1396/8/7 ۰۸:۴۶
رنگی بر عکس‌های تاریخی برجای‌مانده از روزگار قاجار، ما را با مردان و زنان سیه‌چرده اسرارآمیز روبه‌رو می‌کند. اینها از نظر ویژگی‌های نژادی، شباهتی با ایرانیان ندارند و بیشتر به آفریقایی‌ها می‌مانند. این مردان به‌ویژه زنان سیه‌چرده اما چه کسانی‌اند؟ چرا در عکس‌های تاریخی حضوری پررنگ دارند؟ آیا به نژادی ویژه در میان ایرانیان در یک دوره ویژه تاریخی تعلق دارند؟ پاسخ به این پرسش‌ها ما را به یک قلمرو ناشناخته می‌برد؛ کنیزان و غلامان و پدیده‌ای با نام برده‌داری ایرانی! این‌که بدانیم ایرانیان دست‌کم تا ١٠٠سال پیش نیز در زمره کشورهایی با سنت برده‌داری بوده‌اند تا اندازه‌ای زیاد شگفت‌انگیز به شمار می‌آید.
کنیزم را به ٣٥سکه ناصرالدین‌شاهی می‌فروشم
مژگان جعفری: رنگی بر عکس‌های تاریخی برجای‌مانده از روزگار قاجار، ما را با مردان و زنان سیه‌چرده اسرارآمیز روبه‌رو می‌کند. اینها از نظر ویژگی‌های نژادی، شباهتی با ایرانیان ندارند و بیشتر به آفریقایی‌ها می‌مانند. این مردان به‌ویژه زنان سیه‌چرده اما چه کسانی‌اند؟ چرا در عکس‌های تاریخی حضوری پررنگ دارند؟ آیا به نژادی ویژه در میان ایرانیان در یک دوره ویژه تاریخی تعلق دارند؟ پاسخ به این پرسش‌ها ما را به یک قلمرو ناشناخته می‌برد؛ کنیزان و غلامان و پدیده‌ای با نام برده‌داری ایرانی! این‌که بدانیم ایرانیان دست‌کم تا ١٠٠سال پیش نیز در زمره کشورهایی با سنت برده‌داری بوده‌اند تا اندازه‌ای زیاد شگفت‌انگیز به شمار می‌آید. اسناد و مدارک تاریخی اما اینگونه روایت می‌کنند. خانه‌های بسیاری از ثروتمندان و اعیان ایرانی در واقع تا یکصد‌سال پیش گروهی از مردان و زنان برده را در خود جای داده بودند؛ برده‌های مرد، غلام و برده‌های زن، کنیز نامیده می‌شدند؛ بدین ترتیب، غلام یا کنیز در دوره قاجار به بردگانی اشاره دارد که در ایران تا پایان روزگار قاجار در نظامی برده‌داری در خانه‌های ثروتمندان ایرانی حضور داشته‌اند. برده‌داری در فرهنگ امروزی، پدیده‌ای ناپسند به شمار می‌آید که به تاریخ پیوسته است. برده‌داری ایرانی اما آنگونه که تاریخ روایت می‌کند، با دیگر کشورها متفاوت بوده است؛ نظامی بوده که مهر «ایرانی» بر آن خورده است. در واقع اگر بخواهیم این تفاوت را بهتر دریابیم، باید به توصیف سرپرسی سایکس در این زمینه استناد کنیم که برای بردگان «ایران بهشت است». این برده‌ها اما از کجا به ایران می‌آمدند؟ به چه سرزمین‌هایی تعلق داشتند و چگونه در ایران می‌زیستند؟ کنیزان، غلامان و خواجگان در ایران تا پایان روزگار قاجار، بخشی از گروه مستخدمان و نوکران بودند که در خانه ثروتمندان یافت می‌شدند. بردگان سیاه، آفریقایی بودند و خریدوفروش آنها از راه خلیج‌فارس صورت می‌پذیرفت. سفیدها از قومیت‌های گوناگون بودند که از راه تجارت و خریدوفروش یا اسارت در جنگ‌ها و تهاجم‌های ناگهانی تأمین می‌شدند. غالبا رفتاری که با این طبقه می‌شد، مورد پذیرش همگان بود. کنیزان یا به‌عنوان زن‌های صیغه‌ای یا همیشگی به حرمسرا وارد می‌شدند یا در خدمت زنان بزرگان، به کارهای خانگی می‌پرداختند. بررسی مدارک تاریخی نشان می‌دهد این غلامان و کنیزان آفریقایی‌تبار از میانه‌های سده دوازدهم هجری تا اوایل سده چهاردهم خورشیدی به ایران وارد می‌شدند. با آغاز سده سیزدهم هجری و در سراسر حکومت قاجار در ایران، بازرگانان و دلالان برده، تعداد زیادی از این بردگان را از آفریقای شرقی به بندرهای جنوبی ایران وارد کردند. از این تعداد، برخی در همین بندرها به جای ماندند و دیگران به نقاط گوناگون ایران به‌ویژه شهرهای بزرگ همچون تهران، شیراز و اصفهان فرستاده می‌شدند. روند ورود بردگان آفریقایی به ایران تا میانه‌های سده چهاردهم هجری ادامه یافت. غلامان و کنیزان در ایران از وضعیتی نسبتا خوب برخوردار بودند. این وضع به‌گونه‌ای بوده که به تصریح ادوارد پولاک، پزشک اروپایی دربار ناصرالدین‌شاه قاجار، به هیچ‌وجه این حالت را در ایران نمی‌توان برده‌داری نامید. البته این وضع خوب را نمی‌توان به همه غلامان و کنیزان در سراسر ایران نسبت داد، زیرا در بخش‌هایی از ایران ازجمله در میان ترکمن‌ها در شمال‌شرقی و بلوچ‌ها در جنوب‌شرقی، بردگان عمدتا از راه اسارت در شبیخون‌ها و تهاجم‌های ناگهانی به بردگی کشیده شده بودند و وضعیتی نامطلوب داشتند. پولاک اما تصریح می‌کند که شیوه رفتار با غلامان و کنیزان در ایران «با رعایت حال آنان و ملایمت توأم است؛ تنبیه بدنی بسیار نادر است و آن هم با شدت و حدت نیست؛ خوب می‌خورند و خوب می‌پوشند و در کار ازدواج و تربیت کودکان آنها مراقبت می‌شود. در موقعی که رفتار نامطلوبی با آنها بشود، حق شکایت دارند و هرگاه مسلم بشود که با آنها بدرفتاری شده است، حق دارند پافشاری کنند که به صاحب دیگری فروخته شوند». او باز اشاره می‌کند؛ رسم و سنت چنین است که به هنگام رخ‌دادن واقعه فرخنده‌ای در خانواده، مانند تولد، عروسی و غیره و همچنین در اثر وصیت به یک یا چند نفر غلام یا کنیز آزادی می‌بخشند. توصیفی که ادوارد پولاک، پزشک اروپایی دربار ناصرالدین‌شاه قاجار در سفرنامه‌اش «ایران و ایرانیان» از وضع غلامان در ایران آن روزگار به دست می‌دهد، بسیار مورد توجه جهانگردان و شرق‌شناسان قرار گرفته است. مری شیل، همسر وزیرمختار انگلستان در ایران عصر ناصری نیز، بر همین رویکرد ایرانیان در برابر غلامان خویش تأکید می‌ورزد؛ «به‌طور کلی باید دانست که مردم ایران نسبت به بردگان، شبیه سایر نوکران و خدمه منزل رفتار می‌کنند و اگر این برده از نوع جبشی یا «نوبی» باشد، رفتار اهل منزل با آنها به مراتب بهتر خواهد بود». سندهای تاریخی وجود دارد که نشان می‌دهد کنیزها و غلام‌ها میان برخی خانواده‌ها خریدوفروش می‌شدند. سندی در آرشیو دنیای زنان در عصر قاجار، وابسته به دانشگاه هاروارد نگهداری می‌شود که بیانگر فروش یک کنیز در دوره قاجار است. به موجب این سند تاریخی، فردی به نام شاهزاده بانو فرزند مؤیدالدوله به تاریخ ۲۰ صفر ۱۲۸۳ قمری کنیزی به نام صنوبر را به قیمت ٣٥تومان سکه ناصرالدین‌شاهی به سلطانعلی میرزا فروخته است. آنگاه که برده‌داری فرو می‌افتد سنت برده‌داری تا پایان دوره قاجار در ایران برجای ماند. با فروپاشی نظام قاجاری و روی کارآمدن حکومت پهلوی اول، انتقاداتی فراوان نسبت به نظام برده‌داری در ایران وارد آمد. در پی این دگرگونی‌ها مجلس شورای ملی، قانون منع خریدوفروش برده در خاک ایران و آزادی برده، در موقع ورود به مملکت را به سال ١٣٠٧ خورشیدی تصویب کرد. به موجب این ماده واحده «در مملکت ایران هیچ‌کس به‌عنوان برده شناخته نشده و هر برده به مجرد ورود به خاک یا آب‌های ساحلی ایران آزاد خواهد بود». این قانون تصریح می‌کرد؛ «هرکس انسانی را به نام برده خریدوفروش کرده یا رفتار مالکانه دیگری نسبت به انسانی بنماید یا واسطه معامله و حمل‌ونقل برده بشود، محکوم به یک تا سه‌سال حبس تأدیبی خواهد شد». همچنین ماموران دولتی ملکف شدند؛ «به محض اطلاع یا مراجعه کسی که مورد معامله یا رفتار بردگی شده است، فورا وسایل استخلاص او را فراهم آورده» مجرم را دستگیر کنند.
منبع: شهروند
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید