ریشه های جوانمردی / مهدی کمپانی زارع

1395/3/11 ۱۳:۳۰

برای کسب شناخت دقیق و عمیق از هر جریان اجتماعی، بایستی مجموعه ای از عوامل و جریانات دیگر را در ارتباط با آن مورد توجه قرار داد. به ویژه اگر جریان اجتماعی مورد مطالعه در دوره گسترده ای از حیات بشری تطور و تکوین یافته باشد و با فرهنگها و اجتماعات گوناگونی نیز ارتباط برقرار نموده باشد. حتی قدسی ترین امور در عالم،هنگامی که به دست بشر می افتند،بسیاری تغییرات و تحریفات را در خود ملاحظه می کنند.

 سرچشمه های تکوین آیین فتوت در تاریخ فرهنگ اسلامی

 برای کسب شناخت دقیق و عمیق از هر جریان اجتماعی، بایستی مجموعه ای از عوامل و جریانات دیگر را در ارتباط با آن مورد توجه قرار داد. به ویژه اگر جریان اجتماعی مورد مطالعه در دوره گسترده ای از حیات بشری تطور و تکوین یافته باشد و با فرهنگها و اجتماعات گوناگونی نیز ارتباط برقرار نموده باشد. حتی قدسی ترین امور در عالم،هنگامی که به دست بشر می افتند،بسیاری تغییرات و تحریفات را در خود ملاحظه می کنند.هر امری که در جهان انسانی پای می گذارد بسان بارانی است لطیف، که با گذر از هرجا لاجرم بوی و روی آن را به خود می گیرد. آیین جوانمردی و فتوت نیز از این قاعده مستثنی نیست و زمینه های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ... در شکل بخشی بدان مدخلیت تام داشته اند و جریانات مشابه و حتی رقیب بر آن تأثیر بسیار گذاشته و از آن متأثر شده اند. در این نوشتار این مسائل و نکاتی فراتر از آن به نظر خوانندگان گرامی می رسد.

 بسیاری از محققان بر آنند که این آیین در دوران پیش از اسلام پدیدار شده و امور متعددی از مقتضیات این دوران بر آن تأثیر گذاشته است.یکی از این محققان در این باب می نویسد: «دلایلی هست که می رساند بنیاد این آیین و مسلک اجتماعی در ایران پیش از اسلام گذاشته شده است و یادگار دوره ای است که امتیازات طبقاتی بر مردم ایران سخت گران می آمده و کسانی که ناکامی می کشیده اند، این راه را پیش گرفته اند که از طبقات ممتاز با مردم سازگارتر و مهربان تر و گرامی تر باشند.دلیل دیگر اینکه این مسلک پیش از اسلام در ایران پیدا شده این است که بسیاری از افکار مانویان در آن راه یافته است.»1  در زندوندیداد  جماعتی از مخالفان حکومت کسانی معرفی شده اند که دزدیدن از توانگران و بخشیدن به بیچارگان را کرفه(کار نیک و پسندیده) می دانسته اند.2 در عمده آثاری که از اهل فتوت باقی مانده،ایشان برای مسلک خود تاریخچه ای طولانی ترسیم نموده اند و سابقه این جماعت را به پیامبران بزرگ الهی رسانده اند.کارکرد اصلی این بازگشت به گذشته و نشان دادن ریشه های این مسلک در تاریخ و آثار گذشتگان هم می توانست آنان را از تهمتِ بدعت که از ناحیه اهل ظاهر گریبانگیر هر امر تازه ای در تمدن اسلامی می شد،برهاند و هم با یافتن پشتوانه های معرفتی مستحکم،در میان مخاطبان مقبولیت بیشتری بیابد.(این امر از قرن چهارم هجری میان آنان باب شد و بیشتر به سراغ مستمسکات دینی بودند)البته اینکه آنان مرام و مشی خود را به گذشته پیوند می زدند و آن را در احوال و افعال پیامبران و اولیای الهی نشان می دادند،به صرف توجیه مسلکشان نبوده است و هماوایی ها و هماهنگی های فراوانی می توان میان آنان و مستنداتی که بدان تکیه می نمودند،نشان داد.باری،یکی از منابع اصلی اهل فتوت، قرآن کریم و وقایعی که در آن برای برخی از انبیاء و اولیای الهی رخ می داد،می باشد.هرچند لفظ فتوت به صورت مصدر در قرآن نیامده اما مشتقات آن از قبیل «فتی»،«فَتَیان»،«فِتیان»و «فتیه»3 در آن وارد شده است.میبدی در تفسیر خود در بزرگداشت جوانمردی از ناحیه خداوند و اهمیت انتساب آن به اولیای الهی بیان شیوایی دارد:« قوله تعالى: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیه آمَنُوا بِرَبِّهِمْ» اینت شرف بزرگوار و كرامت تمام و نواخت بى نهایت كه ربّ العالمین بر اصحاب كهف نهاد كه ایشان را جوانمردان خواند گفت: «إِنَّهُمْ فِتْیه» با ایشان همان كرامت كرد كه با خلیل خویش ابراهیم (ع) كه او را جوانمرد خواند: «قالُوا سَمِعْنا فَتًى یذْكُرُهُمْ یقالُ لَهُ إِبْراهِیمُ» و یوشع بن نون را گفت: «وَ إِذْ قالَ مُوسى‏ لِفَتاهُ» و یوسف صدّیق را كه گفت: «تُراوِدُ فَتاها»... و گفته‏اند سرور همه جوانمردان یوسف صدّیق بود علیه السلام كه از برادران به وى رسید آنچه رسید از انواع بلیات، آنگه چون بر ایشان دست یافت گفت: «لا تَثْرِیبَ عَلَیكُمُ الْیوْمَ».»4 اهل فتوت آیه شریفه« انک لعلی خلق عظیم»5 را که در راستای اتمام مکارم اخلاقی بود نمونه ای کامل از رسوخ اخلاق جوانمردی در ایشان  می دانستند.هرچند رفتار پیامبر(ص) در سراسر عمر واجد چنین عنصری بود و ایشان در حق قاتل حمزه،عموی گرامیشان،نهایت سعه صدر را نشان دادند اما هیچیک به مانند رفتاری که ایشان با اهل مکه نمودند مورد توجه اهل فتوت نبود.به تعبیر اقبال لاهوری،

 آن که بر اعدا در رحمت گشاد          مکه را پیغام لاتثـــریب داد6

 آنچه در سیره این بزرگان به یادگار مانده است،هماوایی فراوان با آیین جوانمردان دارد و می تواند متکا و مستند درخوری برایشان باشد.ابراهیم(ع) آنگاه که فرمان یافت، فرزندش را قربانی کند،نه تنها در اجرای آن اندک درنگی نکرد، بلکه خرسند و شادمان شد از اینکه هدیتی به محبوب تقدیم می نماید.یکی از رسوم نیکویی که در میان فتیان از ابراهیم(ع) به یادگار مانده، بزرگداشت مهمان و احترام بسیار بدان است.کتب اهل فتوت مشحون است از داستانهایی از زندگی وی و وی را در میان خود ابوالفتیان خوانند و این از آن روست که «اول کسی که از دنیا و لذات آن مجرد گشت و از ماسوای باری عزاسمه عزلت نمود و متاعب سفر و وحشت و کربت غربت در جنب لذت حق تعالی سهل و آسان شمرد و از اوطان و اقران روی برتافت و بر کسر اصنام اقدام نمود او بود و سنت ضیافت و رسم جمعیت در عالم صورت او نهاد و در فتوت به مقامی رسید که به امر جلیل مباشر ذبح اسماعیل شد و چون وقتش به سماع نام دوست خوش شد هرچه داشت،ایثار کرد.»7 اعراب عصر جاهلیت نیز مطمح نظر اهل فتوت در دوره اسلامی بودند و آنان را نیز در تاریخچه مسلک خود به شمار می آوردند.بویژه اینکه پیامبر(ص) در این دوران در «حلف الفضول» که پیمانی بود جهت واستاندن حق برخی از مظلومان از ناحیه برخی از جوانان اهل فتوت،شرکت داشت و پس از اسلام نیز بدان مفاخره نمود و فرمود:«اگر در اسلام نیز به چنین پیمانی دعوت شوم آن را خواهم پذیرفت.»8 اینکه در تاریخ سیستان و برخی منابع دیگر از عیاران تعبیر به سالوکان نیز می شود با واژه صعلوک و صعالیک که عیاران عصر جاهلی بودند،مرتبط است.9 اعراب از صعالیک تعبیر به ذؤبان العرب(گرگان عرب) می کردند و عین همین تعبیر نیز در حکایات فارسی در باب عیاران آمده است.10  هرچند صعالیک به میراث اهل فتوت در ایران قبل از اسلام دسترسی داشتند و از آنان الگو می گرفتند، اما در دوره اسلامی با واسطه اینان بود که میراث باستانی جوانمردی ایرانیان منتقل شد.از منظر آنان هر انسان صاحب اخلاق و فضیلتی که سجایا و فضایل خود را در راستای بهبودی حال دیگر انسانها به کار گیرد،جوانمرد است.11 تکیه آنان در صفات اخلاقی بر شجاعت و سخاوت بود و نماد این عصر در تلقی اهل فتوت،حاتم طائی.آنچه از جوانمردی در این عصر مورد توجه اهل فتوت دوران اسلامی است، در مقام تعریف و در غالب موارد در مقام تحقق عاری از هر بی بند و باری ای است که نزد برخی از منسوبان به فتوت چون عنتره بن شداد و عمرو بن عبدود،در عصر جاهلیت یافت می شود12 اما گاه در مقام تحقق بی بند و باریهایی نیز که عمدتاً میراثی جاهلی بود در میان آنان یافت می شد.در این انحراف جاهلی،جنبه دلیری و شجاعت که حربه ای بود برای دفع اعداء و جذب احباب، به گُربُزی و جَلدی مبدل می شود و ابزاری می شود برای خودنمایی و ضعیف ترسانی. در این مشی منسوبین به فتوت، میان برخی محرمات چون سُکر و غنا و حتی لواط و زنا و درست قولی و وفای به عهد و جود و اموری از این دست، اتفاق و اجتماعی ناموزون ملاحظه می شود.13 در عصر اموی که می توان آن را «جاهلیت ثانی» خواند افراط در این امور به   گونه ای شد که والی عراق،خالد بن عبدالله قسری،انعقاد مجالس فتیان را ممنوع اعلام کرد.در این عصر برای نخستین بار اهل فتوت چون عیاران به کسوت ویژه ای درآمدند و ادبیات خاصی را در سخن گفتن برگزیدند.یکی از سنتهای عجیب آنان در این زمان حضور یافتن بر قبر شاعران خمریه سُرای عصر جاهلی بود.آنان لباس خاصی می پوشیدند و سر را روغن می مالیدند و بر سر گور خمریه سرایان حاضر می شدند و شراب می نوشیدند و بر خاک گور آنان شراب می ریختند.این سنت غریب نه تنها در باب خمریه سرایان عصر جاهلی بلکه در حق برخی از شاعران دوره اسلامی نیز انجام می شد.اولین خمریه سرای دوره اسلامی ابوالهندی غالب بن عبدالقدوس مطمح نظر فتیان در این دوران بود و عمدتاً این مراسم بر گورجای وی انجام می شد.14 گروهی که محبوبیت اهل فتوت را در میان توده مردم ملاحظه می کردند، ورود به آن را حربه ای جهت کسب شهرت و عوامفریبی می دیدند. این مقدمه ای بود برای اینکه نهضتی پویا به نهادی ایستا که اصناف محرمات و مکروهات در آن مجاز است، مبدل شود.15 آثار سوء چنین مقارنتی در این عصر تا قرنها اهل فتوت را متهم به فسق و لاابالیگری نمود. یکی دیگر از اموری که در این عصر بر گسترش آیین جوانمردی تأثیر بسزایی گذاشت، ورود آن در میان هنرمندان، بویژه شاعران و موسیقیدانان، بود. شاعران در ترویج این مسلک نقش عمده ای داشتند.برخی از توصیفات شاعران آشنای با این جماعت نیز انحراف پیشگفته را در میان فتیان تأیید می کند.از زمره این شاعران می توان به علی بن جهم اشارت کرد. وی در وصف مجلس آنان از وجود زنان زیباروی و پسران ماهروی سخن می گوید و اینکه عیش و مستی همگان را مسحور خود می نمود.16 چنین نزدیکی هایی بود که واژگانی چون شاطر، شطارت، عیار و... را وارد گفتمان اهل فتوت نمود و قرابت افزونی میان آنان و صعالیک عهد جاهلی ایجاد نمود؛بویژه که با اهداف نیکوی فتیان،جماعتی دزدی و غارت خود را توجیه می کردند.جرجی زیدان در این باب می نویسد: «شطاران غارتگری و راهزنی را گناه نمی دانستند و آن را نوعی زرنگی می شمردند و معتقد بودند که چون بازرگانان و توانگران زکات نمی دهند،لذا غارت اموال آنها حلال می باشد.»17 حتی کسی چون فضیل عیاض، پیش از تحول و توبه در زمره اینان است.(کان فی اول امره شاطراً)18  البته این عیاران و شاطران در قرون بعدی ابتدا در قالب حمایت از دولت فاطمیان مصر و پس از انحلال در بغداد(473ق در دوران خلافت المقتدی بامرالله) در شکل جماعات شبه نظامی به جنگ با دستگاه خلافت و حکومتهای تابعه آنان پرداختند و این به جهت نزدیکی ای بود که در این ایام با شیعیان و بویژه فاطمیان برای اهل فتوت ایجاد شده بود. این قرابت موجب شد که دستگاه خلافت عباسی آنان را تهدیدی جدی ارزیابی کند و در منازعه مدام با آنان قرار گیرد. اما آنچنان توده مردم به آیین جوانمردان دلبسته بودند که صرف مقابله و حذف نمی توانست کارگر افتد. از این رو بود که الناصرالدین لله ضمن دستور به انحلال تمام بیوت و احزاب اهل فتوت، فرمان تأسیس جماعات فتوت دولتی را داد و خود نیز جامه فتوت پوشید (578ق) و پس از وی مستظهربالله نیز چنین کرد.19 البته گفتنی است که همه کسانی که از اهل فتوت به سیاست و نظامیگری مشغول شدند،تمایلات شیعی نداشتند. گروههای فراوانی از فتیان که به نام احداث مشهور شدند،از این جمله بودند که بعضاً برای یافتن ریاست هم پیمانان متعددی می یافتند. دایره تأثیرپذیری اهل فتوت از اندیشه شیعی به گرایشهای ریاست طلبانه و سیاسی مزبور ختم نمی شود. همانگونه که سلاسل صوفیه عمدتاً نسبت خرقه خود را به علی بن ابی طالب(ع) و فرزندان وی می رسانند، فتیان نیز وی را با مستنداتی از کتاب و سنت پیشوای خود می دانند.حتی در منشوری که ناصرلدین الله عباسی برای جماعات فتیان خود منتشر کرد علی(ع) نمونه برتر جوانمردی و پیر همه جوانمردان معرفی شد.20 نویسندگان فتوت نامه ها علاوه بر اینکه ایشان را شاه جوانمردان می دانند، برخی از رسوم متعارف فتیان از جمله«شرب قدح و لبس ازار و بستن میان»21  کاشانی نسبت فتوت امیرالمؤمنین علی(ع) با فتوت ابراهیم(ع) را چون نسبت نبوت ابراهیم با آدم می داند.و بر آن است که «هرکه در طریق فتوت قدمی دارد یا داعیه آن بر او غالب آید،رشحی از فیض او یافته و پرتوی از نور او بر او تافته و بر وی متابعت او و اقتدا به رأی و سیرت او واجب و استمداد از نفس مقدس و استعانت از روح مطهر او لازم، تا به قوت محبت و ارادت و برکت،پیروی و متابعت مناسبتی نفس او پیدا کند و بدان مناسبت مستعد قبول فیض کمال او و محل عروض بعضی از احوال او شود و به حسب رسوخ محبت و وداد و وفور طاعت و انقیاد به قدر سعت استعداد کمال یابد.»22 اهل فتوت وی را «منبع فتوت و معدن مروت»23 و «قطب مدار فتوت»24 می دانند و او را قطب فتوت و حتی برتر از ابراهیم(ع) می خوانند. شمس الدین آملی که خود از اهل فتوت بوده در این باب چنین می نویسد:«نسبت فتوت او با فتوت ابراهیم همچو نسبت بذل نفس با ذبح ولد،پس چنانکه مظهر نبوت در عالم صورت آدم صفی بود و قطب آن ابراهیم خلیل بود و خاتم آن محمدمصطفی(ص)، مظهر فتوت،ابراهیم شد و قطب آن امیرالمؤمنین علی(ع) و خاتم آن،محمد المهدی صاحب الزمان.»25  همه اوصافی که اهل فتوت در شخصیتهای اسطوره ای به تفریق جستجو می کردند در شخصیت حقیقی علی(ع) مجتمع بود.شجاعت،مروت،مواسات و ایثار وی در دین الهی در سرحد کمال بود و آیات و روایات متعددی در این باب وارد شده است.26 در حکایات زندگی مولانا جلال الدین در مقام فتوت علی(ع) به حکایتی شگفت برمی خوریم.«منقول است که روزی حضرت مولانا در مجمعی معانی و حقایق می فرمود؛از ناگاه جوانی معتبر از در درآمد و بر بالای پیری بنشست.بعد از زمانی حضرت مولانا فرمود که در زمان ماضی امر الهی چنان بود که هر جوانی که بر بالای پیران نشستی،فی الحال به زمین فرو رفتی.قصاص آن امت بدان شکل بودی.اکنون در این زمان می بینم که جوانان نوخیز بی تحاشی و دهشت،پیران راه را لگد می زنند و هیچ از خسفِ عاقبت و مسخِ باطن اندیشه نمی کنند و فرمود:روزی اسدالله الغالب،علی بن ابی طالب،کرّم الله وجهه،به نماز صبح به مسجد رسول می رفت؛در میانه راه دید که پیرمردی یهودی پیش می رود.امیرالمؤمنین از آنجا که فتوت و مروت و حسن اخلاق او بود،محافظت ادب پیر کرده پیش نگذشت و آهسته آهسته در پی او می رفت.چون به مسجد رسول رسید،حضرت مصطفی علیه السلام به رکوع رکعت اول خمیده بود؛درحال به امر جلیل،جبرئیل در رسیده دست بر پشت مبارک رسول نهاد تا ساعتی توقف کند که علی مرتضی از ثواب رکعت اول نماز صبح محروم نشود.»27 مواجهه جوانمردانه وی با دشمنان و حتی قاتل خود حدیثی است که مکرراً در فتوت نامه ها مذکور است.28

در شجاعت شیرِ ربانیستی               در مروت خود که داند کیستی

در مروت ابر موسیی به تیه          کآمد از وی خوان و نان بی شبیه 29

در ضلع دیگر ارتباط فتوت و تشیع،می توان از تصوف سخن گفت.فتوت هرچند اساساً از تصوف متولد نشده اما بسیار به آن وامدار است.این رابطه بحدی معظم و قابل توجه است که برخی فتوت را شعبه ای از علم تصوف دانسته اند.30 حتی قدیم ترین منبعی که تاکنون در باب جوانمردی به دست ما رسیده آثاری است که نویسندگان صوفی نوشته اند.کتاب الفتوه سلمی(م412ق)قدیم ترین اثر مستقلی است که در این باب تألیف شده است.برخی از مشایخ صوفیه در معرفی فتوت نقشی به مراتب مهمتر از خود بزرگان فتوت داشته اند.چنانکه در باب شیخ احمد خضرویه گفته شده «لولا احمد بن خضرویه مانعلم الفتوه»31 شباهتها و حتی همانندیهایی میان تصوف و آیین فتوت موجود است که به هیچ روی قابل انکار نمی باشد. حتی تفاوتهایی که میان عناصر آن دوست به تأثیرپذیری فتوت از تصوف راجع است.32 مقایسه برخی آداب فتوت و تصوف در این عبارت شمس الدین آملی روشنگر این مطلب است که چه نسبتی میان فتوت و تصوف وجود دارد:«خرقه فتوت ازار است و خرقه تصوف کلاه،چه اول قدم از فتوت عفاف است و تعلق به اسافل دارد و مبدأ تصوف ترقی به عالم انوار که تعلق به اعالی دارد و در تصوف حلق سر سنت است و در فتوت نیست،چه تفتّی اکتساب فضایل و احراز مکارم است که اقتضاء وجود و اتصاف به زینت کند و تصوف تجرید و تفرید است که اقتضاء فنا کند و ابتداء آن ازالت موانع ترقی بود و از اینجا معلوم شود که نهایت فتوت،بدایت ولایت باشد و فتوت جزوی از تصوف،چنانکه ولایت جزوی از نبوت.»33 صوفیه التفات ویژه ای به اهل فتوت داشته اند و با آنکه خودنمایی معمول میان آنان را بر نمی تافتند، بدان توجه جدی داشتند. چنانکه بعضی از مشایخ – مانند علی بن احمد پوشنگی و احمد بن خضرویه و ابوحفص حداد نیشابوری – قبل از ورود به حلقه اهل تصوف در شمار فتیان بوده اند و حتی مشایخ و مشاهیر صوفیه مانند سلمی و قشیری و ابن عربی در باب فتوت بحث و تأکید کرده اند و نه فقط صوفیه علی بن ابی طالب و سلمان فارسی را از فتیان و مخصوصاً علی را شاه مردان و فتی مطلق شمرده اند،بلکه حسن بصری را نیز سید الفتیان خوانده اند.برخی از بزرگان تصوف در سلاسل جوانمردان نیز مذکورند.چنانکه ابوالعباس قصاب آملی از یک سو به ابوسعید ابوالخیر خرقه می داده و از سوی دیگر به عقیل بُستی سروال جوانمردی می پوشانده است.34 از صوفیه متأخر نیز کسانی چون علاءالدوله سمنانی، امیرسید علی همدانی، نجم الدین زرکوب نه تنها در این طریق وارد شده اند، بلکه هریک فتوت نامه هایی نیز نگاشته اند. بعضی از افکار موجود میان اهل فتوت مانند نوع دوستی و ایثار و تساهل و تسامح در سطح وسیعی از میان فتیان به تصوف خراسان منتقل شد.اینکه برخی از محققان از ماهیت انسان دوستانه تصوف خراسان سخن گفته اند35 و آن را در اقوال کسانی چون ابوالحسن خرقانی نشان داده اند،ارتباط وثیقی با شیوه عملکرد اهل فتوت در عرصه اجتماعی دارد.حتی حکمت خسروانی که مورد اهتمام شیخ اشراق است به گونه ای جوانمردی صوفیانه تعبیر شده است.36 چیزی که این احتمال را قوت می بخشد چهار فردی است که سهروردی به عنوان نمایندگان حکمت خسروانی در دوره اسلامی نام می برد.37 این چهار نفر عبارتند از بایزید و حلاج و ابوالعباس قصاب و ابوالحسن خرقانی که همه آنان با جوانمردی و جوانمردان ارتباط وثیقی دارند. سهلگی در باره ارتباط بایزید و ابوالعباس با فتوت چنین می نویسد:«هیچ مقامی نزد شیخ المشایخ،رحمه الله علیه،بالاتر از درجه فتوت نیست و نخستین کس که بدین راه رفته و بدین مقام نائل آمده است و بدان رسیده،بایزید بوده است و پس از او ابوالعباس قصاب.»38 سهروردی خود از حلاج به «فتی بیضاء» نام می برد و خرقانی نیز چنانکه گفته شد رایحه فتوت از سخنانش مشهود است.39 آنچه از اخلاق پسندیده در حیات اجتماعی مورد توجه فتیان بود در عرصه معنوی و درونی مورد عنایت صوفیه نیز قرار می گرفت و بالعکس.برای نمونه ابوعبدالرحمن سلمی در کتاب الفتوت،برای نشان دادن رابطه وثیق تصوف و فتوت،اصول اخلاقی اهل فتوت را یک به یک نشان داده و مستندات آن را از مشایخ صوفیه ذکر نموده است.40 یکی از اختلافات عمده ای که میان متصوفه و اهل فتوت وجود داشت،به مسأله امرار معاش مربوط است.«آنان در زاویه نشستن و به ذکر و ریاضت پرداختن و مال اوقاف خوردن را خوش ندیده اند،هرکس باید این نکات را اساس قرار دهد که شغلی فراهم کند، صنعتی داشته باشد،کوشش کند و از دسترنج خود زندگی بگذراند... به عقیده آنان هر صاحب شغلی و هر صاحب صنعتی مرشدی دارد.تعدادی از این مرشدان،مردانی هستند که واقعاً حیات داشته اند...تعدادی دیگر مرشدان خیالی اند.»41 هریک از اصناف برای خود مرشدانی داشتند که نام آنان در فتوت نامه ها مضبوط است.آنان در باب اصناف خود و شیوه سلوک در آن به نوشتن آثار متعددی دست بردند و به بیان جزئیات فتوت در مشاغل خود پرداختند.42 یکی دیگر از جماعاتی که پیوند رصینی با اهل فتوت داشتند و تأثیراتی بر آیین جوانمردی بر جای گذاشتند،ملامتیه می باشند.همانگونه که بسیاری از متصوفه قرن سوم به بعد در خراسان مجتمع بودند،اهل فتوت و ملامتیه نیز در این سرزمین تمرکز داشتند.این اجتماع در خراسان با مسائل سیاسی جوامع اسلامی ارتباط وثیق داشت.حتی می توان پدیدارشدن چنین جماعاتی(اهل فتوت، ملامتیه و...)را از این فضا متأثر دانست. رفتار غیراسلامی و غیرانسانی امویان و حتی عباسیان با غیرعربها و بویژه ایرانیان در این زمینه تأثیر بسزایی داشت.بنی امیه همانطور که به سبب خلافت با حضرت علی(ع) و فرزندان او دشمنی می کردند و در حق آنان از هیچ گونه ستمی فروگذار نبودند،در سرزمینهایی که به قلمرو اسلام پیوسته بودند نیز با افراد غیر عرب به شدت تمام رفتار می کردند و پیوسته با غیرعرب رفتار تردیدآمیزی داشتند. پس از قیام ابومسلم خراسانی و قدرت نمایی آنانکه موالی خوانده می شدند،خطر مسلمانان غیرعرب و بویژه ایرانیان برای دستگاه حاکم دانسته شد.رفتارهایی که خلافت عباسی با ابومسلم و نزدیکان وی نمود این تقابل را بیش از پیش نشان داد.خراسان پرچمدار این تقابل بود و اعتراضات جامعه اسلامی غیرعرب را در اشکال گوناگون نشان می داد. در این میان اهل فتوت بیش از همه از این فضا متأثر بودند.باری برخی خواسته اند ملامتیه را واکنشی در مقابل زهد و تقشف کرامیان و ضد تصوف متشرعانه اهل صحو نشان دهند.43  هرچند این تحلیل با مراجعه به ملامتیان متأخر قابل پذیرش است، اما درباره ملامتیه نیشابور صادق نمی باشد.ملامتیگری در این عصر خود روشی است در سلوک. همانگونه که در قرون بعد تصوف اهل خوف و عشق در جهان اسلام باب شد، در این قرن نیز ملامتی بودن گونه ای سلوک بود که داعی ای بیش از انتقاد از وضع نامطلوب موجود داشت و خود را مستقل مطرح می نمود و راهی جدید فراروی مشتاقان طریقت می گذاشت.به هر روی میان ملامتیه و اهل فتوت ارتباطات عمیقی وجود داشت.البته برخی از محققان در باب این ارتباط تشکیک جدی نموده اند. مرحوم فروزانفر در شرح مثنوی در باب رابطه ملامتیه و اهل فتوت ادعای عجیبی نموده که از محققی چون وی بعید می نماید.وی می نویسد:«عفیفی مذهب ملامت را با فتوت و رسوم عیاران مرتبط می شمارد.این عقیده به نظر نگارنده درست نمی آید،زیرا فتیان به اعمال خود می نازیدند و ملامتیان نیکی خود را پنهان و بدی را آشکار می ساختند.آنان طالب شهرت و اینان خواهان گمنامی یا بدنامی بودند.»44 در واقع ایشان وجه اصلی مذهب ملامت را آشکارنمودن زشتی ها و پنهان کردن بدیها دانسته اند و مسلک فتیان را به نازیدن به اعمال خود فروکاست نموده اند و از این تقابل به این نتیجه رسیده اند که چنین ارتباطی ممکن نیست.اما براستی چنین نظریه ای با مراجعه به شواهد و قرائن تاریخی کاملاً مردود می نماید و تاریخ،ارتباطات وثیقی را میان این دو مسلک نشان می دهد.برخی از شاگردان فروزانفر در این سخن استاد اشکال نموده اند و آن را ناظر به متأخرین از اهل فتوت دانسته اند.45 مرحوم زرین کوب در نقد این کلام می نویسد:«از صوفیی پرسیدند فتی کیست؟گفت آن کس که نه در باطن وی دعوی باشد و نه در ظاهرش تصنع و ریا ... اینگونه تعبیر از فتی تفاوت زیادی با آنچه صوفیه در تعریف اهل ملامت گفته اند ندارد و خود حاکیست از ارتباط و اتحاد بین مبادی آنها...اگر بعدها این طریقه را بعضی از اهل فتوت به عکس عمل کرده اند در واقع کار آنها نوعی تجاوز و انحراف از طریق بوده است و نمی توان پنداشت که بنای فتوت- چنانکه محققان گفته اند – بر دعوی و تظاهر بوده است و بنای ملامت بر تواضع و بی ادعایی.در این صورت ارتباط بین آنها نه فقط بعید نیست،مسلم هم هست.»46 شفیعی كدكنی نیز در باب جمع این دو و اندیشه صوفیانه و كرامیه چنین می نویسد:«این جریانهای بزرگ روحی،هرچهار دارای صبغه اسلامی است و هرچهار زاهدانه و هرچهار با رنگ و بوی عرفانی؛چندان كه عمل به هرچهار،در دایره یك مذهب كلامی و یك مذهب فقهی قابل اجراء بوده است.برای مثال می توانسته است كسی هم صوفی باشد،هم ملامتی و هم اهل فتوت و هم بر مذهب كرامیه و هم حنفی در فقه.»47 نظری به فتوت نامه ها نیز نشان می دهد که چنین سخنی صحیح نیست و خود اهل فتوت نیز دعوی و خودنمایی را از آفات فتوت و قوادح مروت می دانسته اند.کاشانی در این باره چنین معتقد است:«معظم آفات فتوت،دعوی است و نظر نفس بر فضیلت خویش جهت تبعیت هوا درو.چه بنای طریقت ایشان بر تجرد نفس از علایق و عدم التفات آن به عوایق است و این معنی مهیا نشود جز به فناء اوصاف بشری و زوال دواعی طبیعی.»48 به هر روی ملامتیه با کبر و ریا مبارزه می کردند و می کوشیدند که راه سلوک را به وسیله خوارداشت نفس امّاره هموار نمایند. از ابوحفص حداد که از بزرگان اهل ملامت است پرسش شد که ملامتیان از چه بدین نام خوانده می شوند؟پاسخ داد چون ایشان زشتیهای نفس خود را به خلق می نمایانند و خوبیهای آن را پنهان می کنند و مردم ظاهر زشتشان را ملامت می کنند.همچنین از وی نقل است که که در پاسخ نامه شاه شجاع کرمانی – که از فتیان بود – نوشته بود،راستی که نفس امّاره بالسوء است و نافرمانی در آن نهفته است و فرمانبردار نمی گردد.پس به واسطه ملامت با نفس ستیزه کن.49 آنچه موجب تخفیف و تحقیر نفس امّاره می شد مطلوب ملامتیه بود. از این رو در هر وضعیتی که قرار می گرفتند،هدفی جز این نداشتند. در سخنان یکی از اهل فتوت نیز چنین تلقی ای از جوانمردی قابل ملاحظه است و می تواند حلقه پیوند اهل فتوت و ملامتیه باشد.بویژه اینکه سائل در این صحنه پیشوای اهل ملامت، حمدون قصار،است.این حکایت مهم را هجویری چنین بیان می کند. حمدون قصار می گوید: «روزی اندر جویبار حیره نیسابور می رفتم.نوح نام عیاری بود به فتوت معروف و جمله عیاران نسابور در فرمان وی بودندی، وی را اندر راه بدیدم. گفتم: یا نوح! جوانمردی چه چیز است؟...گفت:جوانمردی من آن است که این قبا بیرون کنم و مرقعه ای بپوشم و معاملات آن برزم تا صوفی شوم و از شرم خلق اندر آن جامه از معصیت بپرهیزم و جوانمردی تو آن که مرقعه بیرون کنی تا به تو خلق و خلق به تو فتنه نگردند.پس جوانمردی من حفظ شریعت بود بر اَظهار و از آنِ تو حفظ حقیقت بر اسرار.»50 در این تعریف آنچه بیش از همه اهمیت دارد این است که نوح عیار آیین جوانمردی و ملامتیگری را روشهایی جهت مؤفقیت در سلوک معرفی می کند و آن دو را در قالب آموزه و اندیشه بیان نمی کند.آنچه از نظر وی در این دو روش مهم است شناخت مقام و رعایت ادب آن مقام است.بی اعتنایی برآمده از متهم نمودن نفس به دنیا و مافیها به ملامتیه وارستگی خاصی بخشیده بود و همین موجب می شد که خلق به راحتی بتوانند با آنان در ارتباط باشند.این بی توجهی به نام و ننگ،بسیاری از محذورات با عامه مردم بودن را که گریبانگیر قاطبه علما،صوفیه و زهاد شده بود،از پیش پای آنان برداشت.آنان همانگونه که از هر شهرتی گریزان بودند،از پوشیدن کسوت خاص نیز می پرهیختند و در صنف خاصی درآمدن را نیز برنمی تافتند.«سئل بعضهم ما طریق الملامت؟فقال ترك الشهرت فیما یقع فیه التمییز من الخلق من اللباس... و من اصولهم ترك تغییر اللباس»51 این بی تعینی مقدمه ای بود برای همراهی با تعینات گوناگون و آنان نیز چون فتیان در میان اصناف مختلف محبوبیت یافتند.آنان حتی اصرار بر آمیزش با اهل حِرَف مختلف داشتند.درباره كسب از نظر ملامتیه52 ابوحفص حداد به یكی از شاگردان خود،ابومحمد الحداد گفت:«الزم السوق و الكسب و ایاك أن تأكل من كسبك و انفقه علی الفقراء.» حکایت جالبی دیگری را نیز سلمی در این زمینه نقل می کند.عبدالله حجام که به طریق ملامتی درآمده بود از استادش حمدون قصار درباره ادامه شغل خویش مشورت نمود و از وی برای ترک آن کسب تکلیف کرد.حمدون به وی پاسخ داد در شغل خود بمان که من دوستتر دارم که تو را عبدالله حجام بخوانند تا عبدالله عارف یا زاهد.53 آنچه اصول اندیشه ملامتی است می توان در این موارد برشمرد:اولیای الهی ممكن است در میان انسانهای عادی باشند؛بایستی از هرگونه دعوی و تظاهری در مقام زهد ورزیدن اجتناب كرد؛سالك ماسوی الله را نباید در خاطر آورد تا رد و قبول آنان وی را خوش و ناخوش آید؛از هرگونه آزاری در حق دیگران بایستی دوری كرد؛به جای سوء ظن داشتن در باب حق تعالی و دیگران بایستی همواره نفس خود را متهم داشت. آنان همانگونه كه از زهدفروشی می گریختند از مباهات به فسق نیز پرهیز داشتند.هرچند صورتهای اباحه مآبانه ای در قرون بعدی در میان منسوبان به ملامتیه واقع شد اما حمدون قصار و شاگردان وی را به هیچ روی نمی توان به عدم مراعات شریعت متهم نمود از آنكه شواهد محتومی بر مواظبت آنان بر موازین شرعی موجود است.آنچه ملامتیه از این اصول دنبال می كردند،یافتن اخلاص در مقام عبودیت بود كه مورد تأكید دین الهی بود.هم ملامتیه و هم اهل فتوت برای وصول به این مهم جهد بسیار داشتند و متفقاً ترك سلامت را بهترین روش برای رسیدن بدان می دانستند.حمدون قصار كه یكی از بزرگترین ملامتیه است و شرح مواجهه اش با نوح عیار در سطور پیشین گذشت و نیز یكی از منابع اهل فتوت می باشد سخن نیكویی در باب ترك سلامت دارد. «گفت: الملامت ترك السلامت. ملامت دست بداشتن سلامت بود و چون كسی قصدا به ترك سلامت خود بگوید و مر بلاها را میان اندر بندد و از مألوفات و راحت جمله تبرا كند مر امید كشف جلال و طلب مآل را،تا به رد خلق نومید گردد و طبعش الفت خود ازیشان بگسلد،هرچند از ایشان گسسته تر بود به حق پیوسته تر بود.»54  ابن عربی در این زمینه وصیتی را از ذالنون آورده كه در بیان نزدیكی مشرب اهل فتوت و ملامت بسیار روشنگر است:«و من وصایا ذی النون بعض الفتیان:یا فتی!خذ لنفسك بسلاح الملامت و أقمعها برد الظلامه،تلبس غداً سرابیل السلامت.»55  حتی در جایی ابن عربی فتیان را از شاگردان ملامتیه می داند.(ان الفتیان تلامذه الملامتیه)گولپینارلی حتی بر آن است كه «اهل فتوت از همان ابتدا خود را از صوفیان جدا می كرده اند و با ملامتیه جوش می خورده اند.»56 به هر روی آیین فتوت در گذر تاریخی خود از جریانات مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و... تأثیر پذیرفته و آنها را نیز تحت تأثیر خود قرار داده است. این آیین فراگیر حتی بر برخی ورزشها نیز تأثیر ژرفی گذاشته یا احیاناً از آنها تأثیر پذیرفته است.57 دامنه تأثیر و تأثر این آیین حتی تا مرزهای جهانی قابل بررسی است و اینكه برخی آن را با شوالیه گری در اروپا مقایسه می كنند نشان از حدود مشترك و متفق فیه آنهاست.58 حتی در دوره اخیر،جماعت پیشاهنگان در اروپا كه دایره تأثیرگذاریهایشان تا ایران نیز كشیده شد به گونه ای   می كوشیدند تا دستاوردهای فتیان را در عبور شگفتشان در گذر قرون – بی آنكه بدان تصریح كنند- عرضه كنند.نگارنده بر آن است كه مصاحبت این جماعت با اندیشه های گوناگون،آنان را به صورت مكتبی ذوابعاد درآورده كه جنبه های مختلفی در آن قابل مشاهده است.به نحوی كه می توان آن را به صورت دستگاه فكری - عرفانی- اخلاقی در جهان عرضه كرد.

نیكوان رفتند و سنتها بماند                وز لئیمان ظلم و لعنتها بماند

رگ رگ است این آب شیرین و آب شور      در خلایق می رود تا نفخ صور

نیكوان را هست میراث از خوشاب   آنچه میراث است اورثنا الكتاب

شد نیاز طالبان گر بنگری                    شعله ها از گوهر پیغمبری

شعله ها با گوهران گردان بود           شعله آن جانب رود هم كان بود59

پی نوشت ها:

1- سرچشمه تصوف در ایران،سعید نفیسی،اساطیر،1385،ص154؛همچنین نك:دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج7، مركز دایره المعارف بزرگ اسلامی،1377، ص287. / 2- درست دینان،منصور شکی،مجله معارف،دوره دهم،شماره1، 1372،ص29. / 3- نساء،25؛یوسف،30/36/62؛کهف،10/13/63؛انبیاء،60. / 4- کشف الأسرار، رشیدالدین میبدی، امیرکبیر،1371، ج5، ص668و669. / 5- قلم،4 / 6- کلیات اقبال لاهوری، تصحیح احمد سروش، انتشارات سنایی، 1376،ص16 / 7- نفائس الفنون،شمس الدین آملی، اسلامیه،1381،ج2، ص112؛ قرین این عبارات را در تحفه الاخوان کاشانی نیز می توان ملاحظه کرد و به نظر می رسد که آملی آن را از وی نقل می کند.نک تحفه الاخوان فی خصائص الفتیان،کمال الدین عبدالرزاق کاشانی،تصحیح محمد دامادی،علمی و فرهنگی،1369،ص228. / 8- السیره النبویه، عبدالملک بن هشام،تحقیق مصطفی السقاء،داراحیاء التراث العربی،1982م،ج1،ص142. / 9- نک:بحثی درباره واژه های سالوک و صعلوک،اسماعیل حاکمی،مجله وحید،سال چهارم،1346،ص630-627. / 10- نک:شاعران صعلوک در ادب عربی،علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، مجله آینه پژوهش،1373(خرداد و تیر)،ص34. / 11- الفتوه عندالعرب،عمر الدسوقی،مکتبه نهضه مصر،1959م،ص28-21. / 12- کتاب الفتوه،ابن معمار حنبلی،تحقیق مصطفی جواد،بغداد،1958،ص178. / 13- نک :البصائر و الذخائر،ابوحیان توحیدی،تحقیق ابراهیم کیلانی،دارالانشاء دمشق،1964م (وی در مواضعی مختلف از این اثر به این مسأله اشاره نموده است. / 14- نک: جرعه فشانی بر خاک،غلامحسین صدیقی و محمد معین، یادگار:س اول،8/57؛ایران شناسی، بهمن 1346،ص139 / 15- تاریخ بغداد، خطیب بغدادی،دارلکتب العلمیه،1417 ق، ج5، ص101 / 16- الأغانی، ابوالفرج اصفهانی،دارالاحیاء التراث،1415ق،ج10،ص394 و 395 / 17- تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهرکلام، امیرکبیر، 1386، ص910 / 18- در این باب نک:فضیل عیاض، فریدالدین رادمهر، نشرمرکز،1383، ص71 و 72 / 19- الصله بین التصوف و التشیع، کامل مصطفی شیبی، بغداد،1963،ج2، ص214؛ آیین جوانمردی، هانری کربن، ترجمه احسان نراقی، سخن،1385،ص103 / 20- تشیع و تصوف،کامل مصطفی شیبی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، امیرکبیر، 1385، ص62 / 21- تحفه الاخوان فی خصائص الفتیان،ص231 / 22- همان،ص229 و 230 / 23- فتوت نامه، میرسید علی همدانی، تصحیح محمد ریاض،اساطیر،1382، ص196 / 24- نفائس الفنون،ج2،ص113 / 25- همان،ص113و 114 / 26- بقره،207؛حشر،9؛دهر،8و9 / 27- مناقب العارفین،شمس الدین افلاکی،تصحیح تحسین یازیجی،دنیای کتاب،1375، ص112 / 28- نک:کتاب الفتوت ابن معمار،ص142 / 29- مثنوی معنوی،مولانا جلال الدین،تصحیح عبدالکریم سروش،علمی و فرهنگی،1376،ج1،ص165 / 30- فتوت نامه سلطانی،حسین واعظ کاشفی،به کوشش محمدجعفر محجوب،بنیاد فرهنگ ایران،1350،ص7 / 31- فضائل بلخی، صفی الدین واعظ بلخی، تصحیح عبدالحی طبیبی، تهران،1350، ص220 / 32- ارزش میراث صوفیه،عبدالحسین زرین کوب،امیرکبیر،1373،ص171 / 33- نفائس الفنون،ج2،ص119 / 34- طبقات الصوفیه، خواجه عبدالله انصاری، تصحیح محمد سرور مولایی، توس، 1362، ص602 / 35- نوشته بر دریا،محمدرضا شفیعی کدکنی،سخن،1384،ص36. / 36- قلندریه در تاریخ،محمدرضا شفیعی کدکنی،سخن،1386،ص188. / 37- عبارت سهروردی چنین است:«اما خمیره الخسروانیین فی السلوک :فهی نازله الی سیار بسطام،و من بعده الی فتی بیضاء و من بعدهم الی سیار آمل و خرقان»(مجموعه مصنفات شیخ اشراق،تصحیح هانری کربن،پژوهشگاه علوم انسانی،1380،ج1،ص503). / 38- دفتر روشنایی، ترجمه النور سهلگی، محمدرضا شفیعی کدکنی، سخن، 1384، ص312؛ میل به جوانمردی در سخنان بایزید موج می زند.نک دستور الجمهور فی مناقب سلطان العارفین ابویزید طیفور،احمد بن الحسین بن الشیخ الخرقانی،به کوشش محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، میراث مکتوب، 1388، ص291؛ قلندریه در تاریخ، ص189-186. / 39- نوشته بر دریا،ص64. / 40- نک: مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی، گردآوری نصرالله پورجوادی، نشردانشگاهی، 1372، ج2(کتاب الفتوه). / 41- تصوف در یکصد پرسش و پاسخ، عبدالباقی گولپینارلی، ترجمه تؤفیق سبحانی، نشر دریا،بی تا،ص136و137 / 42- نک: چهارده رساله در باب فتوت و اصناف،تصحیح مهران افشاری،مهدی مداینی، چشمه،1385 / 43- جستجو در تصوف ایران، عبدالحسین زرین کوب، امیرکبیر، 1379، ص335؛ تصوف در یکصد پرسش و پاسخ، ص124 / 44- شرح مثنوی شریف،بدیع الزمان فروزانفر،زوار،بی تا،ج2،ص735 / 45- جستجو در تصوف ایران،ص342؛مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی بر اسرارالتوحید،آگه،1381،ج1،ص نود و پنج و نود و شش / 46- جستجو در تصوف ایران،ص349 استاد زرین کوب در یادداشتهای ص418 و 419 همین اثر به این نکته با قرائن بیشتری می پردازند و سخن مرحوم فروزانفر را بیوجه می دانند. / 47- قلندریه در تاریخ،ص27 / 48- تحفه الاخوان فی خصائص الفتیان، ص265 / 49- مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی،ج2،ص405 و 407 / 50- کشف المحجوب، هجویری، تصحیح محمود عابدی، سروش، 1383، ص278 / 51- مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی،ج2،ص419 و 429 / 52- در این باب نك:پ‍ژوهشهای عرفانی،نصرالله پورجوادی، نشر نی،1385،ص58 و 59 / 53- مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی،ج2،ص410 / 54- كشف المحجوب،ص90 و 91 / 55- فتوحات المكیه، ابن عربی، داراحیاء التراث العربی بیروت، 2000م، ج4، ص513. / 56- فتوت در كشورهای اسلامی، عبدالباقی گولپینارلی، ترجمه توفیق سبحانی، روزنه، 1379، ص10. / 57- نك: آیین جوانمردی، ص148-142 / 58- همان، ص4و5 / 59- مثنوی معنوی، ج1، ص37.

منبع: اطلاعات حکمت و معرفت