی‌آید مگر آنکه از تجربیات کشورهای دیگر بیاموزیم و روی این موضوع کار شود و بازخورد نظرات، اعم از منفی و مثبت را روی آثار بعدی لحاظ کنند. این اتفاق در سینمای ما رخ داده است. مدتی سینمای ما متهم به ساخت آثار جشنواره‌ای می‌شد و گفته می‌شد به مخاب داخلی توجهی نمی‌شود اما امروز با آثار سینمایی روبه‌رو هستیم که هم در کشورهای دیگر جاذبه دارند و اکران می‌شوند و هم در داخل کشور مورد استقبال قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر زبان و روایتی برای بیان قصه انتخاب می‌شود که می‌تواند هم با فرد معمولی ارتباط برقرار کند و هم با یک فرد فرهیخته و روشنفکر. اثری که بتواند تمام مخاطبان را جذب کند، صرف نظر از ذات وجود اثر، در نزدیک کردن آحاد مردمی که فاصله‌ها و شکاف‌های عمیق فرهنگی آن‌ها را رنج می‌دهد، کار بسیار موثری انجام می‌دهد. اغلب ناشران ما تعامل خارجی ندارند و مجموعه ارتباطات‌شان در شرکت در یک‌نمایشگاه خارجی و بازدید سرسری از آن خلاصه می‌شود. ناشران ما باید همان جدیتی که برای امور اقتصادی‌شان در تعامل پخش‌کننده و کتاب‌فروش به کار می‌بندند، با بازار خارج و بخش بین‌المللی برخورد کنند و با کشورهای دیگر ارتباط برقرار کنند و در جهت تبلیغ آثاری که منتشر کرده‌اند بکوشند.
 

آیا دولت در این زمینه نقش حمایتی خودش را به درستی ایفا کرده و زیرساخت‌های لازم را برای صادرات کتاب فراهم کرده است؟
دولت در چند سال اخیر تا حدودی به این بخش توجه کرده اما باید مجموعه‌ای از اقدامات در این زمنیه انجام شود. بنابراین من فکر می‌کنم آنچه تا امروز انجام شده کافی نیست. طرح «گرنت» یکی از اقدامات مفید و موثری است که دولت در این زمینه انجام داده است. منتها این طرح باید توسعه پیدا کند. ترکیه در شرایط مشابهی با ما قرار داشت اما موسسه «گرنت» که به معنی حمایت از ترجمه و انتشار از کتاب‌های کشور مبدا در کشور مقصد است، 12 سال از عمر موسسه‌ای که در ترکیه این کار را به عهده دارد، می‌گذرد و در طول این مدت نزدیک به 2 هزار اثر ترکی را به زبان‌های دیگر در جهان منتشر کرده. آثار ترکی در جهان مخاطب کمتری از زبان فارسی دارند اما باز هم موفق به این اقدام شده‌اند و توانسته‌اند زمینه رونق نشر‌شان را هم فراهم کنند.

منبع: ابتکار