1396/3/20 ۰۹:۰۳
نگاهی به یک متن عرفانی بازمانده از نیمه نخست قرن ششم هجری مقدّمه:پس از مبحث «وجود» که از مهم‌ترین مباحث عرفانی در خانقاه‌ها به شمار می‌رود، یعنی تأکید بر «وجود مطلق» و اشاره به مظاهر کثرت و همچنین اشاره به موضوع «وحدت وجود» در آرای صوفیانه؛ مبحث مهم دیگر در اندیشه‌های عارفان، موضوع «اسماء الله» است که خود از استدراکات و ادراکات والای اثباتِ حضرت باری است که بیشتر آنها از قرآن کریم سرچشمه گرفته‌اند
نگاهی به یک متن عرفانی بازمانده از نیمه نخست قرن ششم هجری
مقدّمه:پس از مبحث «وجود» که از مهم‌ترین مباحث عرفانی در خانقاه‌ها به شمار می‌رود، یعنی تأکید بر «وجود مطلق» و اشاره به مظاهر کثرت و همچنین اشاره به موضوع «وحدت وجود» در آرای صوفیانه؛ مبحث مهم دیگر در اندیشه‌های عارفان، موضوع «اسماء الله» است که خود از استدراکات و ادراکات والای اثباتِ حضرت باری است که بیشتر آنها از قرآن کریم سرچشمه گرفته‌اند و برخی از احادیث نبوی و به ندرت از دریافت‌های فلاسفه و عرفا و متکلمان بوده است. «اسماء حسنی» را ابن عربی در ۴۴ سوره از جمیع سوره‌های قرآن نشان داده است؛ اعم از اسماء ذاتی و صفاتی و فعلی.
با توجه به احادیث قدسی و احادیث نبوی و سخنان رسول اکرم(ص) که به گونه‌های مختلف از آن مباحث، به شگرف‌ترین وجهی پرداخته شده و بر همین اساس بوده که متفکران، متکلمان، مفسّران، محدثان، حکیمان، و… در این موضوع به تدقیق و تحقیق و تفسیر همّت گماشته‌اند. لیکن از آن میان، این عارفان دل آگاه و پیران خانقاهی گوی سبقت را از دیگران ربوده‌اند و به اعجاب‌آمیزترین نکته‌ها پرداخته‌اند، که نام‌های حضرت سبحان در آداب عملی خانقاهیان و در سیر و سلوک روزمره صوفیان نقش عمده و اساسی را دارند. به ویژه در تربیّت معنوی سالکان و طالبان الی‌الله.
کتاب روح‌الارواح
کتاب «روح‌الارواح» از نخستین نوشته‌های مستقل زبان فارسی در موضوع «اسماء حسنی» به شمار می‌رود. این کتاب در واقع اولین اثر مشروح و مهم به زبان فارسی در موضوع تفسیر اسماء الهی است که با وجود اهمیّت بسیارش ولی متأسفانه در دوران معاصر ناشناخته مانده است.
«روح‌الارواح» را می‌توان اثری از آثار پیران خانقاهی خراسان بزرگ برشمرد. به عبارت دیگر، چکیدة تصوّف عاشقانه مکتب خراسان است.
«روح‌الارواح» یکی از شاهکارهای کهن در گونة زبان و ادب پارسی به شمار می‌رود که از تجربه‌های عرفانی مربوط به سده‌های چهارم و پنجم هجری است.
نویسندة کتاب، هرچند از اندیشه‌های عرفانی ابوسعید ابوالخیر متأثر بوده، ولی به آراء ابوالقاسم قُشیری هم توجه داشته و با متون اصیل خانقاهی و تصوّف به زبان‌های فارسی و عربی آشنا بوده است. به ویژه به کتاب «اللمع ر سراج طوسی» و کتاب «کشف‌المحجوب ر ابوالقاسم قُشیری» و بالاخص به کتاب «التحبیر فی علم التذکیرر ابوالقاسم قشیری» که در باب اسماء الحسنی است نظر داشته و از آنها تأثیر پذیرفته است.
نویسنده در کتاب «روح‌الارواح» یکصد و یک اسم خداوند را مورد بررسی قرار داده و در کلیتی مترتب، این اسماء را تحت هفتاد و چهار عنوان شرح می‌دهد. اولین اسم در این کتاب «هو» و آخرین آن «الصبور» است.
نویسنده در این کتاب، مخاطب خود را به صراحت مورد خطاب قرار می‌دهد و او را «جوانمرد» می‌خواند. روش نگارش و تدوین «روح‌الارواح»، در واقع شیوه‌ای میان شعر و نثر است.
احمد سمعانی، نویسنده کتاب
شهاب‌الدین احمد سمعانی مروزی (۴۸۷ـ۵۳۴) یکی از عرفای کمتر نامبردار در تاریخ تصوّف و عرفان ایرانی است. او یکی از بزرگان خاندان سمعانی در «مرو» (خراسان بزرگ) بوده است.
پدرش «منصور سمعانی»، صاحب تفسیری بر قرآن و چندین رساله در موضوع حدیث و فقه و کلام و عرفان بوده است.
برادرزاده احمد سمعانی به نام عبدالکریم بن محمد سمعانی هم نویسنده کتاب بی‌نظیر «الانساب» است، که در شناخت نسب‌نامه‌ها و جغرافیای تاریخی ما نظیری برای آن نمی‌توان برشمرد.
احمد سمعانی (شهاب‌الدین ابوالقاسم احمدبن ابی المظفر منصور سمعانی) به سال ۴۸۷ هجری قمری در مرو زاده شد و تحت تربیت ظاهری و سپس تعلیمات آموزشی قرار گرفت و نیز ادب و وعظ و تذکره و فقه و حدیث را آموخت.
پس از آموزش علوم رسمی به غور در علوم باطن پرداخت و از خرمن عطرآگین عارفان سده‌های اول تا پنجم هجری خوشه چینی نموده و از چکامه‌های عمیق و زیبای سنایی غزنوی بهره‌ها برد که خود نیز در سخنوری و شاعری تخلّص «رهی» را برگزیده بود. و بر همین منوال است که نثرش رنگ و بوی شاعرانه می‌دهد.
وی عاقبت در سال ۵۳۴ هجری، دیده از این جهان فرو بست و به دیدار یار شتافت.
احمد سمعانی «روح‌الارواح» را به روش اهل وعظ و تذکیر و گاه به سان کتاب «التحبیر فی علم التذکیر» ابوالقاسم قشیری (متوفای ۴۶۵) نگاشته است.
کتاب التّحبیر… در واقع کتابی است که قشیری بنا به درخواست سالکان طریق درخصوص اسماء حسنی نوشته که «ابن الجوزی» هم آن را تلخیص کرده است.
در مورد مصحح کتاب
جناب استاد نجیب مایل هروی برای تصحیح این کتاب، براساس نسخه‌شناسی تطبیقی اقدام کرده‌اند. مرحوم استاد محمدتقی دانش‌پژوه از باب نسخه‌شناسی توصیفی و تاریخی استاد احمد منزوی با توجه به نسخه‌شناسی تاریخی، جناب آقای اشکوری براساس نسخه‌شناسی توصیفی به معرفی این کتاب پرداخته‌اند، و البته با توجه به دستیابی به پنج نسخه خطی به شرح زیر:
الف ـ نسخه کتابخانه عمومی آیت‌الله نجفی مرعشی (مر)
ب ـ نسخه کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (آ)
ج ـ نسخه موزه کابل (کب)
د ـ نسخه کتابخانه توبینگن (تو)
هـ ـ نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی (مج)
ایشان برای تصحیح به شیوه نسخه شناسی تطبیقی اقدام کردند.
استاد نجیب مایل هروی درخصوص اهمیت کتاب «روح‌الارواح» به چند مورد مهم نظر داشته و اشاراتی مستدل و مستند ارائه نموده‌اند؛ از قبیل:
۱ ـ به اعتبار شعر فارسی و تاریخ شرع خانقاهی
۲ ـ به اعتبار آراء و اخبار خانقاهی
۳ ـ به اعتبار آراء کلامی و فواید عصری
۴ ـ به اعتبار اسباب شاعرانه و هنر نویسندگی
۵ ـ به اعتبار ویژگی‌های زبانی
البته استاد مایل هروی در بخش آخر یعنی «به اعتبار ویژگی‌های زبانی» به چند موضوع مهم در تصحیح می‌توان سده‌های چهارم و پنجم به ویژه در منطقه مرو و خراسان اشاره نموده‌اند به شرح زیر:
درخصوص «دگرگونی‌های آوایی» بر مواردی از این قبیل تأکید شده است:
ـ تبدیل آواها
ـ حذف آواها
ـ افزایش آواها
ـ کاهش مصوت‌های بلند به مصوت‌های کوتاه
ـ ادغام (ادغام کلمات برای تبدیل به خلاصه کردن همراه با حذف بعضی از حروف)
سپس به موضوع «وندها»، «واژگان»، با عناوین: مفردات، ترکیبات و تعبیرات، همچنین تصغیر واژه‌ها، ضمایر، اقسام «یا»، صفت تفصیلی، قیدها، علامت‌های جمع، عدد، فعل، انواع حذف‌ها و… پرداخته شده است.
این نکته هم قابل اشاره است که به دلیل شهرت بیش از حد کتاب روح‌الارواح (در سده‌های میانی) سبب شده تا یکی از علاقه‌مندان و دوستداران آن (در نیمه اول از سده هشتم هجری) اقدام به تلخیص و گزید‌ه‌نویسی آن کند.
البته دو نسخه دیگر از این گزیده (در سده‌های دوازدهم و سیزدهم هجری) نیز موجود است.
همچنین استاد مایل هروی قول داده‌اند تا ویرایش جدید و حساس‌تری از آن اثر بی‌بدیل را بر مبنای نسخه‌های سدة ۶ و ۷ و ۸ هجری و گزیده روح‌الارواح را بر اساس آن سه نسخه و ذوق پژوهشی خود عرضه نمایند؛ به طور که شنیده شده ایشان نزدیک به سه سال است مشغول فراهم آوردن این ویرایش جدید و گزیده آنند.
اغلاط چاپی و متنی
اینجانب هنگامی که کتاب روح الارواح (چاپ سوم ـ ۱۳۸۹ خورشیدی) را مطالعه می‌کردم، به نکات متعددی از نقص و اغلاط چاپی و متنی برخوردم (این معایب در پی خواهد آمد). موضوع را با مصحح کتاب یعنی با استاد مایل هروی درمیان گذاشتم که ایشان همان لحظه جزو‌ه‌ای حاوی مقدمه‌ای دیگرگونه همراه با یافته‌های تازه دستیاب خود به انضمام مطالب بدیع پژوهشی عمیق خود را به اینجانب نشان دادند و آنگاه متوجه شدم که چاپ مطالب جدید (به جهت دقت در عمق یابی‌های پژوهشی همراه با گسترة تحقیقات) تا چه میزان مسیر شناخت از آثار سده‌های سوم تا پنجم هجری و همچنین اطلاع از کم و کیف زندگی و آرای عرفا و فلاسفه و متصوفه ایرانی را به صورتی شگرف، متحول می‌کند.
همان زمان، استاد مایل هروی مرقومه‌ای تنظیم و در اختیار اینجانب قرار دادند تا برای انجام اصلاحات و اضافات در چاپ چهارم، آن را به مدیریت محترم شرکت انتشارات علمی و فرهنگی برسانم که چنین نمودم (بهار ۱۳۹۰).
متأسفانه بعدها متوجه شدم که چاپ چهارم کتاب (به تاریخ ۱۳۹۱) فاقد اصلاحات و اضافات استاد مایل هروی به بازار نشر وارد شده است.
اینجانب اطمینان داشته و دارم که برای چاپ‌‌های جدید کتاب‌هایی که توسط استاد مایل هروی انجام می‌گیرد، همیشه توضیحات و یافته‌های جدید را در مقدمه‌ها و پیش‌گفتارهای خود عرضه می‌نمایند که این حاکی از دقت علمی ایشان است. در ادامه به نکات اغلاط مطبعی و ویرایشی می‌پردازم:
۱ ـ در حاشیه انتهایی صفحه چهارده (مقدمه)، اشاره به نام «ن. مایل هروی» و در صفحه پانزده (سطر یازدهم ـ مقدمه) اشاره به نام «استادرضا مایل هروی» شده است، اما در صفحه بیست و دو (سطر دوم ـ مقدمه) به نام آقای «مایل هروی» اشاره شده که مناسب بود نام کوچک هم درج می‌شد.
التبه این عدم دقت در درج نام کوچک، مربوط به نقل گفتار مرحوم استاد دانش پژوه درباره مؤلف و نسخه‌های روح‌الارواح است، که مسئولیت این کم‌دقتی بر عهده ویراستار محترم است.
۲ ـ در این بخش به چهار مورد اشاره می‌شود:
۱ ـ ۲ ـ در صفحه بیست و پنج (سطرهای شانزدهم و بیستم ـ مقدمه) در نقد حال احمد سمعانی چنین نوشته شده است: «احمد سمعانی ـ نگارنده روح الارواح ـ زاده در ذی‌الحجه ۴۲۲ هجری…»
۲ ـ ۲ ـ در صفحه شانزده (سطر یازده ـ مقدمه) چنین آورده شده است: «ابوالقاسم احمدبن المظفر منصور سمعانی مردی مشهور است، به گفته سبکی او فقید و مفتی و واعظ و شاعر بود و به سال ۴۸۷ ولادت یافت و در سند ۵۳۴ درگذشت» [گفتار استاد فروزانفر درباره مؤلف روح الارواح].
۳-۲ـ در صفحه بیست و هفت (سطر نهم ـ مقدمه) چنین نقل شده که «ابوالقاسم احمدبن ابی المظفر منصور سمعانی ظاهراً در مرو به سال ۴۸۷ زاده شد، و در همانجا به سن بلوغ رسید. از پدرش منصور سمعانی فقه و حدیث آموخت و نزد برادرش ـ ابوبکر محمد متوفای ۵۱۰ ـ فقه آموخت».
۴-۲ ـ در صفحه بیست و شش (سطرهای پنجم و نهم ـ مقدمه) چنین آمده است «منصور سمعانی به سال ۴۶۲ به حجاز رفت… تا آنگاه که به مرو بازگشت … اواخر عمر را در مرو وعظ می‌گفت و مجلس حدیث برگزار می‌کرد تا آن که در روز جمعه ۲۳ ربیع‌الاول از سال ۴۸۹ درگذشت…» [نقل از عبدالکریم سمعانی نویسنده کتاب الانساب].
از این چهار مورد مشخص می‌شود که شهاب‌الدین احمد سمعانی در سال ۴۸۷ زاده شده است. او از پدرش منصور سمعانی فقه و حدیث آموخت. در صورتی که اگر منصور سمعانی در سال ۴۸۹ درگذشته باشد، چگونه شهاب‌الدین احمد سمعانی در دو سالگی از پدرش فقه و حدیث آموخته است؟
آیا این اختلاف سن به خاطر اشتباه تاریخ نگاری عبدالکریم سمعانی و سبکی است یا عدم ضبط تاریخ ۴۹۹ را (بجای ۴۸۹) می‌بایستی صحیح دانست که تا با واقعیت‌های تاریخی، همزمانی و همخوانی داشته باشد؟
اگر سال تولد احمد سمعانی ۴۲۲ هجری و سال وفات ۵۳۴ هجری بوده باشد، مدت عمرش ۱۱۲ سال خواهد بود و اگر سال تولد احمد سمعانی را ۴۸۷ هجری در نظر بگیریم مدت عمرش ۴۷ سال می‌شود، اینک کدام یک از این تاریخ‌ها را می‌توان صحیح در نظر گرفت؟ سال تولد ۴۲۲ صحیح است یا ۴۸۷ هجری؟! ثبت این اختلاف زمانی (حدود ۶۵ سال) را چه گونه باید پاسخ گفت؟!
۳ـ در صفحه بیست و هفت (سطرهای چهاردهم و پانزدهم ـ مقدمه) چنین آورده شده است: «این ابوبکر محمد پدر ابوسعید عبدالکریم سمعانی صاحب کتاب‌های معروف «الانساب» و «التجیر» متوفای ۵۶۲ هجری است…»
همچنین در صفحه چهل و چهار (سطرهای دوازده و چهارده ـ مقدمه) از کتاب «التجیر» نگاشته ابوالقاسم قشیری نام برده شده است و در صفحه چهل و سه (مقدمه) عنوان تیتر«التجیر قشیری و روح‌الارواح سمعانی» انتخاب شده و در صفحه چهل و پنج (مقدمه) چند بار از کتاب «التجیر» قشیری نام برده شده است.
مناسب و شایسته می‌بود تا استاد مایل هروی برای جلوگیری از اغتشاش ذهنی خوانندگان، در حاشیه توضیح می‌دادند که دو کتابی که به نام «التجیر» نام برده شده‌اند، یکی مربوط به عبدالکریم سمعانی صاحب کتاب «الانساب» (چاپ پنج جلدی در ریاض، چاپ ده جلدی در پاکستان) است با نام کامل «التجیر فی المعجم الکبیر» که مشیخه عبدالکریم است (یعنی سرگذشت و یا گفتار مشایخی را که دیده و یا به واسطه از آنها شنیده و یا به واسطه با آنها آشنا شده).
و دیگری مربوط به امام ابوالقاسم قشیری (صاحب کتاب رساله قشیریه) می‌باشد با نام کامل «التجیر فی علم التذکیر» (کتابی در شرح اسماء الله الحسنی).
۴ـ در این بخش به سه مورد اشاره می‌شود:
۱-۴ـ در صفحه چهل و چهار (سطر دهم، پاراگراف اول ـ مقدمه) چنین نوشته شده است: «اگر چنانچه روح الارواح پیش از ۵۳۰ تألیف شده بود، صاحب الانساب از آن یاد می‌کرد. به هر حال، به ظن قریب به یقین، تألیف این کتاب را باید میانه سال‌های ۵۳۰ تا ۵۳۳ یا چند ماهی پس از آن برگیریم.»
۲-۴ـ در صفحه چهل و شش (پاراگراف آخر ـ مقدمه) چنین آورده شده است: «روح‌الارواح… در نخستین سال‌های دهه چهارم از سده ششم هجری از خامه دیده وری مروی ریخته شده است.»
۳ر۴ـ در صفحه چهل و هفت(پاراگراف اول ـ مقدمه) چنین نوشته شده است: «که می‌توان آن را از نگاشته‌های سده پنجم هم به شمار آورد.»
با توجه به سه مورد فوق، صحیح آن بود که جناب استاد مایل عنوان می‌نمودند که کتاب روح‌الارواح از نگاشته‌های اوائل قرن ششم (دهه اول از سده ششم) یا این که توضیح می‌دادند که مطالب کتاب حاصل تجربه‌های عرفانی نویسنده از قرن پنجم هجری بوده است.
۵ـ در صفحه بیست و شش (سطر بیستم ـ مقدمه) کلمه «مهتر» به صورت «مهمتر» ثبت شده که صحیح نمی‌باشد.
۶ـ در صفحه بیست و هفت(سطر نهم ـ مقدمه) کلمه «ابی المظفر» به صورت «ابی المنظر» ضبط شده که درست نیست.
۷ـ در صفحه سی و هفت (سطر بیست و پنجم ـ مقدمه) کلمه «انالحق» به صورت «النالحق» ثبت شده که نمی‌تواند صحیح باشد.
۸ـ در صفحه چهل و یک(سطر سوم ـ مقدمه) کلمه «تسامع» ثبت شده و در همان صفحه(سطر شانزدهم) کلمه «تسامح» ضبط شده که ناشی از عدم دقت ویراستار کتاب است.
۹ـ در صفحه چهل و چهار(سطر پنجم ـ مقدمه) چنین آورده شده: «عبدالکریم سمعانی تا سال ۵۳۹ با مؤلف در نیشابور و طوس بوده»، و در صفحه بیست و هفتم(سطرهای بیستم و بیست و یکم ـ مقدمه) چنین آورده شده: «عبدالکریم سمعانی یکبار به سرخس مسافرت کرد و سپس به مرو بازگشت، بار دیگر در شواّل سال ۵۲۹ هر دو{عبدالکریم و احمد سمعانی} به قصد نیشابور همسفر شدند …».
به طور قطع و یقین سال ۵۲۹ و ۵۳۹ از اغلاط چاپی است که مربوط به مسئولیت ویراستار کتاب است.
۱۰ـ در سطر انتهایی قسمت حاشیه نوشت(صفحه پنجاه و دو ـ مقدمه) کلمه «تعلیقات» به صورت «تعلیغات» ثبت شده که صحیح نیست .
۱۱ـ در صفحه شصت و نه(سطر نوزده ـ مقدمه) کلمه «جوانمرد» به صورت «جوامرد» ضبط شده که صحیح نیست.
۱۲ـ در صفحه صد و شش(سطر دوازدهم ـ مقدمه) کلمه «با غمِ دل چو کنم» ثبت شده که صحیح آن «با غمِ دل ـ چون کنم!» است.
۱۳ـ گستره نابسامانی در اغلاط چاپی و متنی و ویرایشی، متأسفانه به فهرست «مشخصات مآخذ» هم سرایت کرده و در صفحه ۹۱۵ نام نویسنده کتاب کاشف‌الاسرار، نورالدیم عبدالرحمن اسفراینی ثبت شد که «نورالدین» صحیح است و این موارد در سراسر کتاب بیانگر عدم دقّت کافی در نزد ویراستاران شرکت انتشارات علمی و فرهنگی است.
۱۴ـ اعراب‌گذاری آیات، احادیث، روایات هم از بی‌دقّتی در امان نمانده که اکثر آنها غلط و اشتباه است.
۱۵ـ برخی کلمات به سه صورت «صمصام»، «صمام»،«صمصمام» ثبت شد که برای چنین کتاب گرانسنگ و گرانقدر و مهم در عرصه عرفان و ادبیّات این سرزمین، نشانه ظهور سهل‌انگاری در حوزه نشر کشورمان می‌باشد و این پدیده‌ای است نوظهور؟
۱۶ـ کتاب روح‌الارواح، زمانی در تهران آماده‌سازی می‌شد که مصحح محترم در شهر مشهد سکونت داشتند و هنگامی که متن پُر از اشتباهات و اغلاط را مشاهده کردند، خواستار تجدیدنظر در ویرایش دوم کتاب شدند که این درخواست، ره به جایی نبرد و کتاب در چاپ چهارم هم با ایرادات فراوان به چاپ رسید.
۱۷ـ کتاب روح‌الارواح در سال ۱۳۹۱ در بازار نشر وجود نداشت. حال چگونه است که چاپ چهارم با قید سال ۱۳۹۱ منتشر شده است؟ در صورتی که چاپ چهارم در بهار سال ۱۳۹۲ به بازار نشر کتاب روانه شده است.
۱۸ـ مصحح محترم کتاب جناب استاد نجیب مایل هروی با بزرگواری و سعه صدر خود در مقدمه کتاب(صفحه صد و نوزده) از «نمونه خوان و مسئول بازخوانی متن»، «فرد ناظر بر چاپ»، «ویراستار دستنویس»، و … تشکّر و قدردانی نموده‌اند، ولی متأسفانه این هر سه مسئول و به ویژه سر ویراستار کتاب در کار خود سهل‌انگاری نموده‌اند که بایستی نسبت به نحوه کار و مسئولیت خطیر خود تجدیدنظر نمایند.
***
در انتها به مشخصات کتابشناسی می‌پردازم:
ـ روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتّاح
ـ سمعانی، شهاب‌الدین احمد
ـ به اهتمام و تصحیح نجیب مایل هروی
ـ چاپ اول، ۱۳۶۸
ـ تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
ـ ۱۰۴۸ صفحه(مقدمه ۱۱۹+ عکس ۱۲+ متن اصلی ۶۳۴ + پیوست و فهارس ۲۸۳ صفحه)
ـ چاپ سوم، ۱۳۸۹ و چاپ چهارم، ۱۳۹۱٫
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید