1395/7/13 ۰۸:۲۳
مکتب جامعه‌گرایی در بستر نابسامانی‌هایی ظهور یافت که جامعه لیبرالی از آن رنج می‌برد. سست شدن پیوندهای اجتماعی و به ویژه نهاد خانواده، افزایش نرخ جرم و جنایت و آمار اعتیاد، فزونی یافتن شکاف طبقاتی و بی‌تفاوتی سیاسی از آن جمله‌اند. جامعه‌گرایان ریشه این بحران‌ها و حتی برخی مشکلات وسیع‌تر جهانی مانند تخریب محیط‌زیست و افزایش شکاف شمال- جنوب را در اخلاق لیبرالی و به ویژه نگرش سیاسی حاکم بر جوامع لیبرال می‌دانند که آن هم به نوبه خود ریشه در فردگرایی فلسفی دارد. در برابر، جامعه‌گرایان معتقدند درک صحیح از هویت انسانی و وابستگی آن به جوامعی که ما عضو آنها هستیم نگرشی مقبول‌تر از ارزش این جوامع و به‌طور کلی پیوندهای جمعی در میان انسان‌ها ارائه می‌کند. آنها از فضایل جمعی سخن می‌گویند و مهم‌تر آنکه خواهان ایفای نقش دولت در تحقق و پیشبرد خیرات و اهداف اخلاقی هستند
مکتب جامعه‌گرایی در بستر نابسامانی‌هایی ظهور یافت که جامعه لیبرالی از آن رنج می‌برد. سست شدن پیوندهای اجتماعی و به ویژه نهاد خانواده، افزایش نرخ جرم و جنایت و آمار اعتیاد، فزونی یافتن شکاف طبقاتی و بی‌تفاوتی سیاسی از آن جمله‌اند. جامعه‌گرایان ریشه این بحران‌ها و حتی برخی مشکلات وسیع‌تر جهانی مانند تخریب محیط‌زیست و افزایش شکاف شمال- جنوب را در اخلاق لیبرالی و به ویژه نگرش سیاسی حاکم بر جوامع لیبرال می‌دانند که آن هم به نوبه خود ریشه در فردگرایی فلسفی دارد. در برابر، جامعه‌گرایان معتقدند درک صحیح از هویت انسانی و وابستگی آن به جوامعی که ما عضو آنها هستیم نگرشی مقبول‌تر از ارزش این جوامع و به‌طور کلی پیوندهای جمعی در میان انسان‌ها ارائه می‌کند. آنها از فضایل جمعی سخن می‌گویند و مهم‌تر آنکه خواهان ایفای نقش دولت در تحقق و پیشبرد خیرات و اهداف اخلاقی هستند.
به طور کلی، دیدگاه‌های جامعه‌گرایان را در سه حوزه هنجاری، انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی می‌توان مورد بررسی قرار داد. نقطه شروع بحث‌های جامعه‌گرایان را باید در نگرش هنجاری ایشان و نقدشان بر جامعه لیبرالی یافت. اما انتقادات این اندیشمندان به حوزه هنجاری محدود نماند و به جوانب فلسفی و به‌ویژه نگرش لیبرال‌ها به خویشتن انسانی و نیز معرفت‌شناسی تسری یافت. این مقاله به بررسی ابعاد هنجاری مکتب جامعه‌گرایی و نقدی که در این زمینه بر لیبرالیسم وارد می‌آورد، محدود می‌شود. نابسامانی‌های هنجاری که امروزه دست به گریبان جوامع غربی شده است، سست شدن پیوندهای جمعی و به ویژه نهاد خانواده، رفتارهای ضداجتماعی، دیگرهراسی‌های بی‌شمار، بی‌تفاوتی سیاسی، افزایش فاصله میان کشورهای فقیر و غنی و حتی تخریب‌های زیست‌محیطی و از بین رفتن گونه‌های گیاهی و حیوانی در سطح کره زمین توسط جامعه‌گرایان به نظام هنجاری مدرن و فردگرای لیبرالی نسبت داده می‌شود. نظام هنجاری بدیلی که آنها ارائه می‌کنند از دو مشخصه فضیلت‌جویی و جمع‌گرایی برخوردار است. بنیاد نقد جامعه‌گرایان بر نظام اخلاقی لیبرالیسم تنزل یافتن جایگاه مفاهیم خیر در این نظام است و آنان معتقدند تا احیای این جایگاه و بازگشت تعیین‌کنندگی مفاهیم در نظام هنجاری غرب نابهنجاری‌های درمانی نخواهند یافت. در این فرآیند، جامعه‌گرایی جایگاه ویژه‌ای برای پیوندهای اجتماعی و خیرهای عمومی قائل بوده و آنها را برخوردار از ارزش ذاتی می‌داند. چنین برداشتی از اهمیت مفاهیم خیر و ماهیت جمعی آنها سبب می‌شود جامعه‌گرایان پیوندی وثیق میان اخلاق و سیاست ترسیم کنند و دنبال کردن مفاهیم خیر در حوزه عمومی را مشروع دانسته و در برابر آرمان دولت بی‌طرف لیبرال، دولت‌ها را در پیشبرد اهداف اخلاقی ذی‌نقش بشمارند. شاید آنچه را سبب توجه بسیاری از اندیشمندان معاصر ایرانی، به ویژه در گروه‌های مذهبی، به اندیشه‌های جامعه‌گرایان شده و به شرح و تفسیر و ترجمه بسیار از آثار آنان انجامیده است در وهله نخست باید در دیدگاه‌های هنجاری این گروه جست‌وجو کرد. هر سه محور ذکر شده در نگرش هنجاری جامعه‌گرایان، یعنی تاکید ورزیدن بر اولویت مفاهیم خیر بر حق، قائل شدن ارزش ذاتی برای جامعه و پیوندهای اجتماعی (و در نتیجه نفی نگاه ابزاری به آن) و در نظر گرفتن رسالت اخلاقی برای دولت با اندیشه‌های اسلامی قرابت قابل توجهی دارد. آنچه بر این علاقه افزوده است نقد جامعه‌گرایان بر لیبرالیسم در این مباحث هنجاری و نیز مبانی فردگرایانه فلسفی و معرفت‌شناسانه لیبرالیسم است. مردود شمردن نظریه‌های عام و برداشت خطی از سیر پیشرفت جوامع و نیز تاکید بر محلی‌گرایی و بومی‌گرایی دیگر جاذبه‌های این مکتب برای اندیشه‌گران اسلام‌گرای ایرانی بوده‌اند؛ زیرا برای آنها مجالی فراهم می‌آورد تا ضمن طرد اندیشه‌های غیربومی، نسخه‌های بومی و اسلامی را جایگزین کنند.
قرابت‌های هنجاری میان جامعه‌گرایی و اندیشه اسلامی از دامنه محدودی برخوردار است. این تفاوت به ویژه در منابع معرفتی دو مکتب قابل مشاهده است، به گونه‌ای که اسلام‌گرایان معیار و ملاک سنجش گزاره‌های اخلاقی را در حقیقت جهان و اوامر نازل شده الهی جست‌وجو می‌کنند و جامعه‌گرایان آن را برساخته جوامع انسانی می‌شمارند.
منبع: روزنامه فرهیختگان
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید