بررسی مفهوم قدرت در اندیشه نیچه / یگانه مرادی

1395/10/19 ۰۹:۵۸

گفتمان ‏هابز در ارتباط با مفهوم قدرت مدت مدیدی، گفتمان غالب را در ارتباط با مفهوم قدرت تشکیل می‎داد. این گفتمان، تحلیلی از قدرت ارائه می‎كرد که اساسا مبتنی بر مولفه‎های رسمی و سیاسی از قدرت بود. قدرتی که قابل انباشت و پدیده‎ای کمی تلقی شده و به‎عنوان شرط عاملیت انسان مورد استفاده قرار می‎گرفت.

گفتمان ‏هابز در ارتباط با مفهوم قدرت مدت مدیدی، گفتمان غالب را در ارتباط با مفهوم قدرت تشکیل می‎داد. این گفتمان، تحلیلی از قدرت ارائه می‎كرد که اساسا مبتنی بر مولفه‎های رسمی و سیاسی از قدرت بود. قدرتی که قابل انباشت و پدیده‎ای کمی تلقی شده و به‎عنوان شرط عاملیت انسان مورد استفاده قرار می‎گرفت. در اواخر قرن نوزدهم، نیچه تحلیلی جدید از قدرت ارائه داد که دارای مضامین تبارشناسانه، نشانه‎شناسانه، نسبی‎گرایانه و بسیار خردگریزانه بود که در بردارنده نگرشی نو به این مفهوم است و بر اساس آن، قدرت در همه زوایای زندگی آدمی حاضر پنداشته شده و نمی‎شود آن را محدود و محصور در ساختارها و نهادها دانست. در واقع به قدرت در این شکل، بیرون از دایره نظریه سیاسی اندیشیده و توجه می‎شود و برای شناخت آن بر مفاهیم سنتی حاکمیت و قانون، که قدرت را چون چیزی اساسا منفی و بازدارنده نشان می‎دهد،‌ تکیه نمی‎شود.

***

ماهیت هستی در نظر نیچه فقط از طریق زندگانی و خواست قدرت حاصل می‎شود و در واقع سرشت حیات اراده معطوف به قدرت است كه در آن، جهان، مظهر خواست قدرتی بی‌پایان و مستمر است. اراده معطوف به قدرت به‎عنوان یکی از مهم‎ترین اضلاع هستی‎شناسی نیچه در نهایت نوع نگاه او به قدرت را به دنبال دارد. مفاهیم مورد بررسی در هستی‎شناسی نیچه از جمله بازگشت جاودان، مرگ خدا، ابرانسان و همچنین اراده معطوف به قدرت موید تلاشی است که او برای درمان نیهیلیسم حاکم بر جهان که به اعتقادش نابودی تمدن غرب را بعد از انقراض مسیحیت و علم‎گرایی حاکم بر دوران مدرن به دنبال داشت انجام می دهد.

درک زندگی به‎عنوان خواست قدرت احتمالا انگشت‎نماترین جنبه اندیشه نیچه، برای این درمان است. در واقع «خواست قدرت شالوده موضع ضد ایده‎آلیستی نیچه است. این خواست قدرت، ‌تبلور اصل تایید زندگی است و به معنایی، معادل هر چیزی است که واقعا در زندگی رخ می‎دهد، که خود نیچه را به دیده برخی به متفکری از بیخ و بن رئالیست تبدیل می‎کند.1»  به نظر نیچه قدرت یک امکان است، ‌به‎طوری که در عبارت خواست قدرت، ‌واژه قدرت نه تنها بر موجودیتی ثابت و تغییرناپذیر، مانند نیرو یا قوت، بلكه بر انجام خواستی دلالت می‎کند که بر خود چیره یا غالب می‎شود2. شاید بهترین شکل دریافت خواست قدرت در نظر گرفتن آن چون کوشش نیچه برای رسیدن به درکی درست‎تر و اثباتی‎تر از درک نهفته در مفهوم خواست زندگی شوپنهاور باشد.

به عقیده شوپنهاور، جهان تنها بازنمود است که با نیروی اهریمنی و فراگیر (اراده و خواست) حمایت می‎شود. اراده شر، نسبت به ملاحظات انسانی کاملا کور است و در حالی که انسان‎ها علیه تجلی‎های آن که در اطراف خود می‎بینند (جهان) در تلاشند زندگی سراسر رنجی را بر آنان تحمیل می‎کند. به گفته وی تنها راه رهایی ما همانا کم کردن قدرت خواست است که جز با انکار نفس و زندگی زاهدانه میسر نیست3.  بر این اساس، شوپنهاور، زندگی را مبارزه و ستیزی دائمی می‎دانست که به نوعی درد و سیه روزی می‏انجامد. از نظر او، تنها راه خروج از دور باطل زندگی که در آن خواستن به درد و رنج بیشتر می‏انجامد، انکار خواست و خودداری از درگیرشدن در مبارزه زندگی است.

هرچند بدبینی شوپنهاور کاملا با طبیعت نیچه سازگار نبود، اما فورا به صداقت و صلابت آن واقف شد. از نظر نیچه «حرکت به پیش تنها از طریق اندیشه شوپنهاور ممکن بود اما آنچه بیش از همه نیچه را تحت تاثیر قرار داد، مفهوم میل یا اراده شوپنهاور و نقش بنیادین آن بود و این مفهوم بعدها به صورت میل به قدرت در اندیشه نیچه متجلی شد4.»  اما نیچه به‎رغم تاثیرپذیری از بدبینی فکری شوپنهاور، موضعی فعالانه در رابطه با زندگی پیشنهاد می‎کند و اراده و خواست بدون فرجام شوپنهاور را در راستای اراده معطوف به قدرت جهت‎دهی می‎نماید. نیچه در «غروب بت‎ها» در توضیح چیستی اراده قدرت می‏گوید:

اراده قدرت یک ترکیب تشکیل شده از دو واژه اراده و قدرت است. بیش از این توضیح دادیم که قدرت، نیروست و نیرو به چشم نیامده است و آنچه قابل دستیابی است چیزی است ظاهری یا به زبان بیگانه تبدیل شده، یعنی چیزی است که ما از نظر خاص می‎بینیم نه آنچه در حاق واقع وجود دارد و اراده نیز یک مفهوم وهمی و دروغین است که به خودی خود بازگوینده هیچ نیست5.

از دید اراده، قدرت نه یک بودن، نه یک شدن که یک غایت رویداد است6.  ذات نیرو همانا مرتبط بودن با دیگر نیروهاست و نیرو، در این رابطه، ذات یا کیفیت خود را به دست می‎آورد7.  اراده معطوف به قدرت عاملی است غیر از« عنصر حیات» که انسان، یعنی ضعیف‎ترین و باهوش‎ترین موجودات بدان وسیله بر دنیا سیادت پیدا می‎کند. شوپنهاور می‏گفت که مبدا بنیادین هر وجودی «اراده زندگی» است. نیچه به این نظر اعتراض دارد و دلیل می‎آورد که جایی که زندگی نباشد، اراده نیز وجود نخواهد داشت8.  وی معتقد است که چیزی به‎عنوان «خواستن» وجود ندارد، بلکه «خواستن چیزی» است که وجود دارد.  درک این نکته اهمیت تعیین کننده‎ای دارد که خواست قدرت در نزد نیچه اندیشه مرکبی است که در آن منظور از قدرت صرفا عینی نیست که یک ذهن(خواست) آن را آرزو کند (زیرا فاقد آن است). قدرت بر ذات خواستن (که در حال غلبه بر خود است) دلالت می‎کند9.  به نظر نیچه، منظور از خواستن یک فراگرد، یک صیرورت فاقد ذهن ثابت است و نباید آن را با آرزوکردن یا تلاش‎کردن اشتباه گرفت؛ وجه مشخصه آن به‎ویژه حالت فرمانروایی است. او می‏گوید، چیزی به‎عنوان خواستن وجود ندارد، بل تنها خواستن چیزی است که وجود دارد. رابطه خواستن و قدرت در عبارت خواست قدرت، ‌رابطه‎ای پویا و فعال است. اما در شرح متافیزیکدانان، خواست و پدیده خواستن پندارهایی محضند10.  رابطه خواستن و قدرت در عبارت «خواست و اراده معطوف به قدرت» از این منظر باید مورد توجه قرار گیرد. به‏زعم نیچه، جهان، حقیقت، معرفت و زندگی تابع خواست قدرت هستند11.»

خواست حقیقت،‌ خواست معرفت و خواست زندگی از جمله مباحثی هستند که نیچه در آثار خود به کرات از آن‎ها نام برده و آن‎ها را به بحث گذاشته است. «خواست قدرت در واقع وجه مشترک و بنیاد و جوهر هر سه آن‎هاست. هدف نیچه از طرح این استعاره ادغام معرفت و حقیقت در زندگی است.12»  از آنجا که خواست قدرت کانون زندگانی است، کانون حقیقت نیز هست اما حقیقت نزد نیچه خطرناک است. این حقیقتی که او خطرآفرین می‎نامد گاهی شناختی است قطعی و معین و گاهی هستی نامعین حقیقی که صرفاً در شکل شناختی معین نمودار می‎شود. در آثار نیچه این دو از یکدیگر جداناشدنی‎اند و حقیقتی نامعین که صرفاً در شکل شناختی معین نمودار می‎شود13.  پروژه فلسفی نیچه در واقع روایتی خاص از طرح کلی است که بزرگ‎ترین متفکران قرون نوزده و بیست جویای تحقق آن بوده‎اند. هدف مشترک همه این پروژه‎ها رد نگرش و مقولات و مفاهیم انتزاعی تفکر متافیزیکی است، تفکری که در همه اشکال استعلایی و تجربی خود جویای حقیقت و معرفتی یگانه، مطلق، ضروری و ابدی است14.

در این مسیر خواست قدرت که مفهومی است بیانگر اصل بنیادی هستی،‌ در انسان به صورت ارزش‎گذاری و کشش به سوی برترین ارزش‌ها نمایان می‎شود، زیرا انسان به ذات خود باشنده‎ای است ارزش‎گذار. نیچه برگزیدن یک فضیلت را همچون برترین فضیلت و عشق ورزیدن به آن و فنا شدن در راه آن را معنای زندگی سرشار کامل می‎داند و پایه آزادی در گزینش زندگی و سرنوشت خود15. 

در واقع، اراده قدرت در نزد نیچه یک مفهوم مطلق و تعریف شده نیست، اراده قدرت مجموعه مناسبات و روابط نیروهاست. این اراده قدرت مبدا تمامی ارزش‏گذاری‎هاست و اراده قدرت خود چیزی جز مجموعه روابط نیست. نیچه جهان را زاده خواست قدرتی می‎داند که در پس پشت آن هیچ حقیقتی موجود نیست. در اینجا حقیقت عبارت از بازی نیروهاست که گاهی چیزی را به‎عنوان حقیقت تولید می‎کند. هیچ نقطه مرکزی و هیچ ذات خود اتکایی در تاریخ وجود ندارد، بنابراین ارزش‎ها ذاتی نیستند، بلکه زاده فرد و بازی نیروها هستند. «اراده معطوف به قدرت، تکانه محرک افعال مشخص و متمایز است، و تحقق آن در طبیعت، و همچنین در تاریخ به صورت ظهور و سقوط نهادهای دنیایی و معنوی، افق لازم را برای حفظ حیات نزد آدمی فراهم می‎کند، ولی، افزون بر این، به شکل انگیزه فعالیت‏های فردی، فرهنگی، هنری و دینی نیز مشاهده می‎شود. اراده معطوف به قدرت نیروی محرک همه روش‎گذاری‎های ماست؛ نیرویی است که تعبیرهای ما را از جهان به «چشم اندازمان» وابسته می‎کند و فرضیات و برساخته‏های بزرگ فلسفی را پدید می‏آورد16.»  صفت «بودن» را به فرآیند «شدن» نسبت دادن بالاترین شکل اراده معطوف به قدرت است17.

آموزه اراده معطوف به قدرت نخستین بار در کتاب سپیده‎دمان به کار رفت و در ادامه سیر اندیشه‏های نیچه، وی بدانجا رسید كه زرتشت، در چنین گفت زرتشت، زندگی را چیزی جز اراده قدرت نمی‏دانست. در سپیده دمان آمده است:

اهریمن قدرت. – نه ضرورت، نه آزمندی – نه؛ عشق به قدرت، اهریمن آدمیان است. همه دارو ندارشان را به او می‎دهند: تندرستی، خوراک،‌ کاشانه و گپ و گفت‎ها. شوربخت و غر - و– لندکنان هستند و می‏مانند: زیرا اهریمن چشم به راه است، چشم به راه می‏ماند و می خواهد ارضا شود. او همه چیزتان را می‎ستاند و ارضاء می‎شود. بدین سان چه بسا بخت یارید به نیکبختی آدمیان و اهریمنان18.

همین مضمون در کتاب تبارشناسی اخلاق، با لحنی خوشبینانه‎تر بیان می‎کند. « به گفته او اراده معطوف به قدرت یکی از سوداهای حیات‎بخش در گستره هستی است. در واقع ارضای این غریزه ادامه زندگی را معنایی عمیق می بخشد19.»

یک وسیله ارزنده‎تر در جنگ با افسرده جانی تجویز یک شادی کوچک است که به آسانی دست‌یافتنی است و می‎توان همیشگی‎اش کرد... کشیش زاهد با تجویز «همسایه دوستی» در اساس انگیزش قوی‎ترین و زندگی خواه‎ترین را نه تجویز می‎کند، اگر چه با کم‎ترین دُز – یعنی، خواست قدرت را. آن شادکامی {احساس} «اندک برتری» که در هر کار خیر، هر سودمند بودن، هر یاری کردن و هر قدردانی هست20.

نیچه در چنین گفت زرتشت اعلام می‎کند که خواست قدرت، محرک آغازین انسان‌ها و باشندگان زنده دیگر است. زرتشت مدعی است که اراده معطوف به چیرگی و سروری در کلیه موجودات زنده وجود دارد:

این است خواست شما سراسر، خواست شما فرزانه‌ترینان، که همانا خواست قدرت است. و نیز جز این نیست آن گاه که از «نیک و بد» سخن می‎گویید و از ارزش‌گذاری‌ها. شما خواست و ارزش‌های خود را بر رود «شدن» نشان داده‎اید؛ و آن چه مردم به نام «نیک و بد» بدان باور دارند خواست قدرتی کهن را بر من آشکار می‎کند21.

و می‎افزاید:

آن جا که موجود زنده را دیدم،‌ خواست قدرت را دیدم و درخواست بنده نیز جز خواست سروری ندیدم.

تنها آنجا که زندگی باشد خواست نیز هست. اما نه خواست زندگی،‌ بل خواست قدرت: تو را چنین می‎آموزانم!

نزد موجود زنده بسی چیزها ارجمندتر از خود زندگی ست. از درون ارزش‌گذاری‎ها همانا خواست قدرت است که لب به سخن می‎گشاید22.

در فراسوی نیک و بد نیچه صریحا می‏گوید که زندگی و حتی واقعیت چیزی جز اراده معطوف به قدرت نیست:

فرض کنید که به آنجا برسیم که بتوانیم تمامی زندگی غریزی خود را همچون گسترش و تنوع‎پذیری یک صورت بنیادی از اراده وصف کنیم – و آن صورت بنیادی از اراده همان خواست قدرت باشد، چنانکه من فرض کرده‎ام؛ و فرض کنید توانستیم منشا همه کارکردهای اندامی (اورگانیک) را همین خواست قدرت بدانیم و راه‌حل مسئله تولید مثل و تغذیه را نیز در همین بیابیم( زیرا این دو یک مساله است) – در این صورت، حق خواهیم داشت که تمامی نیروی موثر در جهان را یکسره خواست قدرت تعریف کنیم. اگر جهان را از درون بنگریم، اگر جهان را بر حسب «وجه دریافتی» آن تعریف کنیم و توضیح دهیم – چیزی نخواهد بود مگر «خواست قدرت»23.

از آن جا که همه زندگانی، خواست قدرت را به نمایش می‎گذارد، این خواست را باید همچون دستور موجز همه گرایش‎ها در نظر آورد. « به این ترتیب خواست قدرت خاصه جدید مفهوم زندگانی می‎شود. به راستی زندگانی صرفا مصداق فردی خواست قدرت است. درونی‎ترین گوهره هستی، خواست قدرت است و زندگانی به‎عنوان تنها وجه هستی، هدف نیست چرا که هرجا زوالی در کار باشد، زندگانی خود را قربانی قدرت می‎کند، حتی با هر آنچه بزرگ‏ترین است زندگانی خود را به سود قدرت به خطر می‎اندازد. در این جا استدلال نیچه همچون استدلال‎های متافیزیک‎های کهن به صورت قطعی عرضه می‎شود: جهانی که از درون دیده شود و بر حسب خصلت عقلانی‎اش تعریف و تعیین گردد، فقط خواست قدرت خواهد بود و نه چیزی دیگر. ماهیت هستی فقط از طریق زندگانی و خواست قدرت حاصل می‎شود. اندازه احساس ما از زندگی و قدرت، مقیاسی از هستی به ما می‎دهد. هستی تعمیم‎دادن مفهوم زندگانی یعنی خواستن، عمل کردن و شدن و دگر شدن است.24»  نیچه آن چه را به راستی هست و جامع است، زندگانی می‎نامد و آنگاه در می‎یابد هرجا که زندگانی وجود دارد، خواست قدرت نیز موجود است.

در این راستا، آدمی برای رفع نیازهای خود، جهان را مورد تعریف قرار می‎دهد و با نظم‎دهی به آن و بهره‎گرفتن از دانش، قدرت و سلطه خود را بسط می‎دهد. بر اساس این دیدگاه، خواست دانش که ناشی شده از خواست قدرت است، به مثابه ابزاری در خدمت قدرت عمل می‎نماید و هدف آن، معطوف به چیرگی و کنترل است. نیچه در اینباره می‎نویسد :« ابزار شناخت، یک مکانیزم انتزاع‎کننده و تحریف‎کننده است که متوجه معرفت نیست، بلکه متوجه تفوق و تملک است25»  در واقع اراده معطوف به قدرت «انگیزه کسب دانش و نظم دادن به معلومات و ایجاد معرفت و حتی انگیزه خود ایجاد و ابداع است. حتی منطق ـ از جمله قانون امتناع تناقض و صورت‎های شناخت. جلوه و مظهر آن چیزی است که در هر زمان معین شکل پیروزمند اراده است، زیرا آنچه ما را بر می‏انگیزاند « اراده معطوف به حقیقت» نیست ، «اراده معطوف به تصویر کردن جهان» است.26»

از این منظر، جهان مظهر خواست قدرتی بی‎پایان و مستمر است که هدف آن، انقیاد و به زیر سلطه‎کشیدن دیگران است، زیرا میل به قدرت در میان انسان‌ها ذاتی بوده و اراده معطوف به قدرت، بالاترین خیر بشری است که بر اساس آن، جایگاه هرکس در جامعه تعیین می‎شود. بنابراین، وقتی نیچه اراده معطوف به قدرت را بالاترین خیر اعلام می‎کند، خلاف ادعای خود نمی‎خواهد به فراسوی نیک و بد برود، بلکه اراده را تبدیل به مبدأ نظریه‎ای به منظور ارتقاء بخشیدن به افرادی خاصی می کند و به تآسی از مربی بزرگ خود، یعنی شوپنهاور، راه‌حل مساله قدرت را در استبداد فرزانگان و اشراف راستین می‎جوید27.  کاری که می‎کند تبدیل آن «اراده» به مبدا نظریه‎ای اخلاقی است به منظور ارتقا و نیرو بخشیدن به خویشتنی خاص و برگزیده و، از آن طریق، ارتقا و نیرو بخشیدن به خواص و برگزیدگان بشر28.  بر این اساس اراده معطوف به قدرت، اصلی است که در سراسر طبیعت مشاهده می‎شود و، بر طبق آن ، «خود» یا «مرکز قدرت» به فراسوی مرزهای خویش گسترش می‎یابد و در برابر دیگری عرض اندام می‎کند و می‎کوشد تا او را به تملک و زیر سلطه خود در آورد29.  چنین می‏نماید كه بینش نیچه، بیشتر بینشی حماسی است. قدرت دلیل وجودی و توضیحی خود را به همراه دارد. اقوامی که از نبرد روی بر می‏تابند پیر شده‏اند و شایستگی زیستن ندارند. افراد ناتوان نیز در کشمکش‎های زندگانی از بین می‏روند و باید بروند چرا که در « نظام طبیعت، ضعیف پایمال است30»  به اعتقاد او چاره‎ای جز پذیرش اراده نیست:

این اراده را نه همچون یک واژه میان تهی که به‎واسطه تجرید آن از محتوایش به دست آمده، انگاشت، بلکه باید گفت اراده به خودی خود اصلا وجود ندارد...، ما همیشه با اراده چیزی روبروییم به عبارتی دیگر با اراده به چیزی31.

به قول پل تیلیش در عبارت «اراده معطوف به قدرت» نه منظور از قدرت امری اساسا سیاسی است و نه منظور از اراده،‌ امری اساسا روانی. توصیف «خواست قدرت» به‎منزله نوعی تحریف یا تحمیل (وجود بر صیرورت)‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ نیز رابطه آن با اسطوره قدرت را روشن نمی‎سازد، زیرا همانطور که نیچه می‏گوید گذر از مفهوم «تحمیل» به مفهوم « کسی یا چیزی که تحمیل می‎کند»، چیزی جز یک مغلطه زبانی نیست. تشخیص رابطه فوق در گرو تشخیص رمز و غایت بنیادین تفکر متافیزیکی است:‌ دستیابی به منشا یا خاستگاهی بنیادین برای همه حقایق و موجودات که در آن واحد مبنایی متعالی و قدرتی موثر و حاضر است. قدرت مورد نظر نیچه به واقع چنین خاستگاهی است و باید آن را جانشین مناسبی برای مثل افلاطونی و جوهر ارسطویی و ذهن دکارتی دانست. قدرت، ‌به دلایلی که مجال پرداختن به آن‎ها نیست،‌ می‎تواند به نحوی موثرتر بر دوگانگی‎های سنتی تفکر متافیزیکی – دوگانگی‎های سنتی تفکر متافیزیکی– دوگانگی مابین وجود و ارزش، ‌هست و باید،‌ نمود و ذات،‌ تعقل و کنش – فائق آید32.

تلاش‎های نیچه برای تعریف مفهوم قدرت، صرف‎نظر از نحوه بیان حقیقی و مجازی او، در اغلب موارد هنوز هم آمیخته به پس مانده‎های ناتورالیسم است: حس‎گرایی، جان‎گرایی، داروینیسم. نیچه به نقش موثر قوای حسی در شکل‎گیری ادراک و تفکر اشاره می‎کند،‌ ولی توصیف‎های پراکنده و بعضا مبهم او،‌ گهگاه از وجود نوعی دترمینیسم حس‎گرایانه حکایت دارد. او هنوز هم از «سودمندی بیولوژیکی»‌ و «غریزه صیانت نفس» سخن می‏گوید و خواست قدرت و حقیقت را مستقیما به نیازهای «جانوری از نوع خاص» مرتبط می‎سازد. اشاره او در مورد ایجاد سلسله مراتبی از قدرت و سلطه و تبعیت، رنگ و بویی کاملا داروینیستی دارد33.

اراده معطوف به قدرت، نیروی محرک همه ارزش‌گذاری‎های ماست، نیرویی که تعبیرهای ما را از جهان، به‌وجود می‌آورد و فرضیات و دیدگاه‎های فلسفی را شکل می‎دهد34.  نیچه کتاب اراده قدرت خود را با این جمله به پایان می‎رساند:

آیا برای این جهان نامی می‎خواهید؟ پاسخی به همه معماهای آن؟ نوری برای شما، نیز، برای شما پنهان‎ترین، نیرومندترین، بی پرواترین و مرموزترینِ مردمان؟ این جهان اراده قدرت است – و دیگر هیچ! و شما خود نیز اراده قدرتید – و دیگر هیچ35!

هیچ سوژه خواهنده‎ای در پس قدرت نیست، ‌هیچ واقعیتی در پس بازی نیروها، هیچ تقسیم‎بندی ای بین خواست و غیر آن، ‌یا بین هستی و نیستی، یا بین سوژه و ابژه وجود ندارد – زیرا خود تقسیم‎بندی جزئی از خواست قدرت است. خواست قدرت کثرتی از نیروها است که هویت‎ها باید از آن‎ها ساخته شوند، و نه وحدتی نهفته در پس ظواهر. بازسنجی ارزش‌ها به معنی ساختن ارزش در درون بازی نیروهای خواست قدرت است. ارزش‌ها همیشه نیاز به تایید شدن دارند؛ آن‏ها، چنان که کانت می‎اندیشید،‌ «به طور درخود» وجود ندارند36.

بر اساس تاویل اصیل و رادیکال فوکو از آثار نیچه در کتاب دانش قدرت،‌ اهمیت نیچه در این است که او نخستین متفکری است که بیرون از دایره نظریه سیاسی به قدرت می‎اندیشد. منظور فوکو از این گفته آن است که نیچه برای شناخت قدرت بر مفاهیم سنتی حاکمیت و قانون، که قدرت را چون چیزی اساسا منفی و بازدارنده نشان می‎دهند،‌ تکیه نمی‎کند. فوکو می‏گوید، ‌نیچه قدرت را در همه جا می‎بیند و به خود زندگی چون مبارزه همیشگی نیروهای مختلف قدرت می‎نگرد. او قدرت را به گونه‎ای «مثبت» در نظر می‎گیرد،‌ یعنی چون چیزی که نه صرفا بازتاب ستم‎کشی سوژه‎های انسانی بل آفریننده  آنان است37.

از نظر نیچه «نباید لزوما برداشت هنجاری منفی‎ای از قدرت داشت. در واقع قدرت می‎تواند مثبت یا منفی باشد. قدرت مفهومی هنجاری نیست – ذاتا نه خوب است و نه بد.38»  افزون بر این،‌ قدرت لزوما به معنای استیلا و سرکوب نیست. با توسل به قدرت می‌توان دیگران را سرکوب کرد و بر آن‎ها مسلط شد،‌ اما به عقیده نیچه در عین حال می‎توان با توسل به آن هویت‏هایی را به وجود آورد. با کمک قدرت می‎توان چیزهای بزرگی به چنگ آورد.39

اندیشه نیچه درباره قدرت با اندیشه هابز، که تا آن موقع اندیشه غالب را در زمینه قدرت تشکیل می‎داد، متفاوت است، «زیرا بر منطقی فایده‎گرایانه متکی نیست. به‎نظر نیچه، قدرت به‎ویژه به یک فراگرد و یک فعالیت اشاره دارد که در آن مساله مهم صرف (و حتا اتلاف) نیروست، و نه هدفی که باید بدان دست یافت. او هشدار می‎دهد که در اندیشیدن به‎خواست قدرت باید به هرگونه اصل غایت شناسانه نامربوط مظنون باشیم.40»  او در همین ارتباط در فراسوی نیک و بد می‏گوید: هر موجود زنده، بالاتر از همه،‌ می خواهد نیروی خویش را بیرون ریزد – {زیرا} زندگی همانا خواست قدرت است – خویشتن پائی تنها یکی از پیامدهای نامستقیم این امر و همیشگی‌ترین آن‎هاست41.

بنابراین، خلاف سنت هابزی،‌ نیچه قانون زندگی را نه صیانت نفس بل چیرگی بر نفس می‎داند. این نکته او را به برداشت و توجیه یکسره تازه‎ای درباره قدرت می‎کشاند، ‌برداشتی که تاثیر شگرفی بر اندیشه او درباره اخلاق و سیاست می‎گذارد. این برداشت هم اندیشه فوق اخلاقی «فراسوی نیک و بد» او را شکل می‎دهد – که بر تایید «اقتصاد بزرگ کل» مبتنی است – و هم برداشت او درباره سیاست، که به نظر او نه یک هدف در خود بل صرفا وسیله‎ای برای تولید فرهنگ است42.

بدین سان اندیشه نیچه درباره قدرت در شکلی متفاوت از اندیشه هابزی بر «منطقی فایده‌گرایانه43»  متکی نبوده و خلاف سنت قبلی و مظنون‎بودن به هرگونه اصل غایت‎شناسانه، صرف نیرو در نظر گرفته می‎شود و نه هدفی که باید بدان دست یافت. بنابراین، خلاف سنت هابزی، «نیچه قانون زندگی را نه صیانت نفس بل چیرگی بر نفس می‎داند44.»  قدرتی که نه خوب و نه بد است و لزوما به معنای استیلا و سرکوب نیست. قدرتی که در عین حال می‌توان با توسل به آن هویت‎هایی را به‌وجود آورد45.

نتیجه‎گیری

در یک جمع‌بندی نهایی می‎توان گفت که دیدگاه‎ نیچه درباره قدرت دربردارنده نگرشی نو به این مفهوم است که بر اساس آن، قدرت در همه زوایای زندگی آدمی حاضر پنداشته می‎شود و نمی‎توان آن را محدود و محصور در ساختارها و نهادها دانست. در واقع به قدرت در این شکل، بیرون از دایره نظریه سیاسی اندیشیده و توجه می‎شود و برای شناخت آن بر مفاهیم سنتی حاکمیت و قانون، که قدرت را چون چیزی اساسا منفی و بازدارنده نشان می‎دهند،‌ تکیه نمی‎شود. در اصل قدرت اصلا مفهومی هنجاری در نظر گرفته نمی‎شود، و نه خوب است و نه بد. قدرتی که نه فقط به معنای استیلا و سرکوب بل چیزی است که با آن می‎توان هویت‌هایی را به‌وجود آورد. در واقع، جهان، حقیقت، معرفت و زندگی، در اندیشه نیچه تابع خواست قدرت است و تعابیر ما از جهان در چارچوب دیدگاه‎هایی عرضه می‎شود که بر ساخته قدرت است. در واقع سرشت حیات، اراده معطوف به قدرت است. بدین سان و با در نظر گرفتن این مساله که نیچه وجود را همان حیات و زیست معرفی می‎کند، می‎توان نتیجه گرفت وجود نیز چیزی جز اراده قدرت نیست که این در نهایت موید دریافت آنتولوژیک نیچه از قدرت است. با این اوصاف نیچه به دریافتی آنتولوژیک از قدرت قائل است و نوع نگاه او به قدرت از برداشت‎های کلاسیک از قدرت یکسره متمایز است. واقعیت که همان حیات است، شبکه‎ای است متشکل از کثرت روابط قدرت و سلطه یا به عبارت دیگر منازعات متعدد سلطه که بر اساس آن هر جامعه بشری شبکه‎ای است از مناسبات پیچیده و درهم تنیده قدرت و منازعه برای اعمال هرچه بیشتر سلطه بر دیگران.

* فارغ التحصیل کارشناسی ارشد علوم سیاسی از دانشکده حقوق و علوم سیاسی واحد کرج

پی نوشت ها

1. جان لچت، پنجاه متفکر بزرگ معاصر از ساختارگرایی تا پسامدرنیته، ترجمه محسن حکیمی، تهران: خجسته، 1377، ص 335.  //  2 -  همان، ص 77.  //  3-  پل استراترن، آشنایی با نیچه، ترجمه مهرداد جامعی ندوشن، تهران: نشر مرکز،1378، ص 18.  //  4- همان، ص 19.  //  5- نیچه، غروب بت‌ها، ص 67.  //  6- فردریش ویلهلم نیچه، اراده معطوف به قدرت، ترجمه دکتر مجید شریف، تهران: جامی 1377 ، ص494.  //  7- ژیل دلوز، جستاری در اندیشه‎های نیچه، ترجمه حامد مهرپور، تهران: جامی، 1385، ص 48.  //  8- ج.پ، استرن، نیچه، ترجمه عزت الله فولادوند، نشر طرح نو،ص 125.  //  9-  پیرسون، همان، ص 78.  //  10- همان، ص 79.   // 11- کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه، جلد هفتم، از فیشته تا نیچه، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش، 1382، ص 397.  //  12- مراد فرهادپور، نکاتی درباره فلسفه فردریش نیچه، ارغنون، شماره 3، ص 111.  //  13- عبدالعلی دستغیب، نیچه و جهان او، مجله نامه فلسفه، شماره 8، ص 115.  //  14-  فرهادپور، همان، ص 111.  //  15- داریوش آشوری، حاشیه ترجمه چنین گفت زرتشت، فردریش ویلهلم نیچه، چنین گفت زرتشت، ترجمه داریوش آشوری، تهران: نشر آگه، 13520، ص 355. //  16- استرن، همان، ص 125.   //  17- نیچه، اراده معطوف به قدرت، ص 481. //  18- فردریش ویلهلم  نیچه، سپیده دمان،ترجمه علی عبداللهی، تهران: جامی، 1380. ص 241.  //  19- ضیمران، همان ، ص 26.  //  20- فردریش ویلهلم نیچه، تبارشناسی اخلاق، ترجمه داریوش آشوری، تهران: آگه، 1377، ص 78ا و 179.  //  21- فردریش ویلهلم نیچه، چنین گفت زرتشت، ترجمه داریوش آشوری، تهران: نشر آگه، 13520، ص 127.  //  22- همان، ص 128 تا 130.  //  23- فردریش ویلهلم نیچه، فراسوی نیک و بد، ترجمه داریوش آشوری، تهران، انتشارات خوارزمی، 1373، 77 و 78.  //  24- دستغیب، ص 118.  //  25- ماری وارنوک، خاستگاه‌های اخلاقی اگزیستانسیالیسم، کی یرکگور، نیجه، مجله نامه فرهنگ. سال چهارم. ش چهارم. بهار 1374.ص 96.  //  26- استرن، همان، ص 125.  //  27- پیرسون، همان، ص 285.  //  28- استرن، همان، ص 133.  //  29- همان، ص 124.  //  30-  دستغیب، همان، ص 108.   // 31- نیچه، اراده معطوف به قدرت، ص 527. //  32- فرهادپور، همان، ص 114.  //  33-  همان، ص 113.   //  34- لچت، همان، 335.  //  35- نیچه، اراده معطوف به قدرت، ص 789 و 790.  //  36- لچت، همان، ص 335.  //  37- پیرسون، همان، ص 235.  //  38- این شرت، فلسفه علوم اجتماعی قاره‎ای: هرمنوتیك، تبارشناسی و نظریه انتقادی از یونان باستان تا قرن بیست و یكم، ترجمه هادی جلیلی، تهرا: نشر نی، 1387، ص 196.  //  39- همان.  //  40- پیرسون، همان، ص 80. //  41- نیچه، فراسوی نیک وبد،  ص 43.  //  42- پیرسون، همان، ص80. //  43- کیت انسل پیرسون، هیچ انگار تمام عیار، مقدمه‎ای بر اندیشه‎های سیاسی نیچه، ترجمه محسن حکیمی، تهران: انتشارات خحسته، 1375، ص 80. //  44-  همان. //  45- همان.

           منبع: اطلاعات حکمت و معرفت