آشنایی با ایران‌شناسان؛ ورنر زوندرمان / دکتر بدرالزمان قریب

1395/2/29 ۰۷:۳۱

روز دهم اکتبر ۲۰۱۲ پروفسور وِرنِر زوندرمان۱ عضو آکادمی علوم براندونبورگ آلمان و استاد ممتاز دانشگاه آزاد برلین درگذشت. با مرگ او جهان یکی از بزرگترین و سختکوش‌ترین استادان و پژوهشگران زبان‌های ایرانی میانه و مطالعات مانوی را از دست داد. این دانشمند بیشتر عمر خود را صرف پژوهش و تفسیر متون ایرانی میانه تورفان کرد که هیأت باستان‌شناسی آلمان در اوایل قرن بیستم (۱۹۰۲ـ۱۹۱۴) کشف کرده بودند.

روز دهم اکتبر ۲۰۱۲ پروفسور وِرنِر زوندرمان۱ عضو آکادمی علوم براندونبورگ آلمان و استاد ممتاز دانشگاه آزاد برلین درگذشت. با مرگ او جهان یکی از بزرگترین و سختکوش‌ترین استادان و پژوهشگران زبان‌های ایرانی میانه و مطالعات مانوی را از دست داد.

این دانشمند بیشتر عمر خود را صرف پژوهش و تفسیر متون ایرانی میانه تورفان کرد که هیأت باستان‌شناسی آلمان در اوایل قرن بیستم (۱۹۰۲ـ۱۹۱۴) کشف کرده بودند. بخشی از این متون به زبان‌های فارسی میانه، پارتی و سُغدی با پایگاه دینی مانوی، مسیحی و بودائی بود. بعد از رمزگشایی خط متون مانوی به همت مولِر،۲ دو دانشمند دیگر آندرئاس۳ و هنینگ،۴ بعضی از متون مانوی فارسی میانه و پارتی را از خط مانوی به خط عبری برگرداندند و به آلمانی ترجمه کردند و هنینگ آنها را (۱۹۳۳ـ۱۹۳۴) منتشر کرد.

در جنگ بین‌المللی دوم، هنینگ از آلمان به بریتانیا کوچ کرد و در دانشگاه لندن به تحقیق و تدریس پرداخت. در این مکتب، شاگردان نام‌آوری درخشیدند چون خانم مری ‌بویس۵ که هرچند متخصص متون و دین زردشتی بود، دو کتاب مهم از سروده‌های مانوی فارسی میانه و پارتی را ترجمه و منتشر کرد.

شاگرد دیگر هنینگ، ایلیا گرشویچ، ۶ گرامر سغدی مانوی را نوشت و د.ن. مکنزی۷ دو متن سغدی را منتشر کرد. این آثار همراه با تألیفات گرانقدپر خود هنینگ، به زبان انگلیسی بود که باعث شد توجه بسیاری از زبان‌شناسان و دین‌شناسان جهان را جلب کند.

همزمان با این مطالعات، پژوهشگر پرتوان و سختکوش دیگری در برلین ـ آنجا که اصل مدارک تورفان را آلمانها، بعد دو جنگ بزرگ، از تخریب مصون داشته بودند ـ مشغول کار بود؛ متون ناخوانده را رمزگشایی و متون خوانده را تفسیر می‌کرد و به پژوهشگرانی که دور از دسترس متون بودند، یاری می‌داد. این استاد شایسته ورنر زوندرمان بود.

تحصیلات

زوندرمان تحصیلات دانشگاهی را در آلمان شرقی گذراند. او شاگرد بزرگ‌ علوی و استاد یونکر۸ بود. به دنیای ایران‌شناسی با ترجمه‌ای از صادق هدایت وارد شد و پایان‌نامه‌اش را در باره بنیادهای قانون‌گذاری ساسانیان (۱۹۶۳) نوشت. آشنایی با زبان فارسی و روسی، برای پژوهشگر زبان‌های ایرانی که خود به چندین زبان اروپایی نیز آشنایی داشت، امتیازی بود. از ۱۹۶۵ میلادی توجه زوندرمان به متون تورفان جلب شد تا روزهای واپسین عمر پربارش را در پژوهش آن متون گذراند.

زوندرمان با مقاله‌ها و کتاب‌هایی که نوشت و همایش‌هایی که برقرار کرد، در گسترش و پیشرفت مطالعات مانوی نقش مهم و مؤثری داشت. وی ضمن ترجمه متون مانوی ایرانی (فارسی میانه، پارتی، و سغدی) به ساختار زبان و محتوای دینی آنها نیز می‌پرداخت و با مقایسه متون ایرانی با متون مانوی همانند که به زبان‌های دیگر مانند چینی، قبطی، سُریانی، یونانی، لاتین و عربی نوشته شده بود، به فهم دشواری‌های آنها کمک می‌کرد. به همت او و همکارانش، مطالعات مانوی جنبه بین‌المللی گرفت. دانشمندان در دو جبهه مانوی شرقی و مانوی غربی به پژوهش پرداختند. دو بنیاد انتشاراتی، «پژوهش‌های تورفانی» و «متون تورفانی برلین» تأسیس شد که به انتشار متون تورفان پرداخت و از این راه، آثاری پر ارزش در سطح جهان تألیف شد که بعضی از آنها به قلم خود زوندرمان بود.

آشنایی

نخستین آشنایی من با زوندرمان در «کنگره میتراشناسی» (تهران ۱۹۷۵) بود. در این همایش، بسیاری از ایران‌شناسان جهان شرکت داشتند. روزی ریچارد فرای دو جوان را به من معرفی کرد که یکی بین سی تا چهل و دیگری بیست تا سی سال داشت؛ گفت: «این دو نیز چون تو در زبان سغدی کار می‌کنند.» یکی از آن دو ورنر زوندرمان و دیگر نیکلاس سیمز ویلیامز بود. آن روز فکر نمی‌کردم که آن دو از بزرگترین پرچمداران مطالعات ایرانی در جهان شوند. آنها بعضی از آثار جدید خود را که در حال جمع‌آوری مواد و تدوین فرهنگ سغدی بودم و دسترسی به نشریات خارجی در زمان جنگ عراق دشوار می‌نمود، برای من می‌فرستادند که بسیار ارزنده بود. گزارش این خاطره را برای روشن کردن شخصیت انسانی زورندرمان لازم دیدم. او برای پیشرفت و گسترش دانشی که بدان باور داشت، مرزی نمی‌شناخت. مقاله‌ها و کتاب‌هایی که با دانشمندان کشورهای دیگر نوشته شاهد این معنی است. در کنگره مانی‌شناسی (۱۹۹۷) که در برلین برپا کرده و خود میزبان آن بود، برای آنکه همه سخنرانان وقت داشته باشند، خود سخنرانی نکرد. در آنجا به وارستگی و فروتنی او بیشتر پی بردم. به همت او و همکارانش، سخنرانی‌ها در یکی از مجموعه‌های مطالعات مانوی در سال ۲۰۰۰ منتشر شد.

زوندرمان یکی از پرکارترین دانشمندان ایران‌شناسی است. افزون بر صدها مقاله که فهرست آن را همکاران و شاگردانش در چندین جشن‌نامه (به مناسبت شصتمین و شصت و پنجمین و هفتادمین سالروز تولد او) تهیه کرده بودند، نه کتاب ارزشمند نوشت که نتیجه‌ تحقیقات او در متون مانوی ایرانی تورفان از ۱۹۷۳ تا پایان عمرش بود.

آثار علمی

تألیفات زوندرمان عمق دانش او را در ادیان مانوی، زردشتی، بودایی، مسیحی و یهودی و تسلط او را بر زبان‌های ایرانی از باستانی تا فارسی نو و گویش‌ها نشان می‌دهد. دقت نظر او در رمزگشایی متون ناخوانده، که بعضی نیز کم و بیش فرسوده بودند، و گروه‌بندی آنها از نظر محتوا ستودنی است. وی در این تألیفات، علاوه بر تحلیل زبانی و دستوری نوشته‌ها، از ناگفته‌های دین مانی و جنبه‌های ناشناخته آفرینش جهان در این آیین پرده برداشت و با مقایسه‌آن با ادیان دیگر، ریشه‌های آن را جست.

کتاب‌ها و مقاله‌های او بیشتر به آلمانی است؛ اما کتاب‌ها و مقاله‌هایی از او که در مجموعه‌هایی مثل دانشنامه‌ایرانیکا، پیکره کتیبه‌های ایرانی، و جشن‌نامه‌ها مندرجند به زبان انگلیسی نوشته شده‌اند.

فهرست کتاب‌های زوندرمان که در مجموعه متون تورفانی برلین (BTT) منتشر شده، ذیلاً عرضه می‌شود:۹

ـ متون کیهان‌شناختی و تمثیلی از مانویان به زبان‌های فارسی میانه و پارتی، با توضیحاتی به قلم فریدمار گیسلر درباره‌ موتیف‌های متون تمثیلی (۱۹۷۳)

ـ متون مانوی قرون وسطایی درباره تاریخ نهاده‌های دینی، با ضمیمه‌ای به قلم نیکلای سمیزـ‌ ویلیامز (۱۹۸۱)

ـ تمثیلات مانوی ـ سغدی، با ضمیمه‌ای به قلم فریدمارگیسلر درباره‌ موتیف‌های روایی در داستان «دومار» (۱۹۸۵)

ـ خطابه نوس روشن: متن آموزشی مانویت شرقی، ویراست نسخه پارتی و سغدی (۱۹۹۲)

ـ خطابه روح: متن آموزشی مانویت شرقی، ویراست نسخه پارتی و سغدی، با ضمیمه‌ای از پترتسیمه (۱۹۹۷)

ـ سرودهای مانوی هویدگمان، آنگدروشنان به زبان‌های پارتی و سغدی، چاپ عکسی، آوانویسی و ترجمه متون منتشرنشده، همراه با نظریات انتقادی، پیکره کتیبه‌های ایرانی، مجموعه مکمل، شماره ۲ (۱۹۹۰)

ـ متون ایرانی مانوی تورفان در نخستین انتشارات ۱۹۰۴ـ۱۹۳۴، چاپ عکسی،‌پیکره‌کتیبه‌های ایرانی، مجموعه مکمل،‌جلد۳ (۱۹۹۶)

ورنر زوندرمان همراه با دو دانشمند ژاپنی، کودارا و یوشیدا، قطعات زبان‌های ایرانی مجموعه اُتانی، قطعات کشف‌شده در آسیای میانه به همت هیأت اُتانی اعزامی، محفوظ در کتابخانه‌ دانشگاه RyuKOKU، دو جلد (چاپ عکسی متون کمیاب در کتابخانه دانشگاه RyuKOKU، ۱۷) (کیوتو ژاپن ۱۹۹۷).

* نامه فرهنگستان

۱- Werner SUNdERMANN (1935-2012)

2- F.W.K. MullER

3- F. C. ANdREAS

4- W. B. HENNlNG

5- M. BoyCE

6- K GERShEVich

7- D. N. MACKENZiE

8- H. YUNKER

منبع: روزنامه اطلاعات