1395/10/13 ۰۹:۲۸
اولین و مهمترین نکته در تصحیح و تحقیق یک اثر انتساب نسخه های آن اثر به مؤلّفش می باشد. اثبات انتساب هم روش های فراوانی دارد که مهمترین آن آمدن نام مؤلّف در متن کتاب، ارجاع دادن مؤلف به کتاب های دیگرش، موافقت اسلوب تألیف کتاب با دیگر آثار مؤلف و در نهایت نقل از کتاب در منابع بعدی و البته نزدیک به مؤلف می باشد.
گام دیگر در تصحیح یک اثر تراثی انتخاب بهترین و نفیس ترین نسخه های خطی آن است؛ اولین معیار برای شناخت نسخۀ نفیس نزدیک بودن تاریخ کتابت نسخه با زمان مؤلّف و در رتبۀ دوم تصحیح و مقابله شدن نسخه با نسخۀ مؤلف و یا نسخۀ معتبر دیگر می باشد، و در رتبۀ آخر دستیابی به نسخه ای با خط یکی از دانشمندان و علمای بزرگ می باشد.
در سفر اخیرم به کربلای معلی تعدادی از منشورات مرکز تحقیقات عتبۀ حسینیۀ مقدسه را تهیه کردم که در بین آنها دو اثر مهم حدیثی از دو تن از دانشمندان برجستۀ امامیه بود که هر دو با هم در دو جلد به صورت تلفیقی منتشر شده بودند که عبارتند از: «ضیاء الشهاب» اثر قطب الدین راوندی (ت 573 ق) و دیگری «ضوء الشهاب» اثر سید فضل الله راوندی (ح 572 هـ). این دو شرح از شروح کهن و عربی این کتاب به شمار می آیند که توسط دو تن از بلند پایه ترین علمای شیعه در قرن ششم نگاشته شده اند.
این دو کتاب شرح بر کتاب «شهاب الاخبار» قاضی محمد بن سلامة قضاعی شافعی (ت 454 ق) است که به شکل غریبی مورد توجه علمای سنی و شیعه قرار گرفت و شروح متعددی بر آن نگاشته شد، که یکی از مهمترین شروح قدیمی و فارسی آن کتاب «روح الأحباب و روح الألباب فى شرح شهاب الأخبار»، ابوالفتوح رازى (قرن ششم هجری)، نويسندۀ تفسير معروف روض الجنان و روح الجنان است که به زودی در مؤسسۀ دار الحدیث منتشر خواهد شد.
خلاصه.. مشاهدۀ جلد و زیبایی انتشار دو شرح (ضوء و ضیاء) باعث سرور شد ولی از آنجا که با این دو کتاب و نسخه های خطی آن از قدیم الایام آشنایی داشتم و کاملا با معضلات و مشکلاتی که محقق این دو اثر می تواند با آن مواجه شود به خوبی مطلع بودم با گشودن کتاب متوجه شدم که مصحح اصلا متوجه این مشکلات نشده است تا منجر به تذکری از جانب او شود. البته این مشکلات دقیقا مرتبط به آن نکاتی بود که در بالا تذکر دادم؛ یعنی نسبت این اثر به مؤلف و نیز انتخاب بهترین نسخ اثر مزبور.
بله از لغزش ها و سستی تحقیق و تصحیح و مقدمۀ آن که بگذریم مصحح کتاب اصلا متوجه نشده که کتابی را که به عنوان «ضوء الشهاب» به نام سید فضل الله راوندی منتشر کرده است اصولا هیچ ارتباطی به سید راوندی ندارد و مصحح کتاب، نسخۀ مجهول الهویۀ متأخّری را با تاریخ (1318 قمری) که ناقص الاول و الآخر هم می باشد تحقیق کرده و به همراه ضیاء الشهاب قطب راوندی منتشر کرده است. دلیل بر این خطای بزرگ و نابخشودنی این مولف اعتماد بی مورد او به فهرستنگار کتابخانۀ مجلس می باشد که این نسخه را بدون دلیل به سید راوندی نسبت داده و به اسم ضوء الشهاب فهرست نموده است.
مصحّح به خود هیچ زحمتی نداده که قبل از تحقیق، آن دو نکته ای را که در ابتدای کلامم یاد آور شدم در انتخاب نسخۀ نفیس و اثبات انتساب نسخه به مؤلف به کار ببندد. این مطلب در حالی است که در صورت پیگیری مولف در دستیابی به موارد فراوانی که علامۀ مجلسی (ره) در کتاب بحار الانوار از این شرح نقل نموده است و در نسخۀ کتابخانۀ مجلس نیزوجود دارد، عدم وجود مطالب مندرج در این کتاب در نسخه اصلی برای او به اثبات می رسید. این در حالی است که علامۀ مجلسی قریب به نیمی از این کتاب را در خلال بحار الانوار آورده است.
عجیب تر آنکه هم ناشر و هم محقق هر دو عراقی بوده ولی هیچ یک به بهترین و کهن ترین نسخۀ این اثر که در عراق و در دار المخطوطات بغداد نگهداری می شود، مراجعه نکرده و از آن در تحقیق کتاب مورد بحث استفاده نکرده اند که در صورت بکارگیری از آن مطالب، در می یافتند که نسخۀ کهن به هیچ وجه مطابقتی با نسخۀ متأخّر کتابخانۀ مجلس نداشته بلکه تمام مطالبی را که مجلسی در بحار آورده در این نسخه نیزوجود دارد، مضافاً که سید راوندی نیز به صراحت نام خود را در مقدمۀ این نسخه آورده است.
البته در فهرست کتابخانۀ مجلس شورا، کتابخانۀ ملی ملک و مرکز احیای میراث اسلامی (مجموعۀ محدّث ارموی) نیز نسخه های دیگری به عنوان ضوء الشهاب منسوب به سید راوندی معرفی شده که هیچ یک ارتباطی با سید راوندی ندارند، و مصحح هم اطلاعی از این نسخه ها نداشته است.
کاتب این سطور به دفعات موفق شد تا از دار المخطوطات بغداد دیدن کند و تصویر بعضی از مخطوطاتی را که مورد احتیاج می باشد را تهیه نماید که نسخۀ ضوء الشهاب از آن جمله می باشد. این نسخه به خط (محمد ابن الامام الکبیر احمد بن محمد بن ابی عمرو) بوده که آن را در 3 صفر سال 625 ق به پایان برده است. همان زمان تصویر این نسخه از ضوء الشهاب را در اختیار جناب آقای مهدی سلیمانی محقق کتاب ضیاء الشهاب قطب راوندی که سالها قبل توسط ایشان در قم منتشر شده بود، قرار دادم تا از آن در تحقیق و تصحیح «ضوء» استفاده شود که این کتاب نیز در مراحل چاپ قرار دارد.
اضافه بر نسخۀ دار المخطوطات نسخۀ دیگری از ضوء الشهاب نیز وجود دارد که بسیار نفیس و مهم بوده وبه خط سید حیدر آملی صوفی و عارف مشهور قرن هشتم هجری است که آن را در 29 ذو الحجه سال 762 هجری در بغداد کتابت کرده است که در حال حاضر در کتابخانۀ عاطف افندی در ترکیه موجود می باشد.
بنابر این اگر کسی چاپ ضوء الشهاب مرکز تحقیقات عتبۀ حسینیه را تهیه کرد باید با آن معاملۀ شرح شهابی مجهول الهویه کند؛ مانند همان دو شرح فارسی مجهول الهویه ای که از شهاب الاخبار توسط استاد فقید محدّث ارموی از مؤلفی در قرن هفتم هجری، و مرحوم محمد تقی دانش پژوه، و همچنین مانند «ضیاء الشهاب» شرح فارسی دیگر مجهول المؤلف شهاب الاخبار از عالمی از قرن هفتم هجری که توسط دوست ادیب و فاضلم جناب آقای جویا جهانبخش و آقایان حسن عاطفی و عباس بهنیا در مرکز میراث مکتوب در تهران به سال 1394 شمسی منتشر شده است.
منبع: بساتین
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید