كاتبان وحي / یدالله حاجی‌زاده

1395/4/19 ۰۸:۳۴

حضرت محمد(ص) در سن چهل سالگی به رسالت مبعوث شد.[1] آن حضرت در غار حرا مشغول راز و نیاز با خداوند بود كه اولین آیات نورانی قرآن كریم توسط جبرئیل به ایشان وحی شد.[2] پیامبر(ص) طبق آیات قرآن كریم[3] و به شهادت تاریخ[4] فردی «امی» و درس نخوانده بود. بنابراین چون آن حضرت شخصا نمی­توانست آیات قرآن را بنویسد، به كسانی كه با كتابت آشنا بودند، دستور داد قرآن را بنویسند تا آیات الهی همواره محفوظ بماند.

   حضرت محمد(ص) در سن چهل سالگی به رسالت مبعوث شد.[1] آن حضرت در غار حرا مشغول راز و نیاز با خداوند بود كه اولین آیات نورانی قرآن كریم توسط جبرئیل به ایشان وحی شد.[2]

   پیامبر(ص) طبق آیات قرآن كریم[3] و به شهادت تاریخ[4] فردی «امی» و درس نخوانده بود. بنابراین چون آن حضرت شخصا نمی­توانست آیات قرآن را بنویسد، به كسانی كه با كتابت آشنا بودند، دستور داد قرآن را بنویسند تا آیات الهی همواره محفوظ بماند. به افرادی كه دست اندركار نگارش قرآن بودند، «كاتبان وحی» گفته­ اند.

   روند نگارش آیات به این صورت بود كه  پس از نزول آیات بر پیامبر(ص)  آن حضرت آیات را بر كاتبان وحی املاء می­كرد و آنها آیات را می­نوشتند.[5] در این كه كاتبان وحی چند نفر و چه كسانی بوده­ اند، اختلاف است. بعضا افرادی از جمله كاتبان وحی شمرده شده ­اند كه اصلا جزء كاتبان نبوده­ اند و گاه هم در ذكر نام برخی از افراد اهمال شده است و در برخی از موارد نیز افرادی به عنوان كاتب پیامبر(ص) معرفی شده­ اند؛ اما مشخص نیست كه این افراد آیا كاتب «وحی» بوده­ اند یا غیر وحی.[6]

   دكتر محمود رامیار می­نویسد: «در شماره كاتبان وحی اختلاف نظر بسیار است. حافظ بن عساكر در تاریخ دمشق 23 نفر را یاد می­كند. ابن عبدالبر 25 نفر را ذكر می­كند. برهان­الدین حلبی 43 نفر را ذكر می­كند و مجتهد زنجانی نیز همین عدد را نقل می­كند.»[7]

كاتبان وحی

   مشهورترین كاتبان وحی كه تقریبا همه به آنها اشاره كرده­ اند، عبارتند از علی بن ابیطالب(ع)، ابی بن كعب و زید بن ثابت. ما در ادامه با تفصیل بیشتری در خصوص این سه نفر مطالبی را ذكر می­كنیم؛ اما ابتدا به اسامی سایر افرادی كه به عنوان كاتب وحی بوده­ اند، اشاره می­شود.

  ابن­ندیم به نام علی(ع)، سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذبن جبل، ابوزید ثابت زید، ابی بن كعب، عبید بن معاویه بن یزید[8] به عنوان كاتبان وحی اشاره كرده است. صاحب المحبر، سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ابوزید ثابت بن زید، ابی بن كعب و زید بن ثابت[9] را ذكر می­كند.

   دكتر رامیار در «تاریخ قرآن» كاتبان وحی را در مكه و مدینه به صورت مجزا ذكر كرده است و قائل است كه اسامی ذیل به عنوان كاتبان وحی در منابع ذكر شده است. ایشان می­نویسد: منابع اسلامی كاتبان وحی در مكه را این گونه نوشته­ اند: «خلفای چهارگانه، شرحبیل بن حسنه، عبدالله بن سعد، خالد بن سعید بن عاص، طلحه، زبیر، سعد بن ابی­وقاص، عامر بن فهیره، علاء بن الحضرمی، معیقب، ارقم بن ابی­ارقم، حاطب بن عمر، حاطب بن ابی­بلتعه، مصعب بن عمیر، عبدالله بن جحش، جهم بن قیس. سالم مولی ابی­حذیقه و كاتبان وحی در مدینه: «ابی بن كعب، زید بن ثابت، عبدالله بن رواحه، ثابت بن قیس، حنظلة بن ربیع، حذیفة بن یمان، علاء بن عقبه، جهم بن الصلت، عبدالله بن زید، محمد بن مسلمه، حنظلة بن ابی­عامر، عبدالله بن ابی، ابوزید قیس بن السكن، عقبة بن عامر، معاذ بن جبل، ابوایوب انصاری، مغیرة بن شعبه می­باشند.[10]

   رامیار معتقد است این صورت (لیست) محتاج بررسی بیشتر و دقیق­تری است. چون ما نام كسانی را می­دانیم كه نوشتن می­دانستند و حتی قرائت آنها به ما رسیده و یا مصحفی از آنها باز گفته­ اند؛ اما نام آنها در این صورت( لیست) نیست. مثل انس بن مالك، منذر بن عمرو، اسید بن حضر، دافع بن مالك، ابو عبیده جراح، سعد بن عبید، ابوالدرداء.[11]

   آیت­الله معرفت كاتبان رسمی وحی را 4 نفر ذكر كرده است. علی(ع)، ابی بن كعب، زید بن ثابت و زید بن ارقم.[12] سپس می­نویسد:

 «علی بن ابیطالب، ابی بن كعب و زید بن ثابت به خاطر ملازمت مداوم با رسول­خدا(ص) به ترتیب دارای موقع و مقامی برجسته در

  نگارش وحی و احاطه به نصوص قرآنی بوده­اند.»[13]

مشهورترین كاتبان وحی

1- حضرت علی(ع)

 حضرت علی(ع) به دلیل ملازمت و همراهی همیشگی با رسول­ خدا(ص)  یكی از مهمترین و مشهورترین كاتبان وحی بوده است. «این امر مورد اتفاق همه مسلمانان است كه حضرت علی(ع) امام مسلمین و اعلم َآنها به قرآن و شئون آن است و او مؤسس علم تفسیر و یكی از كاتبان مهم وحی بوده است.»[14] آن حضرت بیش از سایر کاتبان وحی به نگارش وحی موفق بود. ایشان از همان ابتدای نزول وحی طبق فرمایش خودشان نور وحی و رسالت را می­دید.[15]

   «اولین كسی كه در مكه عهده ­دار كتابت، مخصوصا كتابت وحی شد، علی(ع) بود و تا آخرین روز حیات پیامبر(ص) به این كار ادامه داد.»[16] سلیم بن قیس هلالی می­گوید: نزد علی(ع) در مسجد كوفه بودم و مردم دور او را گرفته بودند، آن حضرت فرمود: پرسش­های خود را تا در میان شما هستم از من دریغ مدارید. درباره كتاب خدا از من بپرسید، به خدا قسم آیه­ای نازل نشد؛ مگر آن كه پیامبر(ص) آن را بر من خواند و تفسیر و تاویل آن را به من آموخت.[17] و در سخنی دیگر می­فرماید: «سلونی عن كتاب اللّه فانه لیست آیة إلا و قد عرفت أبلیل نزلت أم بنهار فی سهل أو جبل.»[18] از من در مورد کتاب خدا؛ قرآن بپرسید آیه­ای در قرآن نیست؛ مگر آن که من می­­دانم آیا در شب نازل شده یا در روز در بیابان هموار(دشت) نازل شده یا در کوهسار. قرآنی که امام علی­(ع) نوشته بود همراه با توضیح و تفسیر آیات بود. علی(ع) می­فرمود: لو ثنیت لی الوساده لاخرجت لهم مصحفا كتبته و املاه علی رسول­الله»[19] اگر فرصتی به دست آید قرآنی را كه پیامبر(ص) برای من املاء كرده و من آن را نوشته ­ام رو خواهم كرد.

2-   ابی بن كعب

   ابی بن كعب قبل از اسلام از احبار یهود( دانشمندان یهودی) بود. وقتی اسلام آورد از جمله كاتبان وحی شد.[20] او اولین كسی بود كه در مدینه وحی را نوشت.[21]

   ابی بن كعب كسی است كه پیامبر قرآن را به طور كامل بر او عرضه كرد. ... زمان یكی كردن قرآنها در دوره عثمان سرپرستی گروه به او داده شد و هرگاه در مواردی اختلاف می­شد با نظر وی مشكل حل می­شد.[22]

3-   زید بن ثابت

 وی از مشاهیر و دانشمندان صحابه و از كاتبان وحی بود.[23]

«زید در مدینه در همسایگی پیامبر(ص) خانه داشت... رفته رفته كتابت او رسمیت یافت. او حتی به دستور پیامبر زبان و نوشتن عبرانی را فرا گرفت... او بیش از دیگران ملازم پیامبر(ص) برای نوشتن بود.»[24]

   از خود زید نقل شده است: «من همسایه پیامبر(ص) بودم و هر وقت وحی نازل می­شد، مرا احضار می­فرمود و من آن را می­نوشتم.»[25]

نحوه كتابت قرآن در زمان پیامبر(ص)

   به دستور پیامبر­اكرم(ص) آیه­ های قرآن به صورت منظم در هر سوره ثبت می­شد. هر سوره با نزول بسم­الله آغاز می­شد و با نزول بسم­ الله جدید ختم آن اعلام می­شد. سوره­ ها با این رویه هر یك جدا و مستقل از هم ثبت و ضبط می­شد.»[26] كاتبان غالبا قرآن را با خط نسخ می­نوشتند.[27]

«عقیده عده­ای بر آن است كه برای نگارش قرآن بیشتر از خط كوفی استفاده می­شد. ... اما كهن ­ترین نسخه قرآن كه در موزه بریتانیای لندن قرار دارد، به خط نسخ بیشتر از خط كوفی شباهت دارد.»[28]

نوشت افزار معمول برای نگارش قرآن

   از جمله چیزهایی كه قرآن روی آن نوشته می­شد، می­توان به موارد ذیل اشاره كرد.

1-   عُسُب: چوب وسط نخل كه برگ­های آن را می­كندند و در قسمت پهن آن می­نوشتند.

2-   لِخاف: سنگ­های نازك و سفید.

3-   رُقاع : جمع رُقعه؛ تكه­های پوست یا ورق(برگ) یا كاغذ

4-   اُدُم: پوست آماده شده برای نوشتن [29]

5-   اكتاف : جمع كِتف به معنای استخوان شانه (شتریا گوسفند)

6-   اقتاب: چوب­هایی كه بر شتران می­نهادند تا بر آنها سوار شوند.

7-   حریر و پارچه كه گاهی قرآن را بر روی آنها می­نوشتند. [30]

[1] .مسعودی، علی بن حسین؛ مروج الذهب ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی وفرهنگی، 1374،ج1، ص631.

[2] .همان.

[3]. قرآن كریم، سوره عنكبوت، آیه 48 و سوره جمعه آیه 2.

[4]. مجهول، اخبارالدولة العباسیه، بیروت، دارالطلیعه، 1391، ص 41- سبل الهدی، ج5، ص 54.

[5]. مقریزی، احمدبن علی؛ امتاع الاسماع، بیرت، دارالكتب العلمیه، 1420، اول، ج9، ص 334.

[6]. میر محمدی زرندی، سید ابوالفضل؛ بحوث فی تاریخ القران، قم، جامعه مدرسین، 1420، اول، ص105.

[7]. رامیار، محمود؛ تاریخ قرآن، تهران، امیر كبیر، 1380،پنجم، ص 262- 261.

[8]. محمدبن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، بی تا، بی جا، ص 30.

[9]. محمدبن حبیب بغدادی، المحبر، بی تا، بی جا، ص 286.

[10]. رامیار، ص 264.

[11]. همان ص 264.

[12]. معرفت، محمد هادی؛ تاریخ قرآن، تهران، سمت، 1381، چهارم، ص 29-28.

[13]. حجتی كرمانی، محمد باقر؛ تاریخ قرآن كریم، تهران، دفتر نشرفرهنگ اسلامی ، 1379،‌پانزدهم، ص 203.

[14]. دیاری ، محمد تقی؛ در آمدی بر تاریخ علوم قرآنی، قم، دانشگاه قم، 1385، اول ، ص 90.

[15]. نهج البلاغه،خطبه قاصعه.

[16]. معرفت، پیشین، ص 27.

[17]. همان، ص 27 به نقل از السقیفه، ص 214-213.

[18]. بلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، بیروت، دار الفکر، 1417، اول، ج2، ص99.

[19]. احمدی میانجی، پیشین، ج1، ص123.

[20]. زركلی، خیرالدین؛ الاعلام، بیروت، دارالعلم، 1989، ‌هشتم، ج 1، ص 82.

[21]. صالحی شامی، محمدبن یوسف؛ سبل الهدی، بیروت، دارالكتب العلمیه، 1414، اول،‌ج11، ص 375 و معرفت، پیشین، ص 228.

[22]. معرفت، پیشین، ص28، به نقل از مصاحف سجستانی، ص30.

[23]. ابن اعثم كوفی، الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفی هروی، تهران، آموزش و انقلاب اسلامی، 1372،ص 989 و ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، بیروت، دارالكتاب العربی، 1413، دوم، ج4، ص308.

[24]. معرفت، پیشین، ص 28.

[25]. همان ص 28.

[26]. همان ص 30.

[27]. حجتی كرمانی، پیشین، ص 212.

[28]. همان ص 213.

[29]. معرفت، ص 30.

[30]. حجتی كرمانی، پیشین، ص 315.

منبع: پژوهشکده باقر العلوم