از بهار عرفان تا بهار سیاست / محمد علی نجفی كرمانشاهی

1395/5/24 ۰۹:۱۰

آیت الله شیخ محمد باقر بهاری را بعضی با شیخ محمد بهاری یكی می دانند در حالی كه این دو عالم عارف و بزرگوار تغایر دارند. هر دوی این دو جناب از شاگردان ملا حسین قلی همدانی و اخوند خراسانی هستند. شیخ محمد بهاری در اوایل مشروطه در بهار فوت كرد و وصیت نمود مرا به جای دیگر نبرید می خواهم در اینجا و در كنار شهدا دفن شوم. هشتاد سال بعد اطراف ایشان را شهدای انقلاب اسلامی گرفتند. اما شیخ محمد باقر در همدان بود و خلف میرزا عبدالمجید گروسی. در زمان مشروطه هم از اركان مشروطه خواهی غرب ایران و به ویزه در عهد استبداد صغیر وزنه سنگینی در ترازوی مشروطه خواهان غالبا واداده بودند.

آیت الله شیخ محمد باقر بهاری

آیت الله شیخ محمد باقر بهاری را بعضی با شیخ محمد بهاری یكی می دانند در حالی كه این دو عالم عارف و بزرگوار تغایر دارند. هر دوی این دو جناب از شاگردان ملا حسین قلی همدانی و اخوند خراسانی هستند. شیخ محمد بهاری در اوایل مشروطه در بهار فوت كرد و وصیت نمود مرا به جای دیگر نبرید می خواهم در اینجا و در كنار شهدا دفن شوم. هشتاد سال بعد اطراف ایشان را شهدای انقلاب اسلامی گرفتند. اما شیخ محمد باقر در همدان بود و خلف میرزا عبدالمجید گروسی. در زمان مشروطه هم از اركان مشروطه خواهی غرب ایران و به ویزه در عهد استبداد صغیر وزنه سنگینی در ترازوی مشروطه خواهان غالبا واداده بودند. مقاله زیر تحت عنوان" از بهار عرفان تا بهار سیاست" از مدیر علمی سایت است:

....................

اگر فقط در یك و نیم قرن اخیر دیار همدان بنگریم دانشمندانی را مشاهده می كنیم كه تفكر در سیرت آنها عقل ربا  و خرد زداست یعنی اندیشه ی انسان را به اقلیم تعجب بلكه وادی حیرت می كشاند. مانند علامه سید جمال الدین اسدآبادی یا حكیم گرانقدر ملاحسینقلی همدانی. یكی از شخصیت های بارز علمی و عرفانی دیار همه دان همدان مرحوم آیت الله شیخ محمد بهاری همدانی می باشد. همو كه به قول سید احمد كربلایی ، آخوند ملا حسینقلی را از بقیه ی اصحاب دزدید . كنایه از اینكه آخوند را از آن خود كرد و لابد و حتما آخوند همدانی لیاقت كافی در وی دیده كه خود را وقف او می نماید و نتیجه هم كه مشهود است: « از چنان صدری چنین بدری برآمد با كمال».(مخفی نیست كه مرحوم بهاری وصی مرحوم ملا حسینقلی است). یك نكته كه كمتر به آن توجه شده ربط وثیق متفكرعصر مشروطه مرحوم میرزای نائینی با عده ای از بزرگترین علمای تاریخ تشیع است از جمله مرحوم سید جمال الدین اسد آبادی، میرزای شیرازی، ملاحسینقلی همدانی، ملا فتحعلی سلطان آبادی و مجاهد كبیر آخوند خراسانی. از جمله ی افراد دیگر كه از دوستان میرزا حسین نائینی می باشد مرحوم شیخ محمد بهاری همدانی است. جمله ی ایشان « شهر آنجاست كه شیخ محمد بهاری خفته است » هنوز گوشنواز مردمان اهل دل است.

اما من در اینجا می خواهم درباره ی یكی دیگر از بزرگان دیار همدان سخنی كوتاه عرضه بدارم. مرحوم علامه ی مجاهد خار چشم كفار و اجانب عارف زاهد سیاستمدار ساده زیست موحد بزرگ آیت الله شیخ محمد باقر بهاری همدانی.ناگفته نماند كه مرحوم شیخ محمد بهاری و شیخ محمد باقر بهاری هر دوسالیان درازی با هم دوست  بوده و به درس ملاحسینقلی همدانی حاضر می شده اند. جدای از اینكه هر دوی ایشان نزد ملاجعفر بهاری كه پدرملا محمد باقر بهاری بوده و نیز نزد مرحوم میرزا محمود بروجردی تحصیل كرده اند.

شیخ باقر بهاری همدانی متولد  1275 یا 1277 قمری است.خاندانش سلفا و خلفا از علمای دین بوده اند. از اساتید وی در ایران علاوه بر پدرش و میرزا محمود بروجردی می توان به ملا اسماعیل همدانی اشاره كرد. برخی میرزا محمود طباطبایی را هم از اساتید وی شمرده اند كه احتمال می دهم همان میرزای بروجردی باشد نه اینكه دو تن باشند. مرحوم بروجردی از سادات طباطبایی بوده و برخی به غلط وی را پدر آیت الله بروجردی دانسته اند در حالیكه عموی پدر ایشان است. گاهی هم بین مرحوم شیخ باقر بهاری و شیخ محمد بهاری خلط و اشتباه صورت گرفته است مثلا گفته اند كه مرحوم شیخ باقر پس از وفات ملاحسینقلی به همدان باز می گردد در حالیكه این شیخ محمد بهاری است كه باز می گردد و شیخ باقر چندین سال دیگر در نجف می ماند. امین عاملی هم می فرماید كه نباید شیخ باقر بهاری را با میرزا باقر بن محمد جعفر جندقی صاحب الدره النجفیه كه شیخی مذهب بوده اشتباه گرفت(هر چند دركتاب تاریخ مفصل همدان آقای صابری همدانی پدر این عالم شیخی را محمد صادق دانسته كه در  صورت صحت این مقال، كلام مرحوم امین دارای لغزش قلمی است ).  شیخ باقر پس از بروجرد به عتبات عالیات رفته و درانجا به درس فحول و اعاظمی چون میرزای شیرازی ، آخوند خراسانی، میرزا حسین طهرانی، محمد حسن مامقانی، ملا محمد ایروانی، ملا محمد شربیانی و عده ای دیگر حاضر می شود.  امین عاملی كه با شیخ محمدرضا و شیخ محمد حسین(برادر و پسر شیخ باقر بهاری) برخورد داشته می گوید كه بهاری در همان بروجرد به درجه ی اجتهاد رسیده است. با این حساب بهاری برای ارتقای مقامات علمی و عملی خود به عتبات رفته است. جالب اینكه نقل است وقتی در بهار دروس مكتبخانه را می گذراند صاحب مكتب گمان می برد او استعداد تحصیل را دارا نیست و اخرجه عن المكتب. درحالیكه مرحوم بهاری از علمای بزرگ آن عهد ایران شد. بهاری امام حسین علیه السلام را در خواب دید و حضرت وی را بشارت داد كه تو از علمای بزرگ خواهی شد. یك نكته كه درباره ی شیخ باقر بهاری تقریبا منسی شده بحث مقامات عرفانی ایشان است. باید دانست كه مرحوم شیخ محمد باقر از اصلی ترین و اخص شاگردان ملاحسینقلی همدانی بوده است.  چنانكه نوشته اند هم شیخ محمد بهاری و هم شیخ باقر بهاری از حین ورود به عتبات تا وفات ملا حسینقلی ملازم وی بوده اند. به این جنبه ی اخلاقی عرفانی مرحوم شیخ محمد باقر بهاری بعضی از ارباب علم تراجم همچون علامه شیخ آقا بزرگ طهرانی، مرحوم امین عاملی و مرحوم شیخ محمد حرز الدین توجه داشته اند.از خصوصیات بارز مرحوم شیخ باقر بهاری مجاهدات علمی ایشان است . بیش از پنجاه كتاب به تازی و پارسی نگاشته اند كه برخی از انها به طبع هم رسیده است. یكی از موضوعات اصلی تالیفات شیخ باقر درباره ی موضوعات مرتبط با امام زمان علیه السلام و عجل الله فرجه می باشد. یك عادت زشت بعضی از عامه كه در قرن اخیر شدت گرفته دستبرد به كتب گذشتگان است. هر مطلبی كه بر ضد ایشان یا تایید مذهب شیعه است را حذف می كنند و با این كار در واقع به خود زیان می رسانند.در مصر بعضی كتابها مانند مكارم الاخلاق طبرسی یا كشكول بهایی یا كتب خود سنیان را چاپ كرده و تصرفات و حذفیاتی در آنها دارند . مرحوم شیخ محمد باقر وقتی كه در عراق عرب بوده كتابی به نام تسدید المكارم و تفضیح المكارم نگاشته و این كار ناصحیح را افشا می كند. علمای ان عصر از جمله میرزای شیرازی و آخوند خراسانی بر  این كتاب تقریظ نوشته اند. كتاب دیگر مرحوم بهاری در این زمینه كتاب التنبیه علی ما فعل بالكتب من التحریف است. آقا بزرگ طهرانی در الذریعه اورده است:

(1951 : التنبیه على بعض ما فعل بالكتب) فیه بیان بعض التحریفات العمدیه المضره بالدیانه والمضاده لعاطفه الامانه الواقعه فی جمله من الكتب المطبوعه بمصر وغیرها، والحق أنها مما لا یرتضیه ناموس العدل والانصاف ولا یجوزه العقل والشرع، للشیخ محمد باقر بن جعفر البهارى الهمدانی المتوفى بها (1333) نسئل الله أن یعین بعض المعاصرین على تحقیق هذا الامر العظیم حتى ینسد هذه الثغره التى احدثها بعض الخونه فی عالم العلم. یعنی شیخ محمد باقر بهاری در این كتاب بعضی تحرفات عمدی زیانمند به دیانت كه خلاف عدل و عقل و شرع است و در مصر و غیر مصر صورت گرفته ر ا ذكر كرده است و امید است بعضی معاصرین ما در این باره تحقیق نماید تا شكاف این فتنه ی خائنان عالم علم به هم اید.انتهی.

منظوم این بود كه مرحوم بهاری در بحث تالیف هم از مجاهدان می باشد. می توان فهرست كتبش را در اعیان الشیعه یا الذریعه دید. شهرت مرحوم شیخ باقر به مجاهدات سیاسی و آمر به معروف و ناهی از منكر بودن است. به نظر من علاوه بر خصائل ذاتی شیخ بهاری در این مرحله اثرات بعض اساتیدش بخصوص آخوند خراسانی بركارهای جهادی وی فراوان بوده است. حتی میرزا محمود بروجردی هم تفكر انقلابی داشته است و ایشان كه مرجع تقلید عده ای از مردم همدان و كرمانشاهان و اطراف بوده است در امر به معروف و نهی از منكر و تقلیل ظلم و دفع ستم ، قلیل النظیر بوده است. از همین رو توسط دربار ظالم قاجار گرفتار تضییقات فراوان بوده است. ایشان صاحب كتاب فقهی مشهور مواهب السنیه است و خوش دارم بگویم سید جمال الدین اسد آبادی هم مدتی نزد وی شاگردی كرده است.

آیت الله شیخ باقر بهاری همدانی ركن اصلی مشروطه خواهی همدان بوده است. در سال 1324 و هجرت كبرای علما به قصد پیوستن به خیل مهاجرین عازم قم می شود. در ایام انتخاب نمایندگان مجلس ، برخی ها مانند مردم كرمانشاه در اصل شركت تردید داشته اند  و از علما ی نجف استفتا می كنند ولی مرحوم بهاری با رشادت مردم را دعوت به انتخاب كرده و بواسطه ی پشتیبانی وی است كه شیخ تقی وكیل الرعایا نماینده ی همدان می شود. شیخ باقر انسانی نترس و شجاع بوده و در راه مشروطه جانفشانی های فراوان كرده است. در وادی تفكر مشروطه هم كتب ایضاح الخطا را در رد شبهات برخی به اصطلاح مخالفان مشروطه تالیف نموده است. در انجا او هم قائل به مشروطه ی مشروعه است چنانكه سید عبد الحسین لاری هم چنین است (اصولا تمام علما حتی مراجع ثلاث نجف هم مشروطه دین مدار و مشروع را می خواسته اند لكن مباحثی در اینجا مطرح است كه مجال ذكرش نیست)

بهاری  مانند مجاهد خطه ی جنوب عبد الحسین لاری دزفولی ، خود لشكر و قشون داشته و به انها اموزشهای نظامی و دفاعی و طریقه استفاده از اسلحه جات را یاد می داده است. در تصویری هم كه از وی باقی ماننده مشخص است كه اطرافیانش حتی صنف ملایان هم اسلحه بدوش گرداگرد شمع وجود بهاری هستند وچنانكه یكی از نقاط قوت استبداد عصر مشروطه وجود سالار الدوله در غرب ایران بوده نقطه اصلی قوت مجاهدان مشروطه خواه غرب ایران هم ایادی شیخ باقر بهاری بوده است و من نقش وی در عدم زوال كلی مشروطه در غرب ایران را حتی از نقش مرحوم ملا محمد مهدی كرمانشاهی- ركن اصلی مشروطه خواهی كرمانشاه- پر رنگ تر و قویتر دیده و می دانم. در بحث به توپ بستن مجلس شورای ملی كه آیت الله بهبهانی به عتبات تبعید می شود (ولی نهایتا در دینور كرمانشاه محترمانه محبوس می شود) شیخ باقر با عده ای از یارانش برای نجات بهبهانی اقدام می كند ولی مستبدین از بیراهه رفته و عملیات نجات محقق نمی شود. بهاری معضل بزرگی در راه تحقق مقاصد درباریان مستبد بوده است. صدر اعظم عهد استبداد صغیر به بهانه ای دستور احضار بهاری را صادر می كند. شیخ باقر استنكاف كرده و در نامه ای به وی می نویسد:

برو این دام بر مرغ دگر نه     /   كه عنقا را بلند است آشیانه

در زمانی هم سالار الدوله- از اغتشاشگران اصلی عهد مشروطه- وسعت مجال یافته و از سلطان اباد تا كرمانشاه را زیر نفوذ خود می گیرد قصد تصرف همدان را می كند. نامه ای را به اول عالم مجاهد ان دیار كه شیخ باقر بهاری باشد فرستاده كه شما با ما همكاری كنید تا ما هم در ترویج دیانت(!) همكار و معاضد شما باشیم. بهاری خود برای وی نامه می فرستد كه:

 ای مگس عرصه ی سیمرغ نه جولانگه توست

  عرض خود می بری و زحمت ما می داری

می گویند سالار الدوله به حدی از شیخ باقر می ترسید كه بعدها در فتح همدان هم جرات ورود به شهر را نداشت.(البته طبق یك نقل شیخ باقر را نزد سالار الدوله می اورند و در انجا بهاری یك سیلی جانانه نثار صورت نازیبای سالار الدوله می كند).

مستبدان بارها قصد قتل بهاری را داشته اند در فتح همدان قصد به توپ بستن منزل بهاری را دارند كه با مقاومت طرفداران بهاری این كار صورت نمی گیرد. یك دفعه كه قصد كشتن بهاری را داشته اند افرادی كه به سوی بهاری تیراندازی كردند دستگیر می شوند. با اینكه از گفتن حقیقت تحاشی دارند لكن بهاری ایشان را می بخشد و در این كار به اخوند خراسانی و نیز شیخ فضل الله نوری اقتدا می كند كه ایندو هم ضاربین یا گماشتگان به قتل خود را پس از دستگیری می بخشند).

در یك قضیه كه بانك انگلیس از امری خود داری می كند بهاری به انگلستان تلگراف می كند كه « بیایید دزدانتان را از ایران جمع كنید» وقتی هم كه چند روسی به حجاب بعض زنان اهانت می كنند بهاری امر می كند كه انها را دستگیر كنند و وقتی انها را اوردند می گوید انها را در طویله زندانی كنید. سپس به روسیه تلگراف می فرستد كه بیایید و این الاغهایتان را از اینجا ببرید. یكی از اهالی بهار كه ساكن روس بوده می گوید از من در روسیه پرسیدند شیخ باقر بهاری چقدر لشكر دارد؟ما از ترس وی نمی توانیم به ایران بیاییم! این شخص می گوید گفتم لشكر كه نه، اما اگر با قلم حكم جهادی بنویسد همه ی مردم لشكر وی خواهند شد.

بهاری رییس اتحادیه مشروطه خواهان همدان است. علما وی را در زمره ی بیست نفر مجتهد جامع الشرایطی قرار می دهند كه برای بحث طراز اولها به مجلس معرفی می شوند. ایشان را در مرحله ی دوم به عنوان یكی از فقهای خمسه طراز اول بر می گزینند كه البته – به دلیلی- استعفا می دهد.(شاید اینكه در بعضی منابع امده كه اصل بهاری از خمسه زنجان است اشتباه بوده و بخاطر همین بحث اعضای خمسه طراز اول بوده باشد. وگرنه تقریبا همگان گفته اند كه خاندان ایشان نسل اندر نسل از عالمان بهار بوده اند). بهاری در راه مشروطه ضجر فراوان دیده و نسبتهای دروغین زیادی به وی داده شده است و البلاء للولا.آخوند خراسانی او را به تحمل این سختیها فرا می خواند كه انشاء الله اجر ما محفوظ خواهد بود. قسمتی از یك نامه ی رییس العلماء مرحوم علامه آخوند خراسانی به  شیخ باقر بهاری (موجود در اسناد مرحوم ملا محمد مهدی فیض كرمانشاهی) به تاریخ 6 ربیع الثانی 1328 چنین است : « بسم الله الرحمن الرحیم، به عرض می رساند ان شاء الله تعالی وجود عالی از انواع مكروهات مصون، و با صحت و عافیت و توفیق حمایت ملت ترویج شریعت مقرون باد. رقیمه ی محترمه عز وصول ارزانی داشت. از سلامتی حالات كمال مسرت حاصل نمود.مطالب مندرجه تمام معلوم شد.تحمل ناملایمات فوق العاده در طریق اعلا كلمه ی معدلت و ترفیه ی حال رعیت برای این جانب و جنابعالی عین راحت است ان شاء الله تعالی.مساعی جمیله مشكور و ان مجاهدات مجدانه ملحوظ لحاظ حضرت امام عصر ارواحنا فداه خواهد بود. از هیئت علمیه ی نجف آنچه مشهور است اظهار تشكر و امتنان از اقدامات جناب مستطاب عالی و اذعان بر اینكه چنانچه اهتمامات كافیه ی سركار نبود مشروطیت و معدلت در همدان پیشرفت نداشت....زیاده زحمت جز التماس دعا ندارم والسلام. الاحقر الجانی محمد كاظم الخراسانی»

بهاری در اواخر شعبان 1333 قمری وفات كرده و در همدان مدفون می شود. اینكه برخی 1322 گفته اند غلط است. یازده نفر از اصناف مختلف را وصی خود می گرداند تا در حساب كردن اموال دقت كافی صورت گیرد.جالب اینكه دیون او با سهم خودش برابر است. رضوان الله تعالی علیه.

برادرمرحوم ملا محمد باقر بهاری، شیخ رضا بهاری است كه او هم از علمای بزرگ دیار بهار همدان است و ناشناخته می باشد. مرحوم علامه حرز الدین نجفی در معارف الرجال از وی به عنوان« فاضل كامل» یا د می كند. پسر مرحوم بهاری كه شیخ محمد حسین بهاری باشد و چند سال قبل وفات كرد هم از علمای عالیقدر همدان می باشد وبه قول آیت الله فاطمی نیا « مرد بسیار بزرگوار و مجهول القدری بود». خداوند متعال تمامی آنها را غریق بحر رحمت بی كناره و كرانه ی خویش گرداند.

منبع: آخوند خراسان