انحطاط در همه چیز با یادداشتی از باستانی راد / رسول جعفریان

1396/3/22 ۱۲:۳۳

وقتی بنا باشد تا سیر پیشرفت یا انحطاط در یک تمدن مثلا هزار ساله بررسی شود، باید دید، در یک موضوع و زمینه مشخص از تمامی این دوره چه چیزی باقی مانده و مقایسه اینها با یکدیگر چه تصوری از پیشرفت یا پسرفت به ما می دهد.

وقتی بنا باشد تا سیر پیشرفت یا انحطاط در یک تمدن مثلا هزار ساله بررسی شود، باید دید، در یک موضوع و زمینه مشخص از تمامی این دوره چه چیزی باقی مانده و مقایسه اینها با یکدیگر چه تصوری از پیشرفت یا پسرفت به ما می دهد.

مثلا بناهای دوره سلجوقی با آنچه از دوره ایلخانی یا تیموری یا صفوی و قاجاری و پهلوی در ایران مانده را می توان با یکدیگر مقایسه کرد.

در زمینه متون فلسفی هم می توان آثار فارابی و ابن سینا و فخر رازی و خواجه نصیر و مکتب شیراز و ملاصدرا و ملاهادی سبزواری و ... را می توان با یکدیگر مقایسه کرد. در علوم دیگر مثلا فقه و حقوق هم می توان این مسیر را ارزیابی کرد.

این بررسی در حوزه «کتاب» و «نسخه خطی» با نگاه تمدنی و امر پیشرفت و پسرفت اگر فارغ از تعصب صورت گیرد، جالب خواهد بود. حتی قواعد و سنت های مربوطه را هم به ما خواهد شناساند.

یکی از بهترین این زمینه ها، کلا باقی ماندن نسخه های خطی است. البته نسخه ها به دلیل گذشت زمان کهنه شده اند، اما می توان همین مقدار را که مانده است با آنچه در دوره های بعد تولید شده مقایسه کرد. هنر و خط و کاغذ و صحافی و تزیین و تذهیب و جز اینها، اگر با دید واقع بینانه و ملاحظه همه جوانب صورت گیرد، می تواند نشان دهد که ما چه مسیری را در طول چند صد سال پیموده در کدام زمینه رشد داشته ایم و در چه زمینه هایی عقب مانده ایم.

یکی دیگر از زمینه ها، شعر و دیوان و هنر شاعری و تدوین جُنگ های شعری است. ما می دانیم که صدها جنگ و دیوان از قرون مختلف بر جای مانده است. شاعرانی از قرن پنجم و ششم تا قرن حاضر. مجموعه شعر اینها می تواند در یک دوره هزار ساله مقایسه شده و اگر دقت کافی شود، با نظری متعدل و متعادل، نتیجه را در زمینه این که این ملت در این حوزه، تا چه حد پیش رفته و تا چه حد عقب گرد کرده است.

در این زمینه، یعنی ترکیبی از شعر و نسخه های خطی مربوط به شاعران، می توان یکجا اظهار نظر کرد و یکی از اظهار نظرهای بی نظیری که من از یک متخصص تمام عیار دیده ام، مطلبی است که مرحوم باستانی راد در این باره بیان کرده است.

ایشان دهها سال با نسخ خطی مربوط بوده و مالک هزاران نسخه خطی نفیس و متنوع بوده است. بیشتر این نسخه ها را با یادداشت های با ارزش خود معرفی کرده و محتوای آنها، تازه ها و ارزش آنها را بازنموده است. من تقریبا و با تجربه اندک خود می گویم که مرحوم حسینعلی راد در این زمینه کم مانند است و اگر چه تا آنجا که می دانم فهرستی ننوشته اما بیش از اکثر این فهرست نویسان با محتوای این میراث آشا بوده است.

اکنون می خواهم قضاوت او را که در پشت یک جنگ شعری از شعرای دوره اخیر قاجاری نوشته بیاورم. او سعی کرده تجربه خود را در زمینه انحطاط بیان کند و به نظر من از نظر روش بسیار علمی عمل کرده و سخن دقیقی هرچند کوتاه گفته است. تنها کسی می تواند قضاوت او را به درستی درک کند که تا حدودی با کار نسخه ها و مقایسه تولیدات نسخه ای در قرون مختلف آشنا بوده و از طرف دیگر با شعر شاعران ادوار مختلف ایران هم آشنا باشد. این نوشته مرحوم حسینعلی باستانی راد است که در پشت جنگی نوشته است. تیتر از من است.

هر روز منحط تر از دیروز

این مجموعه که حاوی اشعار شعرای متأخر و عصر اخیر قاجاریه است، از آن جهت مهم و مورد توجه می باشد که نمونه کامل و نمودار روشن و واضحی از انحطاط و تدنّی است. نه تنها از حیث ادبی و شعری بلکه از جهت سلیقه و خط و کاغذ و همه و همه چیز.

نگارنده دارای تعداد زیادی مجموعه های شعری می باشم که اقدام آنها از قرن هفت و به ترتیب تا قرن حاضر و باید با کمال تأسف اقرار کنم که هرچه جلوتر آمده ایم رو به تنزل رفته ایم تا به اینجا که یا مقدمه اضمحلال است یا یک تغییر و انقلاب.

مثلا قصایدی که در این مجلد است اگر بخواهیم با قصائد شعرای قرون سابقه مانند منوچهری و نوری و امثال آنها مقایسه کنیم کار احمقانه ای کرده ایم. همچنین با قصاید محتشم یا صباحی و یا سلیقه و ذوق شعرا را در انتخاب تخلص که نمونه و مرآت همه چیز شاعر است، مثلا چه قدر بی ذوقی می خواهد که مضطر یا ویرانی تخلص قرار گیرد یا بلهی و قطور و کهتر و قس علی هذا البواقی.

منبع: بساتین