1395/5/4 ۱۱:۲۴
تاب الفتوحات المکية دائرة المعارفی عظيم از ميراث عرفان اسلامی است که تاليف آن توسط ابن عربی حدود 30 سال (599 _ 629) طول کشيده است، در آثار عرفانی کتابی به گستردگی و تنوع مطالب فتوحات سراغ نداريم اين اثر بر اساس تصحيح مرحوم عثمان يحيی که 14 جلد آن به طبع رسيده است اگر ادامه می‌داشت حدودا به 28 جلد می‌رسيد.
ابن عربی در اين کتاب برای عرفان ساختاری منحصر به فرد ارايه داده و مطالب خود را در شش فصل: معارف، معاملات، احوال، منازل، مُنازلات و مقامات مرتب ساخته است او ذيل هر فصل نيز ابوابی قرار داده که گاه هر يک از آن خود رساله و کتابی مستقل می‌باشد و بعضی از اين ابواب با عناوينی مستقل، همچون کتاب الوصايا، کتاب المسايل و... به چاپ رسيده است.
از بين آنچه ابن عربی در اين 6 فصل بيان کرده تنها بخشی کوچک توسط شاگردان و پيروان او که عمدتا ناظر بر ساختار جهان هستی است مورد بررسی قرار گرفته و بخش زيادی از سخنان ابن عربی هنوز به صورت کامل تقرير و تشريح نشده است اميدوارم در يادداشتی ديگر توضيحی بيشتر در مورد تحليل ساختار کتاب فتوحات و فصل‌های آن ارايه دهم.
کتاب فتوحات هميشه مورد توجه عارفان مسلمان قرار داشت با اين حال گستردگی مباحث آن و فراتر بودن مطالب آن نسبت به عناوين فصول و ابواب، دستيابی به محتوای آن را مشکل کرده است همچنين نبود نسخه‌ای منقّح و مصحَّح از اين اثر علاوه بر اينکه اين کتاب را غير قابل اعتماد کرده، فهم آن را نيز با مشکل‌مواجه کرده است.
از کتاب فتوحات چاپ‌های متعددی وجود دارد که مهمترين آنها چاپ بولاق در سال 1274 در مصر می‌باشد اين نسخه بارها تجديد چاپ شده است و با اينکه در دورۀ اخير چاپ‌های متعددی از اين کتاب انجام شده به نظر نسخۀ بولاق با تمام ضعف‌هايی که در پاراگراف‌بندی و نبود علائم ويرايشی و مشخص نبودن نسخه بدل‌ها دارد از همۀ نسخه‌ها قابل اعتمادتر است. در واقع به جز نسخۀ عثمان يحيی هيچکدام از چاپ‌های متاخر اين کتاب ارزش علمی ندارند. عثمان يحيی با جمع‌آوری نسخه‌های اين کتاب و با تصحيح علمی و تحقيق انتقادی آن گامی مهم در اين عرصه برداشت اما متاسفانه نه تنها موفق به تصحيح کامل اين کتاب نشد با همۀ زحماتی که کشيده هنوز ايرادات متعددی در متن وجود دارد که بنده صرفا به بخشی از آنها اشاره می‌کنم:
الف. غلط‌هائی که منشاء آنها ظاهرا بی‌دقتی در حروف چينی (أغلاط تايپی) است که تعداد آنها نسبتا نظر زياد می‌آيد من فقط مواردی را از جلد پنجم اين کتاب ذکر می‌کنم:
1. فإن الوجو المستفاد وهو الظاهر... (ج5، ص 123) = کلمۀ الوجود غلط نوشته شده است
2. إنّ الماء ما آن ماء ملطف مقطر (ج5، ص 147) = کلمۀ «ما آن» غلط بوده و صحيح آن «ماءان» می‌باشد.
3. سر المضمضة الروحاني (ج5، ص 153) = «الروحانية» صحيح است.
4. على مذاب مختلفة(ج5، ص 158) = صحيح «على مذاهب مختلفة».
5. الاستحباب في طارة اليد (ج5، ص 175) = الاستحباب في طهارة اليد
6. ولعزة هي المنع... (ج5، ص 230) = والعزة هي المنع...
7. يمشي علی البطن مع الحـ مع التحقق... (ج5، ص 235) = کلمه «مع الحـ» زائد است.
8. وهو أن يقول: واللَّه خلقكم وما تعلمون = آيۀ کريمه و کلمۀ «يقول» غلط نوشته شده است صحيح آن چنين است «وهو أن نقول: واللَّه خلقكم وما تعملون»
9. إنّ من شرطه المسح أن تکون الرجلان طاهرتين (ج5، ص 260) = إنّ من شرط المسح...
10. در عنوان باب چنين آمده: باب إيجاب الوضوء على الجنب عند إرادة النوم أو معاودة الجوع... (ج5، ص 326) = صحيح آن «... معاودة الجماع» است
11. كان يتلو شيخنا وأبو عبد اللَّه بن المجاهد(ج5، ص 330) = واو اضافی است: شيخنا أبو عبد اللَّه.
ب. غلط‌هائی که منشاء آنها بی‌دقتی مصحح است:
1. ثم بعد أن وجد (اللَّه- تعالى-) العوالم... (ج1، ص 56) = «بعد أن أوجد» صحيح است. 2. لا يصدر عن الواحد من كل وجه واحد. (ج1، ص 192) = لا يصدر عن الواحد من كل وجه إلّا واحد. 3. أن الحكمة الإلهية في ذلك أن العاصي لمّا عَلم الله أن العبد إذا شرع في المخالفة التي...(ج5، ص 168) = کلمۀ «العاصي لمّا عَلم الله» فقط در يکی از نسخه‌ها هست اضافه کردن آن متن را مغلق و نامفهوم کرده و گزارش آن در پاورقی کفايت می‌کرد. 4. في حس ظاهر وباطن- وهو الإدراك الباطن- وبديهة... (ج1، ص 205) = کلمۀ «الإدراك النفسي» به الإدراک الباطنی تبديل شده است با اين که هيچ يک از نسخه‌ها با چنين تغييری مطابقت نمی‌کند. 5. ولا يدخل الموازين إلا أعمال الروح، خيرها وشرها... أما الأعمال الباطنية، فلا تدخل الميزان. (ج4، ص 470) = عبارت «أعمال اجوارح» به «أعمال الباطن» تبديل شده است که علاوه بر اينکه با نسخه‌ها مطابقت ندارد معنا کلا غلط شده است.
ج. غلط‌هائی که منشاء آنها اضافاتی است که به عنوان توضيح‌گر توسط مصحح افزوده شده است: عثمان يحيی برای روان سازی و رفع ابهام متن گاه کلماتی را داخل دو قلاب به عنوان توضيح‌گر و يا تکملۀ متن اضافه کرده که گرچه در اکثر موارد مفيد هستند در بعضی موارد نيز موجب غلط شدن متن گرديده است به عنوان نمونه:
1. كما رجع، أيضا، الروح إلى أصله حتى البعث و النشور، (حيث) يكون من الروح، (إذ ذاك)، تجل للجسم بطريق العشق، فتلتئم أجزاؤه (ج1، ص 245)
کلماتی که توسط عثمان يحيی اضافه شده وجهی ندارد کلمۀ (حيث) زائد بوده و (إذ ذاک) موجب غلط شدن متن شده است مراد شيخ اين است که روح به خاطر عشقی که بر جسم دارد بر او تجلی کرده و اجزای او را برهم پيوند می‌دهد. چنانکه چند کلمه بعد شيخ دوباره می‌گويد: تجلى له الروح بالرقيقة الاسرافيلية.
2. وما من نبى ولا ولى إلا وله همة متعلقة بهذا البيت.
وهذا البلد (هو البلد) الحرام: لأنه البيت الذي اصطفاه اللَّه على سائر البيوت (ج2، ص 122)
عثمان يحيی ابتدا عبارت پيوستۀ شيخ را دو پراگراف کرده و بعد تصور کرده جمله ناقص است و مبتدا بدون خبر ذکر شده است لذا کلمۀ (هو البلد) را وسط صفت و موصوف اضافه کرده که کاملا از معنای مراد شيخ دور شده است عبارت شيخ چنين است «وما من نبى ولا ولى إلا وله همة متعلقة بهذا البيت وهذا البلد الحرام لأنه البيت الذي...» و عبارت «وهذا البلد» عطف بر «هذا البيت» است يعنی هيچ پيامبر و ولی نيست مگر اينکه همت او متعلق است به اين خانه(کعبه) و به اين شهر(مکه) و اين اضافات عثمان يحيي موجب شده سخن ابن عربی نامفهوم شده و گو اينکه شيخ وجه حرام بودن «بلد» را بيان می‌کند و و حال آنکه وی در بيان علت تعلق همت انبیا و اوليا به مکه می‌باشد.
3. لما ثبت وجوده (- تعالى-) بـ الحمد لله"، و غذاؤه بـ" رب العالمين" (ج 2، ص 201)
توضيح‌گر (- تعالى-) اشتباه است چون وجود حق تعالی به الحمد لله ثابت نمی‌شود چنانکه اصلا تعبير غذاء برای حق تعالی صحيح نيست بلکه چنانکه خود شيخ در آغاز اين مطلب تصريح کرده سخن وی در مورد «الروح الکلی» است.
افزون بر آنچه گفته شد غلط‌های ويرايشی زيادی اعم از پاراگراف‌بندی و استفاده از علائم ويرايشی وجود دارد که ذکر آنها خارج از حوصلۀ اين متن است.
منبع: بساتین
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید