1395/3/22 ۱۲:۴۳
دایره و سلسله حکمت در جهان اسلام، گاه گشوده و پر رونق بوده و در برخی مواقف و زمان ها تنگ و بی رونق. ای بسا سوء فهم و غرض ورزی که موجب دشواری و سختی نابجا برای بزرگان حکمت و فلسفه می شد و حتی حکیمان نامداری چون سهروردی را به مسلخ مرگ و شهادت می فرستاد. متحجران همیشه دشمن عقل و فلسفه بودند و اگر فرصتی می یافته اند، حتی حکیم متقی و بزرگی همچون صدرالمتالهین را نیز آزار داده و به تهمت های نابه جا، نفی بلد می کردند.
درباره زندگی فاضل تونی و مجموعه رسائل او
بازخوانی
دایره و سلسله حکمت در جهان اسلام، گاه گشوده و پر رونق بوده و در برخی مواقف و زمان ها تنگ و بی رونق. ای بسا سوء فهم و غرض ورزی که موجب دشواری و سختی نابجا برای بزرگان حکمت و فلسفه می شد و حتی حکیمان نامداری چون سهروردی را به مسلخ مرگ و شهادت می فرستاد. متحجران همیشه دشمن عقل و فلسفه بودند و اگر فرصتی می یافته اند، حتی حکیم متقی و بزرگی همچون صدرالمتالهین را نیز آزار داده و به تهمت های نابه جا، نفی بلد می کردند. اما همیشه سنگ اندیشان و متحجران چنین نمی کردند و اگر تنها این گروه و عوام الناس می بودند، امری طبیعی شمارده میشد ومحزون نمی شدیم. کار آنجا بالا می گیرد که گاه برخی متصفان به فضل و مشهوران به دانایی نیز حکم به مرگ عقل و هدم فلسفه و حرمت حکمت می داده اند و به ارعاب و تکفیر اهالی این اقلیم می پرداختند. از جمله اینان و بلکه نامدارترینشان، امام ابو حامد محمد غزالی است که جواز کفر فلسفه و فتوای کافری و بدعت و انحراف فلاسفه را در آثارش اعلام کرده است. این از غم انگیز ترین و دردناک ترین رخدادهای تاریخ و فرهنگ ما و بلکه لکه سیاهی بر دامان این تمدن و تاریخ است.
اما به هیچ وجه نباید تصور کرد که این مسائل مربوط به روزگاران دور بوده ودر دوران ما، یا دوره های نزدیک به ما، چنین مسائلی رخ نمی داده است! خیر، در همین زمان که این مطالب نوشته می شود نیز قائلان به چنین نظراتی هستند و اگر مجال یابند باز همان رفتارها و دارها و کند و زنجیرها را برای اهل عقل و فلسفه پیش خواهند کشید. در دوران نزدیک به ما اصحاب تفکیک در خراسان و برخی ظاهرگرایان که دنباله قطعی و تاریخی اخباریون هستند1، بدین نطع و شیوه بر حکمت و فلسفه هجوم کرده و کوشیدند باب عقل و استدلال را مسدود کنند. خوشبختانه فرهنگ ایران، همواره از ظرفیتی فلسفی برخوردار بوده و هیچ گاه اجازه نداده است که این باب فیض بسته شود. اگر در برخی نقاط و نواحی جهان اسلام، تاریخ فلسفه اسلامی با ابوالولید ابن رشد اندلسی اختتام می یابد، اما در ایران راه های تازه گشوده و حکمای مبدع و صاحب کمالی ظهور کرده و ایده ها و مکتب های تازه تاسیس کرده اند. این جریان نیز تا این زمان تداوم داشته و شاید بتواند در برخورد و همزیستی با عقل و فلسفه مدرن نیز سخنگو و حافظ حکمت خاص و سنت فلسفه اسلامی در ایران باشد.
مکتب تهران در نیمه دوم سده نوزده و نیمه اول سده بیستم هجری خورشیدی، یکی از بهترین و مهم ترین جلوه های این تداوم و تکامل فلسفی محسوب می شود و نمایندگان آن در زمره عمیق ترین وارثان و شارحان فلسفه اسلامی و حکمت شیعی ایرانی هستند.استادانی همچون میرزا جهانگیر خان قشقایی، آقا سید ابو الحسن رفیعی قزوینی، میرزا مهدی آشتیانی، آقا سید محمد کاظم عصار تهرانی و محمد حسین فاضل تونی، مدرسان و متفکران نامداری بودند که با کوشش و ذوق و دانش خویش، آثار و شاگردان و دیدگاه های جالبی در مسیر تداوم و استکمال فلسفه در ایران خلق کرده و بر جای نهادند. ظهور و فعالیت ایشان از یک سو همزمان بود با اوج فعالیت و تحرک ظاهرگرایان و اخباریون جدید، نظیر میرزا مهدی اصفهانی و شیخ مجتبی قزوینی، و از سوی دیگر مقارن است با ورود جدی فلسفه غرب به ایران و انتشار کتاب سیر حکمت در اروپا اثر دانشور شهیر محمد علی فروغی. به همین دلایل، کار و فعالیت و آثار حکمای نام برده اهمیتی تاریخی دارد و در نقطه عطف زمانی مهمی توانسته است به تداوم و بسط فلسفه در ایران و میراث خاص حکمت شیعی تشریک مساعی نماید. یکی از نمایندگان خلاق و برجسته این جریان، مرحوم استاد محمد حسین فاضل تونی است که ما در اینجا به اجمال و اختصار در باره وی و آثارش سخن می گوییم.
مرحوم فاضل تونی، در هشتم دی ماه سال 1259 خورشیدی،در شهر تون2، واقع در جنوب خراسان متولد شد. پدرش مرحوم ملاعبدالعظیم، از واعظان و معاریف همان شهر بود و محمدحسین هنوز كودك بود كه پدرش وفات یافت. او در زادگاه خود به تحصیل مقدمات و دروس مرسوم ادبیات عرب پرداخت و سپس راهی مشهد شد. در سال 1276 ش وارد حوزه علمیه آن شهر شد. در مشهد، تحصیل ادبیات را كامل كرد و سپس به آموختن منطق، ریاضی و نجوم پرداخت. فقه واصول را آغاز كرد و به سرعت مدارج علمی را طی نمود. در سال 1282 ش به اصفهان رفت تا وارد معقولات شود. از همان ابتدا به حوزه درس حكمت و فلسفه میرزا جهانگیرخان قشقایی، حكیم نامدار و مدرس كم نظیر حكمت كلاسیك اسلامی، وارد شد. شش سال به صورت منظم و متوالی به تعلیم متون فلسفه اسلامی پرداخت. آیت الله العظمی بروجردی، از جمله همدرسان استاد فاضل تونی بود كه علاوه بر در س های حكیم قشقایی، نزد مرحوم آخوند كاشی، كه از استادان عارف مشرب آن روزگار بود، تلمذ می كردند.
مرحوم فاضل تونی یازده سال در آن شهر ماند، تحصیل و مطالعه و تهذیب و تدریس كرد و آنگاه به خراسان بازگشت. اندكی بعد، شاید به دلیل فضای تنگ عقلیات در حوزه های مشهد و شیوع حدیث گرایان و نواخباریونی که ذکر ایشان را پیشتر آوردیم، دوباره عزم اصفهان كرد. اما در تهران متوقف شد تا از میرزا هاشم اشكوری، شاگرد برجسته آقامیرزا محمدرضا قمشه ای در مدرسه سپهسالار تهران بهره گیرد. نزد اشكوری، شرح مفاتیح الغیب،اسفار ،فصوص الحكم و تمهید القواعد ابن تركه را خواند و چنان در میان شاگردان میرزا هاشم مبرّز شد كه پس از وی، تدریس علوم عقلی و كتب حكمی را عهده دار شد. او به شیوه اعاظم مدرسان متقد م، شیوه ای صبور و آرام در بیان دروس داشت، اما افزون بر آن، چنان بر موضوعات مسلّط بود كه دشوارترین غوامض را به سادگی بیان می كرد وزبانی روشن و رسا دربحث های پیچیده داشت و این امر موجب اشتهار و رونق جلسات دروس وی شد. حکیم فقید، درس خود را به آیات و احادیث و اشعاری از مولوی، حافظ، شبستری، جامی و ... آرایه می بست و از استعاره و تشبیه و طیبت بیان و طنز هم به كمال بهره داشت. به زودی شهرت وی در تدریس حكمت و تقریر مطالب و كتب درجه اول عقلی و عرفانی، سبب شد تا به دعوت مسئولان وقت دانشگاه تهران، تدریس فلسفه اسلامی و برخی دروس مرتبط با تخصص خود را در دانشگاه آغاز كند.
عمده ترین فعالیت های استاد فاضل تونی، همواره تدریس بود.مردان نامداری نظیر استاد مرتضی مطهری، استاد سیدجلال الدین آشتیانی، آیت الله جوادی آملی و آیت الله حسن زاده آملی، از شاگردان ایشان بودند. همه كسانی كه به نحوی در درس استاد فاضل تونی حضور یافته بودند چه در حوزه و چه در دانشگاه بر كیفیت خاص و متعالی دروس وی صحّه نهاده و شیوه بیان و تدریس وی را ستوده اند- از جمله مرحومان استادان بزرگ حکمت و عرفان، علامه جلال الدین همایی و علامه بدیع الزمان فروزانفر.
با این حال، این معلم بزرگ حكمت و عرفان، تمایل زیادی به تحریر و ثبت نظرات و دانسته های خود نداشت و تنها رسائل معدودی از خود به یادگار نهاد. هرچند، به قول مرحوم استاد آشتیانی، این گروه نیازی به نوشتن ندارند و آثارشان در افواه دیگران منتشر است! همان مقدارآثاری هم كه تاكنون به نام مرحوم استاد فاضل تونی منتشرشده، تقریرات دروس ایشان است كه املا فرموده و شاگردان كتابت كرده اند. خوشبختانه مجموعه رسائل معدود ایشان تحت عنوان«مجموعه رسائل عرفانی و فلسفی » حكیم متأله و عارف ربانی، شیخ محمد حسین فاضل تونی، به همت آقایان مجید دستیاری، وحید روح الله پور، حمید پارسا نیا و محمود نجفی، از سوی انتشارات مطبوعات دینی به صورتی آراسته و با كیفیت نشر شده است. نام ومشخصات كلیه آثار بازمانده وی را که ما می شناسیم و در سنوات گذشته منتشر شده است همراه با برخی توضیحات در باب آن ها در اینجا به اختصار ذكر می كنیم:
1. جزوه ای درسی در صرف، كه در آن به آیات قرآن و كلمات حكمت آمیز و اخلاقی استشهاد فرموده اند. 2. منطق ، كه شامل دوره ای مختصر از علم منطق است. 3الهیات، كتابی مختصر، رسا و روان در مباحث الاهیات بالمعنی الاخص است. 4. حكمت قدیم ، كه در طبیعیات است. 5. ترجمه و توضیح فنون سماع طبیعی كتاب شفا ، كه ذكاء الملك فروغی حكیم و ادیب معروف، عهده دار كتابت و تنظیم آن بوده است. 6. منتخب كلیله و دمنه و وفیات الاعیان برای تدریس. 7. منتخب قرآن و نهج البلاغه ، برای تدریس در مراكزآموزشی. 8. تعلیقه بر شرح فصوص، تعلیق های مختصر، مفید و بسیارعالمانه كه حاوی نكات و دقایق عرفانی و حقایق قرآنی است. 9. رساله ای در مراتب خمس، كه تقریرات درس عرفان مرحوم آقا میرزا هاشم اشكوری در آن درج است.3
باری، با این كارنامه روشن، در سال 1339 ش، پس از 82سال زیستن در پرتو نور حكمت و آتش عرفان، مرحوم استاد فاضل تونی درگذشت و به سفر واپسین رفت. وی «در زهد و تقوا و مواظبت برفرایض و نوافل و تزكیه نفس و كمك به مستمندان اهتمام فراوان داشت و اهل دنیا نبود. دارایی او خانه ای كوچك و چند قفسه كتاب بود.4 كتاب مجموعه رسائل عرفانی و فلسفی، مجموعه ای از آثارمهم مرحوم فاضل تونی است كه «با بیانی رسا و شیوا به تبیین وتفسیر مباحثی از شرح فصوص قیصری، الهیات، طبیعیات، منطق و مباحث عالی عرفان نظری پرداخته اند كه در عین مختصر بودن،بسیار مفید است. ایشان بحث های منطق، طبیعیات، الهیات وتعلیقه بر شرح فصوص را به زبان فارسی نگاشته اند؛ اما رساله موجز و عمیق مراتب خمس كه تقریرات درس عارف نامدار، میرزاهاشم اشكوری است را به زبان عربی نوشته اند.»5
شیوه آثار مرحوم استاد فاضل تونی در رسائل ، همچون درس ایشان، روشنی و وضوح، در كنار ظرافت و نكته گویی است. درج اشعار و امثال و آیات و روایات مناسب، از ویژگی های سبكی اوست. دقت در اشعاری كه برگزیده و آورده، نشانگر تبحّر وی بر ادبیات شاعرانه فارسی است. خاصه اشعار عرفانی كه وی با تسلطی خاص از تك بیت ها یا مجموعه های شعر بهره می گرفته است. دربیان و شرح مباحث درازگویی نمی كند و ظاهراً از اطناب اجتناب اكید داشته، زیرا در هیچ كجا مثلاً وارد مباحث لغوی یا حاشیه ای نمی شود مگر بالضروره و برای تكمیل یك بحث عمیق كه درنگی خاص می طلبد. تنها حاشیه های او در این عرصه، همان اشعار واشارات عرفانی و لطایف حكمی است كه ذائقه و ذوق مطلب،طلب چنین جستارهایی را دارد. فاضل تونی ادبیات فارسی و متون درجه اول آن را با ممارست و جدیت خوانده و تدریس کرده و حتی چند کتاب درسی در این حوزه تالیف فرموده بود و این مزیت اورا در بازگویی و تقریر دروس، شکفتگی و تسلط خاصی می بخشید.
گزینش های وی در عبارات مورد شرح، گزینش قضایا و جستارهای اصلی و پایه در همان مباحث است و این مسئله، در رساله عالی تعلیقه بر شرح فصوص به وضوح و درخشش دیده می شود. امری كه می تواند نمونه ای برای مدرسان حوزوی و استادان دانشگاهی ما تلقی شود. دورساله الهیات و حكمت قدیم ، بی گمان از بهترین رسائل در فلسفه كلاسیك اسلامی است و خصلت درسی درجه اول دارد. بد نیست به جای بسیاری از جزوات و كتب غامض یا كم مایه در برخی ازدانشگاه ها و حوزه ها، این متون مورد استفاده قرار گیرد. به شرط آن كه معلمان آزموده ای از پس آن ها برآیند.
به هرحال كلیه این آثاردارای خصلت عالی مدرسه ای و در زمره آثار قابل اعتنا در تاریخ حکمت ایران محسوب می شود، لذا چه به عنوان منبع و مأخذ تحقیق و چه به عنوان متن درسی، بسیار قابل استفاده و ارزشمندمی باشند.خاتمه این مقال را به دو جستار از نوشته و گفتار این استاد فقید و حكیم متاله، كه ضمناً بیانگر سبك او در ادبیات و حكمت است به پایان می برم:
«شیخ محی الدین سرآمد اهل زمان خود در علوم رسمیه ظاهریه و علوم حقیقه باطنیه بود، و در علم طریقت مرید شیخ ابومدین شعیب بن حسن بن ابی الحسن است. شاه نعمت الله كرمانی گوید:
شیخ ابو مدین است شیخ سعید
كه نظیرش نبود در توحید
و در موارد عدیده از فتوحات مكیه ذكری از شیخ ابو مدین كرده، و وی را ستوده است. مثل این كه در باب هفتاد و سه از فتوحات كه ذكری از رجال الغیب می كند، می گوید: «و منهم «شیخنا ،ابومدین »، یعنی ابو مدین نیز از ایشان است... اما عقاید مردم درباره شیخ محی الدین مختلف است. گروهی او را به كفر وزندقه نسبت دهند، برخی او را از اهل تسنن دانند و بعضی او را از جمله اهل تشیع و موحدین خوانند، مانند: ملامحسن فیض،شیخ بهایی، مجلسی اول، قاضی نورالله تستری، ابن فهد حلی و میرزا محمد نیشابوری صاحب كتاب رجال، معروف به میرزا محمد اخباری.اما آنان كه محی الدین را از جهت قول به وحدت وجود ... به كفر و زندقه و الحاد نسبت داده اند راه خطا پیموده، و به ظواهركلام شیخ متمسّك شده، و در حقیقت بر آنچه خود از كلام وی فهمیده اند ایراد كرده اند، نه بر آن چه كه او دانسته و گفته است:
زاهد ظاهر پرست از حال ما آگاه نیست
در حق ما هرچه گویند جای هیچ اكراه نیست.»6
«...چهار فرقه از مردم درصدد معرفت برآمدند، و این چهار فرقه از سایر مردم ممتاز شدند به این كه حقایق اشیاء را به فكر جستجومی كنند و این وجه امتیاز آنها است. و آن چهار فرقه عبارتند از:حكیم، متكلم، صوفی، عارف. اینان خواستند بفهمند كه آیا این عالم خود به خود به وجود آمده یا علتی و یا صانع و خالقی دارد؟ آیا مردم پس از مردن، معاد و حشری خواهند داشت یا نه؟ این اشخاص جویای حقایق اشیاء بودند…
...گفته اند: «الحكمة خروج النفس الی كمالها الممكن فی جانبی العلم و العمل ». یعنی حكمت كمال نفس است، آن كمالی كه برای انسان، هم به حسب علم و هم به حسب عمل ممكن است. تعریف دیگر به پارسی كرده اند و گفته اند: «حكمت دانستن چیزهاست چنا ن كه باید، و كردن كار چنا ن كه شاید ». این تعریف هم حكمت نظری و هم حكمت عملی را شامل است. بعضی حكمت را این طور تعریف كرده اند و گفته اند: «الحكمة صیرورة العالم العقلی مضاهیاً للعالم العینی »، یعنی حكمت گردیدن عالم عقلی است شبیه به عالم خارجی ...»7
پی نوشت ها:
منبع: اطلاعات حکمت و معرفت، سال ششم، شماره 1
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید