بازتاب معراج در نگارگری / مهدی قربانی

1396/3/22 ۱۲:۱۳

یکی از معجزات علمی و عملی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم که به تصریح قرآن کریم در سایۀ عبودیت آن حضرت رخ داده، «معراج» است که در اولین آیه سورة اسرا و آیات هشتم تا هجدهم سورة نجم می توان اشاراتی را دربارة آن مشاهده کرد.

آغاز ماجرا در سورة اسرا چنین آمده است: «پاک و منزه است خدایی که بنده‌اش را در یک شب از مسجدالحرام به مسجد الاقصی برد که گرداگردش را پربرکت ساختیم، تا نشانه های خود را به او نشان دهیم. او شنوا و بیناست».

البته آن‌گونه که از روایات برمی‌آید معراج طی دو مرحله انجام شده است؛ در مرحلۀ اول رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را شبانه از مسجدالحرام تا مسجدالاقصی سیر می‌دهند و پس از آن تا آسمان هفتم و تا جایی صعود می کنند که احدی جز خداوند متعال حضور نداشته است و تمام این ماجرا در بیداری بوده و بنابر نظر اکثر علمای شیعه، با همین بدن جسمانی اتفاق افتاده و نه در خواب یا با روح؛ زیرا معراج صرفاً روحانی فضیلت چندانی را برای ایشان اثبات نمی‌کند و چنان عظمتی را که مورد تأکید و روایات است بر نمی‌تابد.

آن گونه که از ظاهر روایات برمی‌آید، احتمالاً معراج بیش از دو مرتبه و طی دفعات متعدد اتفاق افتاده که یکی از آنها بسیار شاخص و معروف شده که گفته شده این معراج در شب هفدهم ماه رمضان سال دهم بعثت اتفاق افتاده است.

معراج پیامبر(ص) یکی از مضامینی است که در هنر نگارگری اسلامی بسیار به آن پرداخته شده و در هر دورۀ هنری نقاشان و حامیان‌شان سعی در به تصویر کشیدن این واقعۀ بزرگ داشته‌اند. نگارگرانی که به تصویرسازی معراج پرداخته‌اند اهداف گوناگونی داشته‌اند. به این منظور زبان بصری آنها نه تنها تداوم میراث تصویری، بلکه عامل ربط‌دهندۀ تاریخی، سیاسی و مذهبی است.

نخستین نگارۀ معراج از دورۀ ایلخانی در کتاب جامع‌التواریخ رشیدالدین و معراج‌نامه ابوسعیدی به جا مانده‌اند، این مدارک مصور، شاهدی بر تلاش‌های ایلخانیان برای پیوستن به مذهب اسلام است. در دورۀ تیموری نگاره های معراج، به بخش ضروری از نسخه‌های خطی با مضمون حماسی، تغزلی و همچنین گلچین اشعار تبدیل و به شکل مستقل نیز در قالب معراج‌نامه تدوین شد. معروف‌ترین معراج‌نامه‌هایی که تاکنون شناسایی شده مربوط به شهر هرات و برای شاهرخ است. در نقاشی معراج مربوط به دوران تیموری جمال نبوی در هاله‌ای از نور که در آن زمان نشان تقدس بوده و با محاسن بلند به صورت آراسته با توجه به سنت تصویری ایرانیان نشان داده شده است.