1395/5/5 ۰۸:۰۲
مقدمـه ما پیرو آیین «إقرأ» هستیم. این نوشتارها که با عنوان « سنجه کتاب» تقدیم می شود، برای یادداشت و یادآوری است و بس. رهاورد کوچکی است که با پرسه زدن در کتابخانه ها و ورق زدن کتابها و نسخه‌های خطی و اشاره استادان بدست آمده است. یادداشت هایی از این دست، نه در قالب مقاله می‌گنجد و نه می توان آن را نانوشته گذاشت، جایگاه ویژه‌ای دارد که در برخی نشریات مرسوم شده است.
مقدمـه
ما پیرو آیین «إقرأ» هستیم. این نوشتارها که با عنوان « سنجه کتاب» تقدیم می شود، برای یادداشت و یادآوری است و بس. رهاورد کوچکی است که با پرسه زدن در کتابخانه ها و ورق زدن کتابها و نسخه‌های خطی و اشاره استادان بدست آمده است. یادداشت هایی از این دست، نه در قالب مقاله می‌گنجد و نه می توان آن را نانوشته گذاشت، جایگاه ویژه‌ای دارد که در برخی نشریات مرسوم شده است. تلاش برآن است نخستینه‌ها در این مجموعه فراهم آید، اگر به زحمت دیگریست با ثبت نام و یاد او؛ که شناسایی حق درحق شناسی ست. در باب کتاب و نسخه های خطی اگر ارزشی هست برای نخستینه هاست و آنها که نخست بار به آگاهی دست یافته و خشتی بر بنای اندیشه گذاشته‌اند. تفكر عبارتست از مرتب ساختن امور معلوم برای رسیدن به كشف مجهول حکیم سبزواری چه ناب سروده است: «الفكر حركة من المبادی - و من مبادی الی المراد»و گر نه تکرار در فرهنگ لغت «مبتذل» معنا شده است.
آگاهی های کتابشناختی و زندگی نامه‌ای در روزگار ما آن قدر تکراری و نخ نما شده، كه انگیزه‌ای برای مطالعه باقی نمانده است. این آسیب در کنار دیگر آسیب‌ها، چاپ و مطالعه کتاب را با بحران جدّی مواجه کرده است. اکنون کتابهایی منتشر میشود با تیراژ بسیار ناچیز، که نه می‌توان گفت چاپ شده و نه می‌توان گفت چاپ نشده است. با تقدیم ادب و احترام به محضر استادان و فهرست نگاران و پژوهشگران کتابشناسی و نسخه شناسی چند یافته تازه تقدیم میشود. راهنمایی اساتید و بزرگان همواره چون چراغی فرا راه است آنان که شـمع‌وار پاکباخته و بی‌صدا سوخته‌اند تا برای رهروان فروغ بخشند. علم و اندیشه و فرهنگ شکوهمند ما همیشه وامدار تلاش جاودانه آنان است، دیگران چون کف روی آب به کنار می‌روند.
سنجه کتاب(1):رساله«سیره ابن فهد حلّی»
رساله‌ای از قرن یازدهم در فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی(چاپ قدیم:ج 15 ص151، چاپ جدید: ج 8 ص 6260) به شـماره 44/5138 در موضوع سرگذشت ابن فهد حلّی(درگذشته 841ق) و قصیده‌ای بیست بیتی از شیخ زین الدین علی در مدح ابن فهد معرفی شده است. این رساله در منابع دیگر مانند فهرست دنا، ج 6، ص 280 و فهرست فنخا، ج 18، ص598 نیز معرفی شده است. این رساله بخشی از کتاب مجالس المؤمنین اثر قاضی نورالله شوشتری(شهید در 1019ق) است. این فصل از زندگینامه ابن فهد در مجالس المؤمنین(چاپ مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس، 1394)جلد سوم از صفحه 598 تا 302 کتاب آمده است.
سنجه کتاب(2و3): «رساله احوال خواجه نصیر طوسی» و «رساله احوال سیدمحمدمجاهد»
«این دو رساله در مجموعه شـماره 2/ ۳۸۴۰و3/ ۳۸۴۰ کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی(فهرست کتابخانه ج10ص 222-223) از تألیفات شیخ ابوالحسن بن حسین رانکوهی گیلانی (قرن سیزدهم) معرفی شده است .درانجامه هرکدام از رساله ها به خط مؤلف عبارات «تم بید المؤلف العاصی الخاطی الممتحن ابوالحسن» و «تم بیدمؤلفه الممتحن أبوالحسن» به نگارش در آمده است. در تمام منابع زندگینامه ای مانند معجم رجال الفکروالأدب، ج ۲، ص ۵۹۲، تراجم الرجال، ج ۱، ص ۴۸ و ۴۹، بزرگان تنکابن، ص ۲۹، لاهیجان و بزرگان آن، ص ۷۶۱، مستدرک اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۷، ج ۶، ص ۹، موسوعة مؤلفی الإمامیه، ج ۲، ص ۵۷ و ... به عنوان دو رساله مستقل از تألیفات ایشان شـمرده شده است. ایشان در آغاز مجموعه خطی می نویسد: «به طوری که استادم میرزا محمد تنکابنی (اعلی الله مقامه) ذکر فرموده است من در اینجا ذکر کردم». این دو رساله بی کم و بیش بخشی از کتاب قصص العماء؛ بخش زندگینامه سید محمد مجاهد و خواجه نصیر طوسی است و نویسنده که از شاگردان میرزا محمد تنکابنی؛ صاحب کتاب قصص العلماء بوده و این دو رساله را از کتاب استاد خود برگرفته است.
سنجه کتاب(4): زندگی فردی ناشناخته
کتابی ارزشـمند و خواندنی با عنوان« زندگی فردی ناشناخته » بی نام مؤلف، نوشته شده و سال 1401ق/ 1360ش در 172 صفحه وزیری در قم به چاپ رسیده است. مؤلف در مقدمه نگاشته است:«زندگی فردی ناشناخته را بخوانید و با اوضاع دینی، اجتماعی سیاسی اقتصادی برهه ای از تاریخ آشنا شوید». پایان این زندگینامه چنین است:«این یک از زندگی فرد ناشناخته ایست که برای ارائه دادن شئونات مختلف در این سرزمین معروض شده است. امید است بتوانیم با موفّقیت و پیروزی کامل تاریخ بقیه زندگی خویش را به موقع معروض داریم والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته، فردی ناشناخته».
دراین کتاب گزارشی ناب و خواندنی از وضعیّت حوزه علمیه قم در زمان رضاخان و اقدامات حاج شیخ عبدالکریم حائری در حفظ و صیانت از حوزه علمیه قم و مسئله خدمت سربازی طلاب و چگونگی امتحانات و زعامت حوزه پس از درگذشت شیخ عبدالکریم حائری و آیت الله بروجردی و آیات ثلاث آمده است. همچنین خاطرات نویسنده از قیام مسجد گوهرشاد، امر به معروف مرحوم شیخ محمد تقی بافقی و شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی وکراماتی از ایشان ودیدار با شیخ علی اکبر نهاوندی و سفر به عتبات عالیات نوشته شده است.
این کتاب اثر شیخ محمد بروجردی(درگذشته 1377ش) از شاگردان حضرات آیات شیخ عبدالکریم حائری و سید حسین طباطبایی بروجردی و سید محمد حجّت و سید محمد تقی خوانساری و شیخ محمد علی اراکی است. ایشان پس از تحصیل در حوزه قم به زادگاهش بروجرد باز گشت و به تدریس علوم حوزوی وتبلیغ و ارشاد پرداخت. زندگی نامه ایشان در دانشـمندان بروجرد از قرن چهارم تا عصر حاضر(ج2 ص 513-516) ذیل زندگی نامه پدر بزرگوارش مرحوم ملا عبد الله بروجردی چاپ شده است. این نکته که این کتاب از آثار ایشان است؛ فاضل ارجمند شیخ عبدالحسین جواهر کلام در شرح حال ایشان در مجله آینه پژوهش(سال نهم، شـماره چهارم، مهر- آبان 1377، شـماره 52، ص 116-117 ) به نقل از مرحوم بروجردی آورده است.
سنجه کتاب(5): رد آلوسی بغدادی
عالمان بسیاری در جواب ابوالثناء محمود شکری آلوسی بغدادی ردیه نوشتند از جمله محدث نوری، علامه کاشف الغطاء، محمدباقر بهاری همدانی، علامه سید محسن امین، شیخ محمد جواد بلاغی، و دیگر بزرگان. او در سال 1317 هـ ق قصیده‌ای در 25 بیت سرود و در آن وجود امام زمان(عج) را انکار کرد و غیبت و امامت آن حضرت را زیر سوال برد. ملا فتح الله مشهور به شیخ الشریعه اصفهانی (درگذشته1339ق) نیز در جواب آلوسی رساله ای نگاشت و نسخه هایی از این رساله در کتابخانه ها موجود است. برخی شاگردان او این رساله را استنساخ کرده اند؛ از جمله مرحوم شیخ مرتضی چهرقانی(درگذشته 1381ق). در شـماری از منابع مانند: تربت پاکان قم 4ص 36، المفصّل فی تراجم الأعلام ج 3 ص 448، کتابنامه امام مهدی؟ع؟ ج 1 ص387، گلشن ابرار آذربایجان ج 1ص 333 این رساله که استنساخ آن مرحوم بوده، به عنوان تالیف ایشان یاد شده است.
سنجه کتاب(6):نام مصحح عصرة المنجود فی علم الکلام
عصرة المنجود فی علم الکلام اثر زین الدین علی بن محمد بیاضی عاملی(درگذشته 877ق) – نویسنده کتاب الصراط المستقیم- از سوی انتشاراتی در قم در سال 1428ق به تصحیح فاضل ارجمند جناب آقای حسین شهسواری به چاپ رسید. به نام شهسواری دقت کنید؛ چنانچه می دانیم شهسوار نام سابق تنکابن(پیش از انقلاب) بوده است. ناشر بزرگوار نام این مصحح را که از فضلای حوزه قم و اهل ضیاء آباد قزوین و ترک زبان است روی جلد کتاب تبدیل کرده است به «حسین تنکابنی». در صفحۀ فیپا نیز به طور كامل نام مصحح را حذف كرده است. این نکته را نوشتم تا خواننده ازمقام حیرت درآید، مبادا نام ایشان به مشاهیر تنکابن و مازندران افزوده شود.
سنجه کتاب(7): المنیة فی تحقیق حكم الشارب و اللحیه
رساله المنیة فی تحقیق حكم الشارب و اللحیه یا المنیة فی ما یتعلّق بالشارب و اللحیة کتابیست در موضوع فقهی حرمت تراشیدن ریش به فارسی و بیان اقوال و اختلافات فقهاى بزرگ شیعه و نظر آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی. مرحوم آیت الله شیخ محمد رضا طبسی آن را در 1358 ق نگاشته و بیش از چهارده بار در در نجف و قم منتشرشده است. مرحوم آیت الله سید امیرمحمد کاظمی قزوینی در سال 1362ق آن را به عربی ترجمه کرده و به همان نام « المنیة فی تحقیق حكم الشارب و اللحیه» منتشر شده است. نویسنده بزرگوار مرحوم محمد محمدی اشتهاردی در ماه مضان المبارک 1394 ق دوباره آن را از متن عربی به فارسی ترجمه کرده وبه نام « تراش ریش از نظر اسلام» منتشر شده است. از ناحیه عنوان و نام پدیدآورنده این کتاب در فهرست تمامی کتابخانه ها اشتباه معرفی شده است.
سنجه(8):مؤلف کتاب جمال ابهى
کتابی در رد بهائیت با نام جمال ابهی یا نقطه اولی!جمال ابهی!مرکز میثاق! نوشته شده که در برخی چاپها بی نام مؤلف و در برخی نام مؤلف اسم مستعار(ع- موسوی) است. این کتاب از سوی انتشارات جهان در قم به سال 1348ش در 234+8 صفحه، در قطع وزیری به چاپ رسیده است.
چنان که در زندگی نامه آیت الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی آمده، کتاب یاد شده از آثار ایشان است.پس از تبلیغات گسترده مبلغین بهایی،جوانان و دانشجویان از ایشان درخواست راهنمایی نمودند مجموعه این پرسش و پاسخ ها و یادداشت هاى مفصل در مورد بهائیت، به تألیف كتابى به نام «جمال ابهى» انجامید. ده هزار نسخه از آن چاپ و منتشر گردید و اینك نایاب است.(زندگینامه آیت الله العظمی سید عبدالکریم موسوی اردبیلی:36-39).ناگفته نماند به گزارش استاد بزرگوار علی اکبر مهدی پور در کتابنامه حضرت مهدی؟ع؟، (ج1 ص 271) مرحوم آیت الله شیخ علی اکبر مشهور به بیوک آقا مروّج اردبیلی نیز در تالیف این اثر نقش داشته است.
سنجه(9)رساله اثبات الولایة
رساله‌ای ناشناخته با این عنوان در کتابخانه آیت الله گلپایگانی به شـماره 3793-123/19(فهرست کتابخانه ج 1و2ص 61) موجود است. این اثر در دوازده باب است و در اثبات ولایت و امامت امیرالمؤمنین علی؟ع؟ نگارش یافته است.
فهرست ابواب آن عبارتند از:
باب اول: در ثبوت افضلیت مرتضی به نص احادیث.
باب دوم: در ثبوت افضلیت مرتضی به جهت شرف محل.
باب سوم: در ثبوت افضلیت مرتضی به جهت سبق اسلام.
باب چهارم: در ثبوت افضلیت مرتضی به سبب وجوب موالات وی.
باب پنجم: در ثبوت افضلیت مرتضی به جهت تلقیب به خلیفه و وصی.
باب ششم: در ثبوت افضلیت مرتضی به جهت تلقیب به ولی المؤمنین.
باب هفتم: در ثبوت افضلیت مرتضی به سبب تلقیب به امیر المؤمنین.
باب هشتم: در ثبوت افضلیت مرتضی به نص اخوت.
باب نهم: در ثبوت افضلیت مرتضی به مفهوم بودن وی با قرآن.
باب دهم: در ثبوت افضلیت مرتضی به نص آیات و احادیث وارده در شأن وی.
باب یازدهم: در ثبوت افضلیت مرتضی به سبب کفویت وی به فاطمه.
باب دوازدهم: در بعض احادیث متعلق به غرض ما.
این اثر همان کتاب «درّ بحر المناقب فی تفضیل علی بن ابی طالب؟عهما؟» اثر علی بن ابراهیم بغدادی درویش برهان است با این تفاوت که خطبه و مقدمه نسخه افتاده و از باب اوّل آغاز شده است. علامه تهرانی در الذریعه ج 8، ص 92 به معرفی این کتاب پرداخته و چاپ آن را نیز در سال 1313 در تبریز شناسانده است.این خطا به فهرستگان فنخا، ج1 ص504، فهرستواره دنا، ج1، ص 162و مستدرک الذریعه استاد اشکوری ج1 ص21-22 نیز راه یافته است.
سنجه(10): الحجة البالغة لأصحاب الیمین
کتابی حدیثی در کتابخانه مدرسه آیت الله بروجردی کرمانشاه به شـماره 49(فهرست مدرسه آیت الله بروجردی ص 42) نگهداری میشود که نویسنده آن را به سفارش دوستان از کتاب دیگرش منهج الواعظین و مسلک الراشدین برگزیده و شامل احادیث حضرت امیرالمؤمنین؟ع؟ است. چنانکه در مقدمه این کتاب آمده؛ منهج الواعظین و مسلک الراشدین در بیست و هشت باب به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده، آیات و کلمات و اخبار و اشعار و فضایل و حکایات است. این کتاب نیز بر همان سبک به ترتیب حروف الفبا در بیست و هشت فصل سامان یافته و هر فصل دربردارنده موضوعات اخلاقی و دینی است. این کتاب نیز احادیث حضرت امیرالمومنین؟ع؟ بر پایه مثال حرف الف شامل چهارده باب است که به ترتیب شامل موضوع اسلام، ایمان، اخلاص ، احسان... است. وی کتاب منهج الواعظین را در هشت مجلد و در بیست و هشت فصل به عنوان کتاب فراهم آورده که هر جلد آن بیش از چهارهزار بیت است و دارای موضوع اخلاقی و نصایح نگاشته (مقدمه روح الارواح و بهجة الاشباح، نسخه کتابخانه مجلس ش 7915/1، برگ )است.
نویسنده در کتاب دیگرش رساله امر به معروف و نهی از منکر به کتاب منهج الواعظین نیز اشاره کرده است (فهرست کتابخانه گلپایگانی ج7و8 ص 4959-4960 ) . مؤلف پس از کتاب منهج الواعظین و مسلک الراشدین کتاب دیگر خود ینابیع الحیاة فی موارد الآیات در موضوع علوم قرآن نگاشته وآیه های قرآن كریم را در موضوعهای مختلف دسته بندی كرده ، و همچنین راجع به آیات ناسخ و منسوخ و ترجمه بعضی از لغات مشكل بفارسی و پاره ای مطالب قرآنی دیگر را گرد آورده است .مؤلف این كتاب را در پنجاه و پنج سالگی و پس از كتاب دیگرش " منهج الواعظین و مسلك الراشدین " در دوازده باب تالیف نموده ، و بعضی از ابواب به فارسی است .(فهرست کتابخانه مرعشی ج 12 ص 112-114) . از این آثار بر می آید مؤلف کتاب الحجة البالغه لأصحاب الیمین سید محمد حسن بن محمو موسوی کاشانی مشهور به سلطان الواعظین (درگذشته 1320ق)است. ماجرای تکفیر و نفی بلد اواز سوی علمای اصفهان مشهور است. این که در نسخه مدرسه آیت الله بروجردی کرمانشاه به شـماره 49/(فهرست مدرسه آیت الله بروجردی ص 42 )1 نام مؤلف را در دیباچه محو کرده و نام حسن بن محمد کاشانی نوشته اند به نام مؤلف اشاره دارد. مؤلف این کتاب در تمامی منابع مانند مستدرک الذریعه استاد اشکوری ج 1 ص231-214 و فهرست نسخه های عکسی مرکز احیاء ج 5 ص244، فهرست دنا ج 4 ص 500، فهرست فنخا ج12ص 605 ، التراث العربی المخطوط ج5 ص 69 ناشناخته مانده است.
سنجه (11): وظایف امروزه ایرانیان
نسخه خطی این کتاب در کتابخانه آیت الله مرعشی به شـماره 6980(فهرست کتابخانه مرعشی ج 18 ص 1085) نگهداری می شود و نام مؤلف آن در فهرست و منابع دیگر معرفی نشده است. یادداشتی از مؤلف این کتاب در آغاز نسخه بدین شرح موجود است:
«هو، استحضار از طرف نگارنده؛ در غرّه ذی قعدة الحرام 1333هجری شبانه به فکر افتادم چند جمله که کلیات اصلاحیه باشد در یک صفحه نیم ورقی به عنوان عریضه به ساحت شاهنشاه اسلامیان پناه نگارش داده و به طهران گسیل دارد، رفته رفته تا ختم ماه مزبور شبی چند صفحه بدون ترتیب مسوّده گردید و یک ماهه به این مجمع رسید و در مجمع توحید عرضه یافت که به عنوان پیشنهاد وسیط مبیّضه شود بدون تغییر و تبدیل . روشم است که از اوّل قصه تالیف و تصنیف نبوده است.و کسانی که اجلاد مفتاح التمدن و فی سیاسة المدن نگارنده را دیده اند گواهی می دهند که این رساله بدون قصد مرتجلاتی بر صفحه کاغذ ریخته شده است...»
نویسنده در برگ 163ر نیز از کتاب دیگر خود مفتاح التمدن فی سیاسة المدن نام برده است:«... تموّل وفواید بالضد و رقیب تأسیسات ثروتیّه را کاملا در مجلّد دویّم کتاب مفتاح التمدن نگارش داده است»
در انجامه:تمام شد پیشنهاد و مرام وسیط حزب محترم ائتلافیون توحیدیون استنساخا 1333.
مؤلف در فهرست مندرجات کتاب که در آغاز نسخه نگاشته از خود با نام« آثار قلم الجانی محمد ارّجانی» یاد کرده است و یادآوری نموده که در 20ذی حجّه 1333در مجمع توحید به اتفاق آراء تصویب گردید.
فصول این اثر به شرح زیر است:استخوان بندی و اساس کارخانه حیازت امور داخله؛ تشکیلات اداری موجوده در ایران؛ تشکیلات اداری کامل هیأت حاکمه محلّی و مرکزی تا کجا حکومت دارد؟؛ تدارک عاجل برای تعرفه موجوده گمرک قبل از تبدیل آن به رسـمیت بین‌المللی؛ یک اعانه اساسی،؛ اعانه دیگر که اساسی است حسن جریان قانون است؛ جنگ عمومی و ایران با برداشت فلسفه طبیعی جنگ؛ قرآن شریف و جنگ مقدس.
در این اثر مباحثی از تاریخ مشروطیت، تاریخ بهبهان و کهکیلویه، رویدادهای معاصر ایران و قانون آمده است که ارزش تصحیح و چاپ دارد. چنان که روشن است این کتاب از آثار محمد معین الاسلام بهبهانی(1351ش) است. مفتاح التمدن فی سیاسة المدن نیز در چهار جلد تالیف شده و نسخه هایی به خط مؤلف در کتابخانه دایرة المعارف بزرگ اسلامی به شـماره 251-260 و 340(فهرست کتابخانه دایرة المعارف ج 1 ص 238) موجود است. این اثر در سال 1385 توسط انتشارات مهرنامک در 358 صفحه منتشر شده است. وظایف امروزه ایرانیان در فهرست دنا ج10ص85 فهرست فنخا ج بی نام مؤلف آمده است.
سنجه(12): مرآة جنّت و نار
نسخه ای از کتابخانه مجلس به شـماره 16660و کتابخانه آیت الله گلپایگانی به شـماره 9/72- 1522(فهرست کتابخانه گلپایگانی ج8 ص5728- 4258) از کتاب جنت و نار موجود است که نویسنده آن ملا محمد طاهر بن محمد حسین الشیرازی القمی ( 1098 ( معرفی شده است. در این نسخه به آغاز نسخه دست برده شده و نام مؤلف این گونه تغییر یافته است: الحمد لله رب العالمین مالک یوم الدین و الصلاة و السلام علی الأوّلین و الآخرین و شفیع المذنبین..اما بعد این کتابیست از مؤلفات کمترین محمد طاهر بن محمد حسین غفرالله لهما در بیان احوال نفوس انسان از ابتدا ...» که در اصل چنین است«اما بعد این كتابی است كه كمترین كمتران علی قلی ابن قراچقای خان در بیان احوال».
نویسنده این کتاب در جای جای این کتاب ازآثار دیگر خود مانند احیاء حکمت و شرح بر اثولوجیا و کتاب مثل و اشباح و خزاین جواهر القرآن نام برده و ارجاع داده است. این کتاب از آثار علی قلی خان قرچقای خان (قرن 11) از شاگردان آقا حسین خوانساری است.به این نکته جناب حافظیان اشاره کرده و در همان فهرست آمده است، ولی نام مؤلف آن اصلاح نشده است. این اشتباه به فهرست دنا ج 9ص 334 و معجم التراث الکلامی ج 5 ص 80، مستدرک الذریعه استاد اشکوری ج 2ص 467-468 نیز راه یافته است.
سنجه (13): نخستین ترجمه فارسی منظوم نهج‌البلاغه
آنچه تا کنون از ترجمه های فارسی منظوم نهج البلاغه معرفی شده نخست ترجمه شیخ محمد حزین کاشانی (درگذشته به سال 1170ق) (از نوادگان فیض کاشانی) است که آیت الله مرعشی نجفی دررساله هدیّة ذوی الفضل و النهی فی ترجمة محمّد علم الهدی(مقدمه معادن الحکمة) معرفی کرده است:
«العلامة المولی محمد المشتهر بالحزین ابن صفی الدین أحمد بن علم الهدی المترجم کان من نوابغ عصره فی الأدب و الشعر، له منظومات منها نظم نهج البلاغة لم یتم ، نظم الصحیفة الکاملة السجّادیة،نظم خطبة الشقشقیة، دیوان شعر الفارسی تخلّص فیه بالحزین توفّی سنة 1170کما حدّثنی بذالک العلامة الفیضی المعاصر» (موسوعة العلامة المرعشی ج1 ص 180و طبقات اعلام الشیعة؛الکواکب المنتثرة ص 659). تا کنون نسخه ای از این اثر بدست نیامده است.
دوم. نسخه نهج البلاغه منظوم اثر تقی بن محمد ساوجبلاغی نجم آبادی (درگذشته ح1315ش )، مشهور به دبیراعلم و عنوان نگار متخلّص به رهی و عنوان نگار و تقی است.
دبیر اعلم ساوجبلاغى _ خوشنویس، شاعر و نویسنده روزگار قاجار _ فرزند رئیس محمد منشى ساوجبلاغى و برخواسته از روستای نجم آباد ساوجبلاغ است که اکنون از توابع شهرستان نظرآباد(استان البرز) بشـمار می آید. دبیر اعلم در کتاب چارهساز اشاره مىکند که پدرش در شعر و ادب نیز دستى داشته و قصیدهاى از ناصرالدین شاه را با مطلع (برقع از روى برافکن که همه خلق جهان / به یکى روز دو خورشید ببینند عیان) استقبال نموده و قصیده غرائى ساخته است.
میرزا محمد منشی ساوجبلاغی مسئولیت تحریرات محرمانه و رسائل خاصه محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار را به عهده داشته است.اعتماد السلطنه در منتظم ناصری در فهرست منشیان و اجزاء وزارت معاون الملک که مربوط به نوشتجات و احکام دولتی است نام میرزا محمد ساوجبلاغی و فرزند او میرزا تقی عنوان نگار؛ مأمور خراسان را ثبت کرده است.( منتظم ناصری، ج 1، ص 528).
میرزا هدایت الله لسان الملک در تذکرة الخطاطین درباره او نوشته است:« میرزا محمد منشی ساوجبلاغی تحریر شکسته را چون اساتید سلف نگاشت» و تاریخ درگذشت او را 1280 نوشته است.( تذکرة الخطاطین، ص 144) مرقعات بسیاری در کتابخانه ها از میرزا محمد منشی به یادگار مانده و منتخبی نیز از دیوان فروغی به خط چشم نواز او در کتابخانه ملی به شـماره 778/ف موجود است(فهرست کتابخانه ملی، ج2، ص 301-303)
میرزا تقی عنوان نگار در دیوان رسائل حکومت ناصرالدین شاه قاجار به مقام دبیرى و منشىگرى اشتغال داشته است. وی از سوى مظفرالدین شاه به لقب «عنواننگار» و دریافت ماهانه سى تومان مواجب امتیاز یافته است. دبیر اعلم در منطقه بروجرد، بختیارى، خوزستان، رشت، کردستان مأموریت داشته است. او بیش از شصت سال در وزارت داخله به صدور نامهها، حکمها و فرمانهاى شاهانه به منطقه بروجرد، بختیارى، خوزستان، رشت، پرداخته است. آخرین سـمت او در دیوان مدیر رسایل این مناطق بوده است.
این هنرمند گرانمایه در فن خوشنویسى انواع خط از غبار تا کتیبه را به زیبایى مىنوشته است. زندگى دبیر اعلم به شغل منشى گرى و نویسندگى در وزارت داخله قاجار و کشاوررزى در زادگاه خود و تألیف و ترجمه منظوم آثار گذشته است.وی کتابهایى در علوم و فنون گوناگون قلم زده است و در آن روزگار به چهار زبان فارسى، عربى، ترکى، فرانسوى تسلط کامل داشته آثارى به یادگار گذاشته است. نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، مصباح الشریعه را به شعر ترجمه کرده است و دستور زبان و ادبیات، فرهنگ لغات چهارگانه، دستور انشاء، مدارج البلاغه، قزل چشمه در عروض را نوشته است.
از آثار منظوم این شاعر : ترجمه منظوم صحیفه سجادیه - این اثر نخستین ترجمه منظوم صحیفه سجادیه به فارسى است و در نوع خود بىمانند و بدیع است. شـمار ابیات این ترجمه منظوم که در قالب مثنوى سروده شده، 1994 بیت است. این کتاب به خط نستعلیق در شنبه 19 شوال 1342 ق به فرجام رسیده است. نسخهاى از این کتاب در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شـماره 14566 (فهرست مختصر نسخههاى خطى کتابخانه مجلس، ص 164) موجود است.آثار دیگری نیز از دبیر اعلم ساوجبلاغی معرفی شده است نگاه کنید به: (پیام بهارستان، شـماره هشت،تابستان 1389،دوره دوم، سال دوم،ص564-593).
دبیر اعلم در سال 1308 ش در تهران درگذشت و در آرامگاه ابن بابویه به خاک سپرده شد. فرزندان وی نیز میرزا عزیز الله و میرزا شفیع در هنرخوشنویسی سرآمد بوده اند. نوه ایشان مرحوم استاد غلامرضا دبیران در حکومت پهلوی در منصب فرماندای اهواز و مشهد و سـمنان و...خدمت کرده است و پس از پیروزی انقلاب نیز به عنوان اولین استاندار یزد انتخاب شد.ایشان نیز در شعر وعلم و هنر وارث نیاکان بزرگوار خود بوده است. هنر و علم و شعر تا کنون نیز در این خانواده نسل به نسل ادامه داشته است.
تاریخ اتمام ترجمه منظوم نهج البلاغه ماه صفر 1322 است . این اثر به مظفرالدین شاه قاجار تقدیم شده است. خوشبختانه نسخه خطی آن از گزند حوادث بدور مانده و نزد خانواده آن مرحوم در تهران نگهداری می شود.
ویژگیهای نسخه شناسی: جلد: لاکی زرّین دارای کتیبه و چهار کتیبه کوچک و مجدول گرهی زرّین با نقوش اسلیمی، این اشعار از مؤلف و بخط او در کتیبه ها به نستعلیق قلمی شده است. اشعار روی طبله اول:
«در بقای دولت شاه جهان
این کتاب نیک دستور گزین
شه مظفّرپادشاه حق نگر
ابن عمّ شه وزیر اعظمش
زین نکو عهد شهنشاه مهین
در تواریخ و قوانین و سیر
تا به عالم زین شه و دستور شاه
کاینچنین باید نگهداری عباد
سیصد و بیست و دو آمد با هزار
که سعادت شد قرین اقبال تام
بر تقی منشی عنوان نگار
از امیرالمؤمنین با ذوق جان
خوش بخوان که خوش بودآیات دین
مستدام آید زحقّ دادگر
عین دولت آن بهین ابن عمش
عالمی رابخت نیک آمد قرین
خامه صدق رهی داد این ثمر
روشنی افزایدی چون مهر و ماه
این سزا باشد بتعمیر بلاد
سال هجری در پناه کردگار
زین دعای شاه و انجام مرام
شکر یزدان هر دمی زیبد بکار
در عهد دولت قوی شوکت ابد مدت اعلیحضرت قدر قدرت و اقدس همایون ظل الله اسلامیان پناه شاهنشاه جمجاه مویّد سپاه له همم لامنتهی لکبارها السلطان مظفرالدین شاه قاجار ابد الله عیشه و ایّد الله جیشه، چاکر جان نثار تقی عنوان نگار در تشکر پنجاه سال خدمت در رسایل خاصّه و مأموریتها ترجمه منظوم نمود امید آن که مقبول آید و ببذل مرحمتی مخصوص سرفراز شده بر شکر و دعا اقرار نماید»
روی طبله دوم این متن آمده است:
«در دعای شه مظفّر شکرها
کاینچنین نامی کتاب مستطاب
ترجمه منظوم بر کلک حقیر
عاجز از نظمش همه پیشینیان
بود اقبال شه حق بین راد
عین دولت حامی ملّت هم او
استدامت باشد از عون اله
کز ولی الله کشف آید چنین
گر به ترتیب نگارش دویّم است
در مقام رأفت و فضل و قبول
از خدا خواهد به صدق عنوان نگار
باشد از این عهد نیکو بر خدا
از امام اوّلین آمد ثواب
باشد این خدمت از این چاکر کثیر
یاری آمد از امیر مومنان
هم وزیر اعظم نیکو نهاد
دست حق در نظم ملک آن نیکخو
بر شهنشاه و وزیر نیکخواه
بر شهنشهنامه جلد دوّمین
اوّل آمد با عقیده حق پرست
حاجتی نبود به نیت و عقول
عهد شاهنشه مظفر استوار
چون این کتاب مستطاب فرمان معجز آیات حضرت شاه اولیاءعلیّ مرتضی علیه آلاف التحیّة و الثناء و در استدامت دولت جاوید قرار گرفت..با افتخارعربیّت با مراقبات خاصّه از عربی به نظم پارسی سروده شده مستدعیست امر مقرّر فرمایید با اقبال عهد از روال بزیور طبع متحلّی آیئ که دعای ذات ملکوتی... عموم مردم قرار گیرد. شهر صفر 1322انجام پذیرفت».
متن نسخه مجدول به زر و صفحه آغازین دارای لوح و سرلوح و کتیبه است و به خط شاعر به نستعلیق، هر صفحه در دو ستون کتابت شده است.
آغاز متن کتاب:
حمد بیحد برخداوند ودود
بر شه لولاک باشد نعتها
آن که نام پاک او آمد علی
اولین جلد شهنشه نامه را
بر شهنشاه رئوف و مهربان
بذل انعام آمدی بر این رهی
...شاه دریادل مظفر شد بدین
که سلاطین را ازو رونق فزود
هم سلام حق به شاه لافتی
مشکلات از نور پاکش منجلی
آمد اتمام و هم از لطف خدا
گشت مقبول و تلطّف شد عیان
شکر احسان مینماید آگهی
زان شهنشهنامه اش آمد چنین
چنان که این شاعر آرزو داشته، امید است این اثر پس از صد و پانزده سال منتشر شود.
سنجه کتاب(14): شرح حقیقة الروح
جشن نامه استاد سید احمد حسینی اشکوری دربردارنده مقاله ها و رساله های تصحیح شده اهدایی به ایشان است واین اثر به کوشش محقق پرتلاش دکتر رسول جعفریان در سال 1392 توسط انتشارات علم تهران منتشر شد. رساله ای در شرح حدیث نبوی «من عرف نفسه فقد عرف ربّه » با عنوان « شرح حقیقة الروح و ما یتوقّف علیه الفتوح» با تصحیح و ترجمه جناب سید صادق حسینی اشکوری(فرزند استاد اشکوری) به چاپ رسیده که مؤلف آن شناخته نشده است. مقدمه شش سطری این رساله چنین است:« رساله حاضر مختصری است عرفانی که در آن به حقیقت معنای روح پرداخته و با تطبیق معارف عرفانی بر آیات و روایات سعی کرده به معنای باطنی نفس و روح دست یابد. این رساله که نام مؤلف آن معلوم نیست به دستور عالم کامل ملاعبدالرحیم نگاشته شده و کاتب آن حسن بن عبدالرحیم مراغی در سال 1358 هجری قمری است. گمان می رود اصل تألیف نیز از سده سیزدهم باشد. تنها نسخه این رساله در کتابخانه مرکز احیای میراث اسلامی قم قرار دارد که هنوز شـماره نشده است».
این رساله که برای یافتن نام مؤلف آن به خبره ای مراجعه نشده و جستجویی هم انجام نشده است، از آثار کاتب نسخه حسن بن عبدالرحیم مراغی(درگذشته 1300ق) است. از این کتاب چهارنسخه موجود است که سه نسخه آن در کتابخانه آیت االله مرعشی نجفی است:نسخه شـماره 5/15136(فهرست ج 38ص 417) شـماره 4/2027(فهرست ج 6ص 33)4/884(فهرست ج 3ص 77) و نسخه ای در کتابخانه ملی به شـماره ع۷۸۰/۳. همچنین نگاه کنید به الثراث العربی المخطوط ج 5 ص 180و فهرست دنا ج 4 ص700 و تراجم الرجال ج 1 ص 144.
سنجه کتاب(15): اجازات عوالم العلوم و المعارف
کتاب عوالم العلوم و المعارف اثر شیخ ابوالحسن عبدالله بن نورالله بحرانی – از شاگردان علامه مجلسی – در صد جلد تالیف شده و نسخه های بسیاری از آن موجود است. بحرانی در مقدمه این کتاب به اثر دیگر خود اشاره کرده با نام جوامع العلوم که گسترده تر از عوالم است. جلد ویژه امام حسین علیه السلام در سال 1295ق و1318ق چاپ سنگی شده(فهرست عربی مشار س 641) و شـماری ازمجلدات عوالم ویژه زندگی اهل بیت؟عهم؟ به تصحیح و استدراک آیت الله سید محمد باقر موحّد ابطحی به چاپ رسیده است. چند تن از علمای یزدی به دستور محمد ولی میرزا قاجار– حاکم یزد- برخی مجلدات عوالم را به فارسی برگردانیده اند که عبارتند از سید احمد اردکانی، ملاحسین اردکانی، ملامحمدعلی فاضل نحوی اردکانی، سید ابوالحسن فیروزآبادی(جامع جعفری ص600-601 ) . میرزای نوری در فیض القدسی و صاحب روضات الجناب برآنند کتاب عوالم برگرفته از بحار الأنوار بوده ولی مرحوم آیت الله سیدمحمد باقر ابطحی این نظر را قبول نداشت بلکه مقایسه دو اثر را نیز ناصواب می‌دانست. گمان میرود برخی از مجلدات با کتاب بحار الانوار تفاوت اندکی داشته باشد. استاد عبدالحسین حائری در این باره نوشته است:« عوالم در نام گذاری اجزاء و ابواب و ترتیب آنها بر اسلوب بحارالانوار تألیف ملا محمد باقر مجلسی نوشته شده و با آن كتاب مشتركات اصولی بسیار دارد بطوریكه مطالعه كننده در ابتداء یقین میكند كه فقط با تغییرات و اضافاتی از بحارالانوار گرفته شده ولی مصنف گذشته از آنكه نامی از بحار نمی برد برخی گفته های وی نیز شاهد آنست كه اقتباس و پیروی از كتاب بحار نداشته و در جلد اول كه بمنزله مقدمه و فهرست مجلدات عوالم است از مجلسی بسـمت استادی خویش فراوان نام برده و متذكر شده است كه از وی اجازه داشته و از نسخ كتابخانه او استفاده های شایان برده است ولی در عین حال بسیار بعید و غیرقابل قبول است كه از تألیف كتاب بحار بیخبر بوده و گویا نظر باین نكته و نكات فوق است كه حاجی میرزا حسین نوری در كتاب الفیض القدسی در شرح حال مجلسی باختصار نامی از وی و كتاب عوالم برده و آنرا متخذ از بحار خوانده است وبهرحال عوالم دارای امتیازاتی است كه مایه برجستگی و استقلال آن است»(فهرست مجلس ج 4 ص 45).
درباره جلد اجازات عوالم: بحرانی در مقدمه عوالم، فهرست صدگانه مجلدات این کتاب را برشـمرده است. بحرانی در مقدمه در باره جلد اجازات چنین گفته است: «الكتاب المائة كتاب بیان إجازات بعض العلماء لبعض رضی الله عنهم». علامه سید محمد علی روضاتی نسخه‌هایی از کتاب عوالم را در (فهرست کتب خطی اصفهان ج 2 ص 193-204) از کتابخانه مرحوم سیّد العراقین شناساند و پس از اهدای کتابخانه سید العراقین به کتابخانه ملی به لطف جناب احسان الله شکراللهی تصویری از این اثر بدست آمد. انتظار می رفت این جلد دربردارنده اجازاتی جدید از علمای قرن یازدهم و پیش از آن باشد که چنین نبود؛ با مقایسه این دو اثر معلوم شد این اثر رونوشتی ناقص از کتاب اجازات بحار الانوار است. مجلدات اجازات بحارالانوار دارای صدو هفت اجازه حدیثی است و اجازات عوالم حدود چهل اجازه برگزیده ازآن است.
آغاز و انجام این نسخه چنین است:
آغاز: «الحمد لله الذی أجاز لعلماء الحدیث الإجازة بالإطناب و التوسیط و الوجادة و الصلاة و السلام علی محمّد و أهل بیته الذین إجازة الحدیث عنهم و جاء منهم امّا بعد فهذا مجلّد المأة من مجلّدات کتاب عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الأیات و الأخبار و الأقوال الذی الّفه ابن نورالله عبدالله فی إجازات بعض العلماء لبعضهم راجیا من العلماء أن یجیزوا لنا نقله و حملوا عنّا ثقله فها انذا أشرع فی المقصود بعون الله ملک المعبود قائلا و الیه من غیره مائلا الکتاب المأة من کتب عوالم العلوم و المعارف و الأحوال فی الأجازات ابواب الأجازات و الأسناد باب صورة أجازة شیخ حسن بن الحسین بن علی الدوریستی ...»
انجام:« و قد نقل هذه الأجازة من نقل من خطّه الشریف قدّس الله روحه ونوّر ضریحه افقر عباد الله الغنی المغنی أبو عبدالله الحسین بن حیدر الکرکی العاملی عاملهم الله بلطفه الخفیّ بالنبی و الوصِی و آلهما الأطهار و الأبرار صباح یوم الأثنین عشرین ومن شهر ربیع الأوّل من شهور سنة الف و إثنان من الهجرة النبویّة علی مشرّفها الصلاة والسلام الی هنا ختم المصنّف رحمه الله و قوبل مع أصله و قد تمّ بالخیر فی یوم الإثنین ثانی شهر رمضان المبارک من شهور سنة 1281».
سنجه (16): زندگی نامه خود نوشت آیت الله سید محمد علوی بروجردی کاشانی
در کتاب نامه های ناموران گزیده ای از نامه های رجال دینی و علمی به حضرت آیت الله علامه سید شهاب الدین مرعشی نجفی، (قم نشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1391، ص1066). نامه ای حاوی زندگینامه خودنوشت یکی از علمای معاصر آمده است که نویسنده آن شناخته نشده و در قسـمت«نامه هایی که نویسندگان آنها شناخته نشده» آمده است. این نامه بنا بر دلایل زیر نوشته آیت الله سید محمد علوی بروجردی کاشانی (1274 – 1362ق) است:
نخست اینکه خط ایشان که در شـمار اجازه دهندگان به آیت الله مرعشی نجفی است، با این خط برابر است. تصویر اجازه حدیثی ایشان در کتاب المسلسلات فی الاجازات موجود است و همچنین تصویر اجازه ایشان به آیت الله سید فخرالدین امامت (درگذشته 1392ق) نیز گواه این مسأله است.[1] دیگر این اینکه محتوا و آگاهی های آمده در نامه، با زندگینامه و آثار این فقیه مشهور مطابقت دارد.[2]
متن این نامه که خطاب به آیت الله مرعشی نجفی نوشته شده، چنین است:
«به عرض عالی می رساند رقیمۀ کریمه که به عباراتی شریفه و اشاراتی لطیفه رقمزد کلک مشکین سلک آن کان کمال و مخزن فضل و افضال گردیده بود، دیده رمد دیده را روشن کرد و خاطر کمد رسیده را رشک گلشن.
لراقـمـه:
ورد الکتاب فلا عَدِمَت أناملا
ولقد شفی نفسی وأبرأ سقمها
عَبَثَت به حتی تضمّخ طیب
لله درّک یا کتاب طبیب
فقلت: الحمدلله الذی سقانی من الزلال، و شفانی من هذا الداء العضال، و نجّانی عمّا ضرءت بی من الملال،و نحّانی عمّا [...]من الکلال.
باری، راجع به اجازه امر عالی اطاعت شد و تألیفات و سنۀ تولد حقیر را خواسته بودید؛ تولد حقیر در یوم جمعه 24 من شهور ربیع الثانی 1274 و تآلیف قابلی ندارم، اغلب حواشی است مانند حاشیه ریاض و حاشیه کفایه و پاره ای نظم است مانند:
منظومه نحو که الفیه است
و منظومه معانی و بیان که آن نیز الفیه است
و منظومه فقه که تقریباً پنج هزار بیت است
و منظومه ای در میزان که فعلا مفقود است
و مراثی عربیّه موسومه به اربعین عاشوریه مشتمل بر هزار و هشتاد بیت
و لواحق اربعین عاشوریه متجاوز از پانصد بیت
و لامیّة الأدب صد بیت
و قصیده غلائیه هشتاد بیت
و قصیده ذوقیه چهل بیت
و قصیده شوقیه چهل و پنج بیت
و تقریظات منظومه و موادّ تاریخ و وفیات اجلّاء از عربیه و فارسیه تقریباً ده هزار بیت
و اساتید حقیر، المولی الأجل محمد اسـماعیل محلاتی، ثم المولی الأجل محمد الأبیانه ای، ثم المولی الأجل الاکرم آیة الله حبیب الله ساوجی، ثم المولی الأجل الأفخم آیة الله شیخ العلماء الأعاظم عبدالغفور بن ابی القاسم - علّت درجاتهم فی الجنان لابسین بهم حلل الغفران و الرضوان- زیاده بر این چه تصدیع.
همواره از خدای احد و کردگار صمد صحّت و سلامت آن وجود ذیجود را سائل و آملم. خداوند آن فرخنده وجود را از سوانح زمان مصون و همواره بر توفیقات بی کران و عنایات بی پایان خود مشـمول و مقرون فرماید. ایام افاضات پاینده و مستدام باد. فی 8 شهر صفرالمظفّر1357»
سنجه (17): محمد کاظم هزارجریبی و نکته ای تازه از زندگانی او
ملا محمد کاظم بن محمد شفیع هزار جریبی درگذشته 1237ق است. ایشان برخاسته از منطقه هزارجریب مازندران بوده ودر کربلای معلّی به تحصیل و تدریس اشتغال داشته و در همان شهر درگذشته است. آرامگاه او نیز در جوار حرم حضرت اباعبدالله الحسین ـ علیه السلام ـ کنار مزار استادش سید علی صاحب ریاض قراردارد. هزارجریبی در شـمار شاگردان وحید بهبهانی و میرمحمد مهدی شهرستانی و سید علی صاحب ریاض و علامه سید محمد مهدی بحرالعلوم است. سید محمد حسن کلید دار در کتاب مدینة الحسین علیه السلام تاریخ دقیق وفات او را در 1236 به علت بیماری وبا ثبت کرده است.«فی اوائل سنة 1236 هـ وفد من الهند الی العراق مرض لایعرف اسـمه و لا دواؤه یومذاك و انتشر فی بدایة الأمر فی المدن الواقعة علی الخلیج العربی ثم سری منها الی بصرة و منها الی الحلّة فكر بلاء و النجف فمات فی هذه الوباء الذی عرف اسـمه فیما بعد باسم(الكولیرا) أو الهواء الأصفر أو الهیضة خلق كثیر فی كربلا و النجف یقدر عددهم بخمسة الف شخص ... و من الاعلام الذین وافتهم المنیة بهذا المرض الفتاك فی كربلا العلامة المولی محمدكاظم بن محمدشفیع الملّقب بالهزار ]جريبی [ و دفن فی الصحن الحسینی الشریف».[3]
علامه شیخ آقابزرگ مزار او را به نقل برخی مطلعین، در کنار آرامگاه صاحب ریاض در کربلا ثبت کرده است. «فهرست خودنوشت ملامحمد كاظم هزار جریبی» به كوشش نویسنده این مطالب در جشن نامه آیت الله رضا استادی به چاپ رسیده است.[4]
وی در این فهرست بیش از چهل عنوان از آثار خود را برشـمرده و نام و موضوع و شـمار سطور آن را نیز شناسانده است. از آثار او می‌توان به معارف الانوار(در دوازده جلد در توحید و عدل و زندگانی اهل‌بیت؟عهم؟) تحفة المجاور، الزام الملحدین، معارف الائمة، كنزالفوائد، تذكرة الفتن،... نام برد.
گفتنی است این عالم، همشهری همنام و معاصری داشته است که دارای آثاری چون حاشیه بر حاشیه معالم الاصول است و نسخه این اثر در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی به شـماره 619 ( فهرست کتابخانه مرعشی ج 2 ص 218 ـ 219) نگهداری می شود. کشکول اثر دیگر اوست که نسخه منحصر به فرد آن در کتابخانه دانشکده الهیات به شـماره 811( فهرست دانشکده الهیات ص 107) نگهداری می شود، وی سالها پس ازدرگذشت هزارجریبی در قید حیات بوده و در اصفهان از اصحاب سیدمحمد باقر شفتی بوده و سالها پس از درگذشت هزار جریبی در این شهر سكونت داشته است. وفای اصفهانی در تذکره مآثرالباقریه حضور او را در زمان تاسیس مسجد سید اصفهان چنین شرح داده است:«مهر سپهر فضل و فقاهت، مهر حکمت و نباهت، نحریر الفضلاء، منطیق البلغاء، مولانا محمدکاظم الشهیر به هزارجریبی که اقرب مقرّبین آن جناب[سید شفتی] و ملتزم رکاب سعادت نساب بود، از آن حادثه اصطکاک و اندکاک مصداق خرّ موسی صعقا آمده و مدتی غرقه بحار اغماء بود».[5]
در گوشه‌ای از اوراق جنگ هزارجریبی(نسخه شـماره 19، کتابخانه آیت الله سید حسن فقیه امامی) این یادداشت درباره ایشان نوشته شده است.
«این کتاب مجموعه خط مرحوم مغفور آخوند ملامحمد کاظم هزار جریبی می باشد و آخوند مرحوم بسیار فاضل و ملّا بوده در بسیاری از علوم استاد ماهر بوده مثل اصول و فقه و تفسیر و غیرها در اصفهان مشغول تفسیر بوده و در اصفهان وفات فرموده و جسد او را بعتبات نقل نمودند رحمه الله»
سنجه (18): ملا نظر علی طالقانی
علامه شیخ آقابزرگ در نقباء البشر در شرح حال مولی نظر علی طالقانی (1240-1306ق) می نویسد:«...و حفیده الدکتور جعفر القدسی طبیب الأسنان فی طهران و هو ابن اعظام الوزراء حسن بن جعفر بن ملّانظرعلی رأیت اعظام الوزراء فی طهران و هو من اعضاء الوزارة الداخلیّة یقرب من سبعین من العمر کما رأیت المترجم علی منبر وعظه فی داره و أنا مراهق و رأیت صلاة جماعته فی مسجد سراج الملک...». چنان که شهرت دارد ملانظرعلی طالقانی فرزندی نداشته است (المآثر و الآثار ص 235). فرد مورد اشاره دکتر جعفرقدسی فرزند میرزا حسن اعظام الوزاره؛ نویسنده کتاب خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صدساله است. دکتر جعفر نوه پسری ملا علی مدرس طالقانی است. حسن اعظام الوزاره قدسی در کتاب خاطرات من آورده :« نامم را حسن گذاردند، پدرم مردی روحانی بود بنام ملاعلی مدرس...». ملا نظر علی و ملا علی مدرس هر دو از روستای سوهان طالقان بوده‌اندو همزمان به وعظ و ارشاد در تهران اشتغال داشته اند.« خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صدساله، حسن اعظام قدسی،(تهران، نشر ابوریحان، 1349) ج1 ص 11»
شـماری از منابع زادگاه این عالم فقیه را طالقان خراسان قدیم دانسته‌اند. [6] این اشتباه از کتاب احسن الودیعه آغاز شده است.مرحوم سید محمد مهدی موسوی اصفهانی؛ نویسنده احسن الودیعه، پس از چاپ این اثر به اشتباه خود پی برده ودر حاشیه زندگی نامه ملا نظر علی این اشتباه را تصحیح کرده است و انتساب ملانظرعلی را به طالقان کنونی در استان البرز نزدیکتر دانسته است .[7]
افزون بر مطالبی که در مقدمه کاشف الاسرار درباره این عالم فقیه آمده است، اعتماد السلطنه در رساله جغرافیای طالقان که در سال 1302(چهار سال پیش از درگذشت ملا نظرعلی طالقانی) در فصل«ذکر مشاهیر و معاریف طالقان» او را چنین یاد کرده است:«امّا منسوبین به طالقان از اهل علم و کمال جمعی کثیرند... دیگر فقیه فاضل عالم، جامع منقول و منقول، حاوی الفروع و الاصول آخوند ملا نظرعلی طالقانی است خلف مرحوم سلطان محمد قزوینی که در دارالخلافه تهران از مجتهدین مشهور است و مرجع قطع و فصل امور. خدمت شیخ اعظم مرتضی الانصاری اعلی الله مقامه شاگردی کرده و در زمانی قلیل کلام الله مجید را از بر نموده و ترجمه احوال او در کتاب نامه دانشوران بشرح می آید. کتاب کاشف الاسرار از تصنیف آن بزرگوار در فن اصول عقاید و علم اخبار و مواعظ سالهاست به طبع رسیده و در همه دیار و اقطار انتشار و اشتهار یافته است و در فقه استدلالی و خلافیّات و اصول و کلام و حدیث و مقتل تصنیفات سودمند دارد.أدام الله أیّامه.»[8]
سنجه (19): کتابی برگزیده از دوهزار کتاب
ملاعلی واعظ خیابانی در کتاب نوادر الثمانین که دست نویس آن در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی به شـماره 4489(فهرست کتابخانه ج 12ص 68-69) نگهداری می شود به معرفی و گزینش کتاب «نفایس اللباب المأخوذ من ألفی کتاب» اثر شیخ علی کبر مروّج خراسانی پرداخته است. اثر یاد شده چنان که از عنوانش نیز پیداست رهاورد مطالعه دوهزار کتاب و فیش برداری از آن است. مروّج خراسانی درگذشته سال 1400ق، از علمای ساکن مشهد و صاحب تالیفاتی چون کرامات الرّضویة، هدایة المحدّثین، سوانح الأیّام... است. واعظ خیابانی این گونه نوشته است:
«نوادر مجلّد اوّل نفایس اللباب المأخوذ من ألفی کتاب، تألیف فاضل معاصر عالم جلیل متبحّر آقای حاج شیخ علیاکبر الشهیر بمروّج الاسلام اطال الله بقائه که در سنه 1353 در ارض اقدس رضوی علی ساکنها آلاف الصلاة و السلام ملاقات اتفاق افتاد و الحق در حکم امروز وجودش مغتنم و بسی محل استفاضه و استفاده است و اصل دو نسخه نفایس را بخط خود مرحمت فرمودند نبذی در مشهد مقدس انتخاب گردید و قدری از آنها منقول میشود و چند سال قبل هدیة المحدثین از تألیفات جناب معظم له طبع و نشر شده، حقیر از خود ایشان پرسیدم که الفی کتاب را شـما خود دیدهاید؟ فرمود: زیاد از آن دیدهام و اگر ممکن باشد به منبر نمیروم و مشغول تألیف میشوم؛ که فیض منبر خاص و تألیف عامّ و باقیات الصالحات است...»
واعظ خیابانی در علمای معاصرین (ص297-305) زندگینامه و مطالبی از این کتاب نقل کرده است.
سنجه (20): زندگینامه خودنوشت آیت الله میرمحسن میرغفاری آذرشهری
زندگینامه آیت الله میر محسن حسینی آذرشهری(درگذشته 1391ق/1351ش)، از علمای نامدار آذربایجان در مقدمه کتاب اربعین حسینیّه به قلم فرزندش استادمیر سید علی میرغفّاری آمده است. مجموعه آثار مخطوط این عالم فقیه در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی نگهداری (شـماره 11029-11040) می شود که عبارتند از:رسالة فی جمع و تالیف،جلاء البصر فی القضاء و القدر، کشکول، الفوائد الحسینیّة(اربعین محسنیّه)، مجالس الهدی لأرباب التقی(دو جلد)، اللآلی المنتشره(دو جلد)، تفسیر بیست و دو سوره از آخرقرآن، حقیقة الصوم و أسراره، مقیاس آداب المتعلّمین، الدرّة البیضاء هدیة لرواة حدیث الکساء (فهرست کتابخانه مرعشی ج 28 ص 54-65). العدة فی شرح قصیده برده، مقیاس آداب المتعلمین، مجالس الهدی، علل الغیبة و شـماری از این آثار نیز چاپ شده است. ایشان در سرودن شعر نیز دستی داشته و اشعاری به فارسی و عربی در آثارشان به یادگار مانده است از جمله قصیده ای در مدح حضرت رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم که با مطلع«الحمد لله خالق البروج...» آغاز می شود.این خودنوشت به قلم میر محسن غفاری آذرشهری در نسخه خطی کتاب اللآلی المنتشره به شـماره 11037، (برگ 211ر-212پ) آمده است.ایشان پس از نگارش در سال 1369ق در سال 1377 نیز مطالبی بر آن افزوده است.این عالم فقیه درشانزدهم ذیحجه 1392در تبریز درگذشت و پیکر مطهر وی پس از انتقال به قم در آرامگاه دارالسلام (مقبره خاندان غفاری آذرشهری) به خاک سپرده شد.متن سنگ مزار او را چنین است:
«هو الحی الذی لایموت. قد إرتحل العلّامة الجلیل و الحبر النبیل سلمان عصره و اویس دهره حجة الاسلام و المسلمین آیة الله الحاج سیّد محسن المیرغفّاری الآذرشهری اعلی الله مقامه المتولّد 1300- فی شانزدهم 1392قمری»
متن زندگینامه خودنوشت:
«...چون بعضی از اخوان دین خواهش نمودند که حقیر شرح حال خود را نوشته، تقدیم نمایم لذا در این وجیزه بوجه اختصار اجابةً لامره، با این که خود را از زمره کسانی نمی دانم که در شرح حال او برای کسی نفعی یا عبرتی برای دیگران بشود در حال اختلال حواس و تشویش بال به سبب بعضی واردات و ناملائمات غیرمنتظره به عرض ناظرین می رسانم:
این حقیر سراپا تقصیر محسن بن غفّار الحسینی در قصبه دهخوارقان در سال هزار و سیصد در ماه رجب المرجّب متولد و در سن هفت سالگی قرآن مجید را شروع، و در مولد و مسقط الرأس مزبور از اساتید مختلفه مثل آخوند ملا محمدعلی مرحوم و آقا میرزا اسدالله شیخ الاسلام مرحوم و آقا میر جلال امین الشرع و آقای علی آقای قاضی فارسیّات و مقدمات صرف و نحو و منطق را خوانده و در هفده سالگی به شهر تبریز رفته و در مدرسه طالبیه الی هزار و سیصد و بیست و دو در محضر اساتید عظام بقیه مقدمات و متون را از جمله اساتید؛ مرحوم آقامیرزا ابراهیم بقّال اوغلی و آقای آقا سیّد حسن آقا- پدر بزرگوار آقای آقا سیّدکاظم شریعتمداری- و آقای سید مرتضی خسروشاهی و و آقای مبرورحاجی سید حاجی آقا میلانی و آقای حاجی میرزا آقای فتّاح آقا شهیدی تدرّس نموده، بعد از مراجعت در قصبه مشغول تدریس و ضمناً در محضر مرحومین مبرورین آقا شیخ جلیل مقداری از فقه و در محضر آقای شیخ رضا دهخوارقانی مقداری خارج اصول را قرائت نموده و تلمّذ و بعداً مشغول تدریس بحسب الامکان شده و در این بین بعضی نوشتجات نوشته که بعضی از آنها مثل علل الغیبة و شرح حال رواة حدیث کساء و مقیاس آداب المتعلّمین به طبع رسیده [است] و بعضی از آنها که کتاب الجمع و تألیف و تفسیر سوره مبارکه توحید و کتاب الرضوان فی تفسیر عباد الرّحمن و کنز الیواقیت در دو جلد و شرح برده فارسیّه و لئالی منتشره و کتاب اسرار الصوم که عشره کاملة می باشد از قلم خارج شده و از کتاب مجالس 55 مجلس فعلا نوشته ام و مشغول تتمیم آن و شرح اربعین و جلد ثانی لئالی منتشره بوده از درگاه احدیّت سائل توفیق اتمام می باشم. فی 22 شهرشوّال المکرّم 1369. بعضی اجازات از حضرات علما- رضوان الله علیهم- مفتخر شده و به باقی عمر از خداوند تبارک و تعالی تأیید و تسدید مسئلت می نمایم. الحمد لله موفق به اتمام مجالس و تفسیر بیست و دو سوره از آخر قرآن مجید و تفسیر فاتحة الکتاب و رساله قضا و قدر و کتاب تندرستی در مضرّات خمر.»« تاریخ حاشیه 1377»
سنجه(21): حدائق الشریعة فی تراجم علماء الشیعة
یا بقایا الاطیاب فی تتمة الکنی و الالقاب
کتاب الکنی و الالقاب اثر محدث قمی (درگذشته ۱۳۱۹ش) درتاریخ 12 ربیع الثانی 1357ق برابر 21 خرداد 1317ش تالیف شده و تا کنون بارها در قم تهران و صیدا(بیروت) چاپ شده و در آن زندگی نامه و آثار بسیاری از عالمان شیعه و سنی و شاعران و ادیبان آمده است. «مشاهیر دانشمندان اسلام» نام ترجمه فارسی این کتاب است که به قلم محمد جواد نجفی و شیخ محمد باقر کمره ای و شیخ محمد شریف رازی از طرف انتشارات کتابفروشی اسلامیه در تهران به سال 1351در چهارجلد منتشر شده است. شیخ محمد شریف رازی در پایان جلد چهارم مستدرکی بر این کتاب افزوده است که در بردارنده بیست و دو زندگینامه از علما و مراجع معاصر است.
مستدرک دیگری نیز شیخ جعفر بن عبدالحمید هلالی بصری بر این کتاب نگاشته که تا کنون چاپ نشده است (المنتخب من أعلام الفکرو الأدب ص 81 ). حواشی مختصری نیز مرحوم سید محمدعلی روضاتی بر این کتاب نگاشته که به کوشش آقای محمد برکت تدوین شده و در شـماره آتی دوفصلنامه کتاب شیعه منتشر خواهد شد.
مرحوم شیخ محمد هادی امینی درسال 1960م رساله «المحدث القمی و مصادر كتابه الكنى و الألقاب» را در سی و دو صفحه نوشت و پس از آن در مقدمه کتاب الکنی والالقاب (چاپ نجف) به طبع رسید. این رساله دربردارنده زندگی نامه محدث قمی، منابع زندگی نامه، خاندان محدث قمی،فهرست الفبایی دویست و سی و پنج منبع مورد استفاده محدث قمی در تالیف الکنی و الالقاب است. فهرستی بر این كتاب به قلم شیخ عبدالستار اسلامی فراهم آمده است كه نسخه خطی آن به شـماره 174/33 در كتابخانه آیت الله گلپایگانی موجود است. در این فهرست اسامی بر پایه حروف الفبا تنظیم شده و در آن 1370 نام تنظیم شده است. تاریخ تحریر این فهرست 30 شوال 1348 است.(فهرست كتابخانه آیت الله گلپایگانی، ج 5 و 6، ص3091).
مرحوم سید محمد رضا اعرجی فحّام ( درگذشته ۱۳۷۹ش) ذیلی برآن نگاشته به نام حدائق الشریعة فی تراجم علماء الشیعة یا بقایا الاطیاب فی تتمة الکنی و الالقاب. در این اثر که تنها به زندگی نامه علمای شیعه اختصاص دارد، ترتیب کنیه و القاب مدخل ها رعایت نشده است. در معرفی ها، پس از نام و شهرت و نسب هر عالم به ولادت و تحصیل و اساتید و اجازات و شاگردان او پرداخته می شود و گاهی فرزندان و آثار علمی او نیز معرفی می شود. تاریخ وفات و محل دفن آخرین مطلب دراین زندگی نامه ها را تشکیل می دهد.
چنانکه در متن آمده، مؤلف در نظر داشته این اثر را ادامه داده و جلد دوم و سوم نیز بر آن بنویسد که این کار انجام نشده است. این کتاب به تازگی ازسوی مکتبه ابن فهد در کربلا در ۱۲۸صفحه به کوشش جناب استاد شیخ احمد حائری به چاپ رسیده است.
این اثر دارای تاریخ تالیف ۱۳۸۶ق /۱۳۴۵ ش است. این تاریخ تحریر واقعی نیست؛ زیرا نویسنده در این سنین در کربلا بوده، در سال ۱۳۵۰ ش به قم آمده است. شـماری از علمای قم و اصفهان و سایر بلاد که در این اثر آورده پس از آشنایی مؤلف در قم بوده است و از سویی در ترجمه برخی عالمان مانند مصلح بزرگ شیخ عبدالکریم زنجانی تاریخ وفات او ۱۳۸۸ق و یا ترجمه علامه امینی تاریخ وفات ۱۳۹۰ ق را نیز ثبت کرده است. یا تاریخ وفات آیت الله فیروز آبادی ۱۴۱۰ ق و تاریخ وفات آیت الله خویی ۱۴۱۳ ق را نیز گزارش نموده است.
نسخه عکسی این اثر به شـماره ۲۳۵۵ در مرکز احیاء میراث اسلامی ( فهرست نسخه های عکسی مرکز احیاء ج ۶ ص ۴۵۸) نگهداری می شود. در این کتاب زندگی نامه صد و چهل و سه تن از عالمان قرن سیزدهم و چهاردهم و معاصرین نویسنده آمده است. این کتاب با تحقیق تحقیق شیخ احمد حائری اسدی از انتشارات مکتبه علامه ابن فهد حلی، کربلادر ۱۴۳۴ق / ۲۰۱۳م به طبع رسیده است.
در چاپ این اثر متن زندگی نامه دوتن از عالمان از قلم افتاده که بدین شرح است:
الشیخ محمد الکرباسی: الشیخ محمد بن ابی تراب بن محمد جعفر بن محمد ابراهیم الکلباسی الاصفهانی الحائری ولد فی النجف سنة ۱۳۲۴و نشأ بها، سافر الی اصفهان بعد وفاة والده و أکمل مقدّماته هناک ثمّ رجع الی النجف و أکمل ابحاثه فیها حتّی صار عالما فاضلا ثم هاجر الی کربلا و استوطنها و حضر علی جمع من العلماء امثال السید آغا حسین القمی و السید میرزا مهدی الشیرازی و له کتاب السعة و الرزق ط.
السید عبدالحسین آل طعمة: هو الحبر النبیل و العالم الجلیل فخر الأماثل و صدر الأفاضل السیدعبدالحسین سادن الروضة الحسینیة بن السید علی السادن بن السید جواد السادن بن السید حسن بن سلیمان بن درویش بن السید یحیی آل طعمة من آل فائز الوسوی الحائری المولود سنة ۱۲۹۹. کان ذاتقوی و عفاف موصوفا بأحسن الأوصاف مشغولا بالتاریخ متتبّعا للآثار أحاط بتاریخ کربلا احاطة تامّة و له خزانة کتب جلیلة و صدر له کتاب تاریخ کربلا المعلّی طبع سنة ۱۳۴۹ . توفّی سنة ۱۳۸۰. رحمه الله.
سنجه(22):رساله ای در فضیلت زیارت سیدالشهدا و آداب زیارت
نسخه شـماره15551 کتابخانه مجلس که در فهرست مجلس جلد 43 ص 159-160 ، با عنوان"رساله ای در فضایل و مناقب کربلا" معرفی شده و مؤلف آن ناشناخته مانده است این مطلب در فهرست مختصر مجلس ص 589 و فهرست دنا ج 7 ص 1066و فهرست فنخا ج 24 ص 149 آمده است.
ویژگیهای این نسخه چنین است:
آغاز نسخه[افتاده]... که آن سرور فرمودند من زار قبرالحسین(ع) فی النصف من شعبان غفرت ذنوبه و لم تکتب علیه سیئة فی سنة حتی یحول...
انجام:« ...خداوند عالم جمیع شیعیان و آرزومندان را به زیارت و مجاروت قبّة الاسلام و فخر انام مشرّف سازد و این شرافت عظمی را سرمایه نجات و وسیله افتخار و در عرصه عرصات و سبب روسفیدی نامه روسیاهان و عصات نماید متوقّع از برادران ایمانی و اخلّای روحانی چنانم که هرگاه به مطالعه و استنساخ این نسخه شریف بهرور و کامیاب شوند این مذنب عاصی را به دعای خیر یادآوری نمایند که در ترتیب اخبار یا نقل احادیث سهوی واقع شده باشد در تصحیح آن به قلم برآیند زیرا که اکثر این اخبار و فضایل زیارت آن برگزیده پروردگار در طی منازل و مراحل و کمی اسباب از کتب اخبار صورت پذیرفت و لله الحمد أوّلا و آخرا»
یادآور می شود این نسخه شامل دو کتاب است؛ این قسـمت از نسخه، مباحث پایانی کتاب نجاة الخافقین فی زیارة الحسین علیه السلام، اثر ملانورورز علی بسطامی (درگذشته 1309ق) است.
ادامه نسخه چنین است:
«باب اوّل در بیان فضیلت ارض مقدّس معطّرکربلا است..
« مقصد دوم در بیان فضیلت ارض مقدس و منوّر کربلای معلّا و فضیلت آب فرات و فضیلت و شرافت حرم آن سرور و تحدید حایر مقدّس آن سرور و شرافت تربت معطّر منوّر آن حضرت و فواید و خواصّ آن است و بیان کیفیّت اخذ تربت و اکل آن به جهت شفای امراض و بیان آداب و ادعیه وارده در آن است و این که جمیع خاکها حرام است خوردن آن و سوای خاک قبر آن سرور به جهت شفا و در این مقصد شش باب منعقد است. بسم الله الرحمن الرحیم نحمدک اللهم یا من جعل مدفن الحسین من أعال الجنان و نقدّسک یا من خلق من شعاع نورالحسین جمیع نعم و الرضوان ...»
عنوان ابواب این کتاب عبارتند از:
باب اوّل: در بان فضیلت ارض مقدس معطّر کربلاست
باب دوّم:در فضیلت آب فرات است
باب سوم: در فضیلت حایر مقدس آن سرور است و بیان تحدید آن
باب چهارم:در بیان فضیلت و فوائد تربت منوّر معطّر آن سرور است
باب پنجم: در مکان برداشتن آن تربت مقدّس و معطّر است و تحدید آن و بیان بعضی از آداب و شرایط و ادعیه وارده در آن است.
باب ششم: در بیان این که خوردن جمیع خاکها حرام است مگر خاک قبر آن سرور به جهت شفا.
مقصد سیّم از خاتمه کتاب در بیان مجملی از احوال عبّاس بن عبدالمطلب و عدد اولاد او و مجملی از احوال بنی عبّاس و عدد ایشان و مدّت خلافت و عمر ایشان و بیان ظلمی که از آن فرقه شوم به ائمه علیهم السلام وارد شد»
این قسمت نیز که بخش دوم از نسخه بشمار می آید؛ خاتمه کتاب تحفة الحسینیّة (مباحث پایانی جلد دوم کتاب) اثر دیگر فاضل بسطامی است که کتابت آن ناتمام مانده است.
انجامه این نسخه:«تمت الرسالة فی تاریخ 5 جمادی الأولی سنة 1267علی ید الفقیر الحقیرالمسکین علی باب الشکور عبدالغفور فی مدرسة المشتهر بـ«دو در» فی مشهد المقدّس فی جوار الآستانة المقدّسة المبارکة ..»
سنجه(23): سفینة النجات ثنایی بابل کناری
سفینة النجات اثر مصطفی قلی ثنایی بابل کناری (زنده در 1271ق) در موضوع زندگانی پیامبر گرامی اسلام و خاندان عصمت و طهارت کتابیست که با لطف و عنایت ویژه اهل بیت نوشته شده است. ساختار این کتاب به شرح زیر است:
بحر اوّل در در ذکر بعضی از احوالات حضرت خاتم الأنبیاء محمد مصطفی از زمان تولّد تا وفاتش و آن مشتمل بر پنج موجه است.
بحر دوم در شرح احوال فاطمة الزهراء و مشتمل بر دوازده موجه
بحر سوم در ذکر مصائب اسدالله الغالب علی بن ابی طالب و آن مشتمل است بر هفت موجه
بحر چهارم در ذکر مصائب امام حسن مجتبی که مشتمل بر چهار موجه
بحر پنجم در ذکر در ذکر مصائب سلالة الثقلین ابی عبدالله الحسین و آن مشتمل است بر چهل موجه
بحر ششم در ذکر مصائب حضرت سیدالساجدین امام زین العابدین و آن مشتمل است بر دوازده موجه
خاتمه: در ذکر احوالات مصنّف و ظهور برخی کرامات و در حین تصنیف از حضرت اهل بیت؟عهم؟.
وی در خاتمه سفینة النجات طبع شعر و مرثیه سرایی و تالیف این کتاب را کرامت و عنایتی از اهل بیت علیهم السلام بیان کرده است:
«دیدم همه صاحبان مکنت
یک حلقه ز انبیای ارشد
امّا همه انبیای نامی
بنشسته همه ز روی تکریم
آن دم ادب تمام کردم
چون ردّ سلام را نمودند
گفتند که یا علی ست قابل
دادند پس اندر آن میانه
گشتم چو به آن شرف شرفیاب
بنشسته به بزم رشک جنّت
سرحلقه انبیا محمّد
در خدمت خاتم گرامی
از دوربر او کنند تعظیم
داخل چو شدم سلام کردم
رو بر من و هادی ام نمودند
این شخص که شد به بزم داخل
منصب به من گدا شهانه
بیدار شدم ز شوق از خواب»
بعد از آن خواب مدّتی در تفکّر و تحیّر که آیا این بی بصیرت سراپا جهل و نادانی را عنایات آن برگزیدگان حضرت سبحانی در این دیر فانی خواهد رسید تا به مثوبات الهی و فیوضات جاودانی مستفیض شوم؛ این مقدمه و مراتبی بود که هیچ طبعی و وقوف شعر گفتنی نداشتم در همان حالت دیدم که اشعار جانگداز چندی به خاطرم می آید و بنای نوحه سرایی گذاشتم...»
از چشمۀ علم جاودانی
برگو که ز فیض نور الانوار
نی طبعی و نی وقوف شعری
آیا تو کجا و مدح گفتن
علمی که به تو نبوده اینسان
ای شخص سؤال بس سؤالت
آری که بهر جهات بودم
لیک از نظری که خاک اکسیر
بر من چو نگاه کیمیا کرد
جز این نه به من دلیل دیگر
بین فیض علوم من بتوحید
بنگر به اصول خمسۀ من
سر منشأ هر علوم توحید
درهائی از آن برشتۀ نظم
هر بیتی از آن به دفتر چند
چون قدرت عدل دوست حاکم
کوتاه سخن ز نور الانوار
زآن بعد دری به فضل وا کرد
این جامه چو خود برای من دوخت
صد شکر به خاندان اطهار
خوانند زهی به عالمینم
دل خورد چو آب زندگانی
فایض چو شدی ز خواب بیدار
می بوده تو را چو خود مقرّی
این گونه دری به طبع سفتن
دانا به کجا شدی تو نادان
بشنو که تو را کنم دلالت
موصوف باین صفات بودم
می بوده شدم بر آن نظر گیر
مس بودم و یک نظر طلا کرد
از من نکنی اگر تو باور
فیضی است که فیض عام گردید
توحید شد از علوم هر فن
شد هادی هر ظلوم توحید
آوردم از آن گذشتۀ نظم
دارد بحواله صادر چند
محکوم چه می توان زند دم
این بهرۀ من شدم چو بیدار
بر هریکی منصبی عطا کرد
این رشته نظم من خود آموخت
خادم شده ام در آخر کار
از یاور و چاکر حسینم...»
وی تاریخ نگارش این اثر را چنین سروده است:
تاریخ سفینه را ثنایی
تاریخ که لطف دارد این شد
از لطف به ما کن التفاتی
«زآن حسن سفینة النجاتی»(1271ق)
از اشعار مشهور ثنایی که در این کتاب آمده مرثیه چهارده بیتی زیر است که به نام شاعران دیگری مانند واقف سرابی[9] و ... معروف شده است:
آن خداوندی كه خلق این قوی بنیاد كرد
هیچ میدانی بنای این بلاآباد را
بود معمارش نبی علی بانی خدا
تولیت را داده چون بر شا مظلومان حسین
از تو ناید شرح این ماتم «ثنایی» این چنین
كربلا را با بلا پیش از همه ایجاد كرد
در ازل از دست خود آیا کدام استاد کرد؟
فاطمه بیعش نموده وقف بر اولاد كرد
این خرابات بلا را خود حسین آباد كرد
مرشد روح الامین اینسان تو را ارشاد کرد
نامی از این کتاب درالذریعه و دیگر منابع کتابشناسی و زندگی نامه ای برده نشده است. این یادداشتها از نسخه منحصر به فرد سفینة النجات، از یک کتابخانه خصوصی قلمی شد.
سنجه(24): نظم کبری در منطق
در فهرست مرکز احیاء میراث اسلامی نسخه شـماره 2/167 ( فهرست مرکزاحیاء ج 1 ص 236) منظومه ای در موضوع منظق با عنوان نظم کبری در منطق از آثار تقی بن محمد، دبیر اعلم ساوجبلاغی (عنوان نگار) معرفی شده است. این انتساب در منابع دیگر مانند موسوعة مؤلفی الإمامیّة ج 7 ص 388و تراجم الرجال ج1 ص 190 و فهرست دنا ج10ص 734 و فهرست فنخا ج 33ص 528 راه یافته است.این کتاب، ترجمه منظوم کتاب الکبری فی المنطق اثر مشهور میر سید شریف جرجانی است و ناظم آن محمدعلی بن عبدالحسین نورعلیشاه اصفهانی است و به قلم دبیر اعلم کتابت شده است. عنوان و ویژگیهای چاپی اثر یاد شده در فهرست کتب چاپی فارسی مشار ج 4 س 4016-4017 آمده و چاپ نخست آن در 1317ق معرفی شده است. منشأ اشتباه این بوده که کاتب پس از ابیات پایانی انجامه ای منظوم از خود سروده و به مطالب آن افزوده است.
آغاز: حمد بی حد مر خدایی را نخست
آن که از فضلش دو عالم روشن است
که به نامش کارها گردد درست
هیکل خاکی ز فضلش گلشن است
این ابیات و ده بیت ادامه آن، در تراجم الرجال (ج1 ص 190) از سروده های دبیر اعلم بشـمار آمده که از نورعلی شاه اصفهانی است.
دوبیت انجام : چار شکل منطقی چون یافتی
در دلت نور علی را یاد کن
انجامه: فاتحه خواند تقی ای نورعلی
الف سیصد چهل و یک در صیام
تا که شاید مر ورا هم بعدها
قرب هشتاد است سنّ این فقیر
دون عینک می نویسد اینچنین
صبح شد از بهر صوم آور نیت
از خدا خواهد بصدق عنوان نگار
معنی آن موبه مو بشکافتی
وز دعایی روح او را شاد کن
منطقی اشکال از تو منجلی
مرتجل کردم بدین نسخه قیام
زین وسیله یا آرند و دعا
شکرها دارد به خلّاق قدیر
کار او بر حق توکّل بهترین
که به جز بحر خداوندی نیت
دنیی و عقباش بخشد کردگار
وقت اذان صبح 27 رمضان برج تنگوزئیل سنه 1341، توکّلت علی الله یا الله.
سنجه(25): شرح حدیث رأس الجالوت
این اثر در آغاز کتاب البحر اللامع فی شرح المختصر النافع نسخه خطی کتابخانه مدرسه فیضیّه به شـماره 837(فهرست کتابخانه فیضیّه ص 31) در دو برگ(چهار صفحه) بیست و چهار سطری تحریر شده است.این شرح که به خط مؤلف و منحصر به فرد است، ازچشم فهرست نگار افتاده و در فهرست معرفی نشده است. کتاب بحر اللامع از تألیفات عالم فقیه قرن سیزدهم؛ شیخ محمد ابراهیم بن محمد مهدی قشلاقی (1235 - 1288قمری (این شرح نیز از آثار او بشمار می آید. از ویژگیهای ممتاز این شرح نقد مطالبی از شرح حدیث رأس الجالوت اثر شیخ احمد احسایی با عناوین «قوله- أقول» است.
آغاز:سئل رأس الجالوت عن مولانا الرضا ع فقال یا مولای ما الكفر والإیمان وما الكفران وما الشیطانان الذان كلاهما المرجوان وقد نطق كلام الرحمن
آغاز متن شرح:قال مولانا العلّام النحریر القمقام مخرج انواع الکمود صاحب مقام المحمود ابقاه الله تعالی ببقاء جنس المهیّة و الوجود ...
انجام: هو من جهة الافتقار والإمكان الذاتی لكن هذا الممكن الناقص ممكن کاد أن یجاوز حد الإمكان یكاد زیتها یضیء و لو لم تمسسه نار.
انجامه: قلم اینجا رسید سر بشكست ووقت هم گذشت. شب سه شنبه شهر جمادی الآخرة سنه 1265 در طهران كنج مدرسه خرابه حاجی بی کتاب و اسباب نوشته شد.
[1]. کشکول امامت، ج3، ص457.
[2]. برای آگاهی از شرح حال و آثار ایشان نگاه کنید به: نقباء البشر(ج 5، ص 153-154)، کشکول سید عزیز الله امامت کاشانی (ج1، ص135- 137)، تراجم الرجال (ج2، ص 235)، مشاهیر کاشان (ص 98-97)، العندبیل (ص 173)، بزرگان کاشان (ج2، ص 172-173)، ملحقات لباب الألقاب (158- 160)، تذکرة الشعراء (195- 197)، تحقیقات ادبی، کیوان سـمیعی (127- 128). جناب افشین عاطفی نیز کتاب جداگانه‌ای در زندگینامه و آثار ایشان نوشته است.
[3]. مدینة الحسین مختصر تاریخ كربلاء، محمدحسن مصطفی الكلیدار آل طعمة،(كربلاء، مركز كربلا للدراسات و البحوث، 1437 هـ / 2016) ج 3، ص 161.
[4]. جشن نامه آیت الله رضا استادی، به كوشش رسول جعفریان(قم، نشر مورخ با همكاری كتابخانه تاریخ اسلام و ایران، 1393).
[5]. تذكره مآثر الباقریه به انضمام رساله اشعار مسجدیه، محمدعلی وفا زواره‌ای، به كوشش حسین مسجدی(اصفهان، سازمان فرهنگی هنری شهرداری اصفهان،1385، ص 250).
[6]. الأعلام زرکلی ج 8 ص34،ریحانة الأدب ج 4 ص 19.
[7]. احسن الودیعه، (قم، موسسة تراث الشیعة، 1394ش/1437ق) ص 95.
[8]. فشندک بضمیمه جغرافیای طالقان، محمد حسن اعتماد السلطنة، زیر نظر جلال آل احمد(تهران، انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1341) ص 161-162.
[9]. دیوان مراثی واقف سرابی ، تصحیح: احمد رنجبری حیدرباغی، گردآوری: محمد حسین رشاد (قم، انتشارات انتخاب روز،1393 ).
میراث شهاب
منبع: بساتین
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید