اتحادیه؛ صاحب‌نظری کم‌نظیر با اطلاعاتی وسیع از دوره قاجار / سید علی آل داود

1396/8/3 ۱۰:۵۲

سخن گفتن از کوشش‌های بی‌سابقه و کم‌نظیر خانم دکتر اتحادیه در عرصه پژوهش‌های تاریخی و در عرصه آموزش‌دادن به دانشجویان و کارآموزان رشته تاریخ به‌سبب دامنه وسیع و گسترده فعالیت‌های ایشان امری دشوار است و قطعا در یک مجلس به همه جوانب آن نمی‌توان پرداخت.

سخن گفتن از کوشش‌های بی‌سابقه و کم‌نظیر خانم دکتر اتحادیه در عرصه پژوهش‌های تاریخی و در عرصه آموزش‌دادن به دانشجویان و کارآموزان رشته تاریخ به‌سبب دامنه وسیع و گسترده فعالیت‌های ایشان امری دشوار است و قطعا در یک مجلس به همه جوانب آن نمی‌توان پرداخت.

دکتر اتحادیه، متخصص تاریخ دوره قاجاریه است، تاریخ بخشی از دوران این سلسله یعنی از میانه عصر ناصرالدین شاه تا زمان انقراض این سلسله، دوره پرمخاطره‌ای که تقریباً 80 سال را دربرمی‌گیرد. او در این زمینه صاحب‌نظری کم‌نظیر با اطلاعاتی وسیع است. آگاهی‌های او نه‌تنها برگرفته از کتاب‌های چاپی و متون خطی است، بلکه وی اسناد و مدارک مفصلی را نیز بررسی کرده که عمده آنها متعلق به خود او یا منسوبان اوست.

یکی از ویژگی‌های ایشان، پرداختن انحصاری به تاریخ این دوره محدود است، در توضیح این نکته باید افزود که در ایران محققان و پژوهشگران و استادان به‌ویژه در حوزه‌های تاریخی و ادبیات عموماً رشته خاص و تخصصی را برای پژوهش‌های خود انتخاب نمی‌کنند. در هر زمینه که علاقه و گرایش و کشش پیدا کنند به تحقیق و تفحص می‌پردازند و البته چه‌بسا اکثر این پژوهش‌ها نتیجه قابل‌قبول و ارزنده‌ای هم در برداشته باشد، لیکن اگر اینان همه عشق و علاقه و کوشش خود را در رشته‌ای خاص تمرکز دهند به نتایج مطلوب‌تر و درخشان‌تری دست خواهند یافت.

در باب تاریخ اواسط سلسله قاجاریه و انقراض آن، البته منابع خطی و اسناد بی‌شماری در دست است که قسمت عمده آنها به‌صورت خطی باقی‌مانده است و از جمله کتاب‌های متعددی است که تاکنون انتشار نیافته است، به‌ویژه باید از عصر مظفری نام برد که آثار مربوط به تاریخ آن دوره مهم کمتر به‌چاپ‌رسیده، اما یکی از مهمترین آنها «افضل‌التواریخ» تألیف افضل‌الملک کرمانی از دیوانیان و دانشمندان همان عصر است که وقایع پنج‌ساله نخست مظفرالدین‌شاه را با دقت و بی‌طرفی به‌رشته تحریر درآورده و همین کتاب 30 سال پیش به همت دکتر اتحادیه و همکار فاضل ایشان سیروس سعدوندیان تصحیح و انتشار یافته است.

برخی دیگر از دست‌نویس‌های کتاب‌های مربوط به این دوره مهم نیز انحصاراً در خاندان دکتر اتحادیه موجود بوده است و تعدادی از آنها از جمله کتب خاطرات را ایشان به‌طبع رسانده‌اند. لازم به یادآوری است که خانم دکتر اتحادیه، خود منتسب به سرخاندان بزرگ حکومت‌مدار و اقتصاددان ایران است؛ خاندان نظام‌مافی، خاندان فرمانفرما و خاندان اتحادیه. در هر سه این دودمان‌ها، اسناد مهم و متعددی در حیطه تاریخ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ایران موجود بوده است، به‌ویژه نزد افراد خاندان فرمانفرما و نظام مافی اسناد و مدارک و نسخه‌های خطی فراوانی نگهداری شده که تقریباً همه آنها از سوی بازماندگان در اختیار خانم دکتر اتحادیه قرار گرفته و او به‌تدریج در درازای این 37 سال آنها را به چاپ رسانده و در باب هریک پژوهش و تحقیق کرده و بر آنها تفسیر و توضیح نوشته است.

جز اینها در خاندان اتحادیه به‌ سبب نوع فعالیت‌های اقتصادی، اسناد ذی‌قیمتی وجود داشته و دارد که همه آنها حاوی اطلاعات مهمی در باب مباحث اقتصادی و تجاری اواخر دوره قاجار و اوایل عصر پهلوی است. بخشی از این اسناد و مدارک هم به همت ایشان و همکارانش به معرض انتشار درآمده است؛ اسنادی که برای تدوین تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران مفید و ارزنده و بلکه کم‌نظیر است. حتی برخی از آنها برای وقوف بر گوشه‌‌هایی از تاریخ حقوق در ایران نیز پرفایده است، به‌خصوص آنکه نیای خانم دکتر اتحادیه، مرحوم حاج رحیم اتحادیه، سنت خوبی برقرار کرده بود مبنی بر آنکه کلیه نوشته‌ها و اوراق مربوط به کارهای خود را نگهداری می‌کرد، اوراقی که امروزه برای اطلاع از شیوه زندگی مردم عادی در آن عهد از اهمیت خاصی برخوردار است.

به‌نمونه‌ای اشاره می‌کنم: نامبرده در اواخر عصر قاجار در منطقه مرکزی شهر تهران و خیابان لاله‌زار، صاحب املاک و مستقلات وسیعی بوده که مشتمل بر دکاکین مختلف برای مشاغل گوناگون بوده است و او آنها به اشخاص مختلف به اجاره می‌داده است. متن این اجاره‌نامه‌ها که برخی را من ملاحظه و مطالعه کرده‌ام، بسیار دقیق و جامع است، چنانکه هنگام وصف مورد اجاره به تعریف دقیق آن توجه شده است. نگارنده برای تدوین کتابی درباره تاریخ قهوه‌خانه در ایران با اجازه دکتر اتحادیه برخی این اسناد را بررسی کرده و با استفاده از آنها دریافته که فضای قهوه‌خانه در آن عصر چگونه بوده و صاحبان آن مشاغل چه کسانی بوده و چه ویژگی‌هایی داشته‌اند و مال‌الاجاره هر دکان چه مبلغ است و حتی در برخی از آنها ابزار مورد استفاده قهوه‌چیان به وصف درآمده است.

با بهره‌گیری از اسناد و مدارک موجود در خاندان‌های فوق، خانم دکتر اتحادیه به کمک همکاران فاضل خود تاکنون کتاب‌های زیادی مشتمل بر پژوهش‌های تاریخی، خاطرات و مجوعه‌های اسناد فراهم آورده، مجموعه‌هایی که امکان گردآوری و تصحیح آن برای افراد و سازمان‌های دیگر وجود نداشته است.

کارنامه علمی دکتر اتحادیه همچون کارنامه نشر تاریخ ایران درخشان است. آثار منتشره ایشان را می‌توان در چند مقوله نزدیک به هم قرارداد:

1ـ پژوهش‌های مستقل تاریخی از جمله کتاب‌هایی در باب مجلس و تاریخ مشروطه و تحولات پارلمان در ایران.

2ـ تدوین و مقدمه‌نویسی و تصحیح کتب خاطرات این دوره از جمله خاطرات نظام‌السلطنه در سه جلد که نسخه خطی منحصر آن در اختیار ایشان بوده است.

3ـ کتب اسناد که اکثر آنها برگرفته از مدارک موجود در خانواده‌ ایشان یا منسوبان وی بوده است.

4ـ تصحیح و تحشیه پاره‌ای متون و رساله‌های تاریخی این دوره و نشر مرتب آنها از جمله رساله‌های کوتاهی در فلسفه مشروطیت و حقوق اساسی ایران؛ در نشر و آماده‌سازی این رساله‌ها کسانی چون دکتر صادق سجادی و خانم‌ هما رضوانی و سیروس سعدوندیان با ایشان همکاری داشته‌اند.

دکتر اتحادیه ظاهراً «نشر تاریخ» را به‌عنوان یک مؤسسه نشر برای انتشار کتب مربوط به دوره قاجار تأسیس کرده است، اما واقع قضیه این است که مرکز نشر او یک دانشکده و پژوهشکده واقعی است که در آنجا طی سالیان متمادی، افراد بسیاری تحقیق، روش مقاله‌نویسی، سندخوانی و کتاب‌نویسی را فراگرفته‌اند. از این پژوهشکده کسانی فارغ‌التحصیل شده و بی‌آنکه مدرک رسمی دریافت دارند شهرتی به‌دست آورده و به اتکا و استناد آن به کارهای عملی و پژوهشی روی آورده و چه‌بسا تجربه همکاری کوتاه یا بلندمدت با «نشر تاریخ» سبب معرفی و قبولی آنها در موسسات مختلف علمی و فرهنگی در داخل و حتی خارج کشور شده است. پژوهشکده‌ای که بی‌مزد و منت کار کرده و از سوی مراجع رسمی هیچگاه اجر مادی و حتی معنوی دریافت نداشته است. از همین جاست که باید تفاوتی برای مرکز «نشر تاریخ» با موسسات رسمی چون فرانکلین و بنیاد فرهنگ ایران قائل شد، آن‌ها امکانات خود را از بودجه عمومی کشور دریافت کرده‌اند و البته همانند «نشر تاریخ» خدمات ارزنده‌ای در طول چند دهه اخیر انجام داده‌اند.

یکی از مزایای نشر تاریخ ایران، تصمیم اصولی خانم دکتر اتحادیه در انتخاب معاونان محقق و دانشمند برای خود بوده است. سالیان متناوب او از همکاری مداوم و مستقیم فاضل‌ گرامی تاریخ‌دان سیروس سعدوندیان بهره‌مند بوده، پس از او مدتی دکتر صادق سجادی، معاون فعلی دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی این سمت را عهده‌دار شد. پس از آنها، چندتن دیگر از فضلا چون مصطفی زمانی‌نیا و مسعود عرفانیان و برخی دیگر که نامشان به یاد نمی‌آید همواره دستیار و مددکار ایشان بوده و در اعتلا نام ناشر تاریخ کوشیده‌اند.

از جمله فعالیت‌های متنوع «نشر تاریخ» چنانکه به یاد می‌آورم این است که ایشان در سال‌های نخست تأسیس موسسه، چند تن از فضلا از جمله حامد فولادوند و دکتر کردوانی را دعوت کردند تا مکاتب تاریخ‌نگاری معاصر را بررسی و معرفی کند؛ هرچند گمان نمی‌کنم این فعالیت به نتیجه‌ای رسیده باشد. از جمله کارهای مفید دیگر «نشر تاریخ» برگزاری مجالس خاص ارائه سخنرانی‌های علمی بوده است. این مجالس چند سال تابستان‌ها برگزار می‌شود و فضلای شرکت‌کننده در باب پژوهش‌های خود در رشته‌ای خاص به ایراد سخنرانی می‌پرداختند. فعالیت دیگر «نشر تاریخ» رونمایی از کتاب‌های مهم تازه انتشار یافته خود بود، گمان می‌کنم برنامه این رونمایی‌ها از سال 69 یعنی 27 سال پیش از آنجا آغاز شد و سپس به موسسات و سازما‌ن‌ها و ناشران دیگر تسری پیدا کرد. در این جلسات همواره خانم دکتر اتحادیه بزرگان و دانشمندان و اصحاب سیاست را دعوت می‌کرد، چنانکه در جلسه‌ای که به مناسبت انتشار نخستین چاپ کتاب «نامه‌های امیرکبیر» اینجانب در آنجا برگزار شد، کسانی چون دکتر حسین پیرنیا، دکتر زریاب خویی و دکتر احمد تفضلی شرکت داشتند.

دکتر اتحادیه، طبع و اخلاق خوشی دارد، فروتن و متواضع است و نسبت به کارکنان و زیردستان خود همواره مراقبت ویژه‌ دارد. در موسسه خود در طی 37 سال کار که در ایران نسبتاً طولانی به‌شمار می‌رود، پژوهشگران و افراد تازه‌ و نوآمده بسیاری را جذب کرده است. گروه کثیری از دانشجویان رشته تاریخ و شاید رشته‌های دیگر و رشته‌های فرعی آنها نزد او آموزش دیده‌اند. حتی کسانی به آنجا مراجعه داشته و شغل اختیار کرده‌اند که شاید در مراحل اول اساساً علاقه‌ای به پژوهش و نگارش نداشته‌اند و حتی دانشکده مربوطه هم نتوانسته آنان را در خط تحقیق جای دهد، اما با آموزش‌های خانم اتحادیه این راه را برای خود برگزیده و پس از آن در موسسات دیگر به کار علمی پرداخته‌اند و برخی در خارج کشور به امر پژوهش مشغولند. تعداد آنها زیاد است و تصور نمی‌کنم خود ایشان هم از سرگذشت این پژوهشگران آگاهی دقیق داشته باشند، زیرا خانم دکتر اتحادیه به لحاظ منش و شخصیت، دنبال تدوین کارنامه علمی و پژوهشی برای خود نیست.

پاداش او را دانشگاه لابد داده است که با وجود این همه کار تحقیقی و تربیت پژوهشگران و چند دهه استادی در دانشگاه عنوان رسمی او از استادیاری فراتر نبرده است و هرچند وی نیازی به این قبیل عناوین رسمی ندارد و جامعه علمی کشور نیز همواره مقام علمی ایشان را فراتر از یک استاد به‌شمار آورده است.

و در پایان پیشنهاد می‌کنم خوب است یکی از آشنایی و همکاران دکتر اتحادیه، تاریخچه موسسه «نشر تاریخ»، کتاب‌ها، چگونگی دستیابی به اسناد و مدارک، موجودی این مدارک و همکاران این موسسه را ضمن مصاحبه با خانم دکتر اتحادیه و همکاران ارشد ایشان فراهم آورد؛ کاری که لازم است و می‌تواند همواره الگوی مناسبی برای مؤسسات نشر کشور که به فعالیت‌های علمی نیز می‌پردازند، باشد.

منبع: ایبنا