اهمیت استراتژیک اندیشه فردوسی / روح‌الله اسلامی

1395/2/25 ۰۹:۱۴

بخشی از میراث و هویت ایرانی در ادبیات نهفته است که می‏تواند از منظر علمی و انتقادی موردواکاوی قرار گیرد. اگر بخشی از فرهنگ انسان‌ها را ریشه در جهان‏ بینی تاریخی و دارای گزاره‏ های تداومی بگیریم که ناخودآگاه در تصورات ملی منتقل می ‏شود، اهمیت میراث ادبی بیشتر درک می‏ شود. ادبیات به معنای متون نظم و نثری که از گذشته به ارث رسیده است، تقریبا همه میراث فکری و جهان‌ بینی ایرانی از خردمزدایی تا خرد شیعی را در خود جای داده است. این متن به بررسی اهمیت استراتژیک اندیشه فردوسی می ‏پردازد.

درباره نظام فکری فردوسی در سالروز بزرگداشت او

نهفته چو بیرون کشید از نهان  

به سه بخش کرد آفریدون جهان

یکی روم و خاور دگر ترک و چین 

سیم دشت گردان و ایران‌زمین

از ایشان چو نوبت به ایرج رسید 

مر او را پدر شاه ایران گزید

هم ایران و هم دشت نیزه‌ وران  

هم آن تخت‌ شاهی و تاج‌ سران

بخشی از میراث و هویت ایرانی در ادبیات نهفته است که می‏تواند از منظر علمی و انتقادی موردواکاوی قرار گیرد. اگر بخشی از فرهنگ انسان‌ها را ریشه در جهان‏ بینی تاریخی و دارای گزاره‏ های تداومی بگیریم که ناخودآگاه در تصورات ملی منتقل می ‏شود، اهمیت میراث ادبی بیشتر درک می‏ شود. ادبیات به معنای متون نظم و نثری که از گذشته به ارث رسیده است، تقریبا همه میراث فکری و جهان‌ بینی ایرانی از خردمزدایی تا خرد شیعی را در خود جای داده است. این متن به بررسی اهمیت استراتژیک اندیشه فردوسی می ‏پردازد. از منظر چهار مساله مهم و اغلب تکراری که از زمان فردوسی تاکنون فراوانی دارد؛ خواندن، تفسیر، نقد کردن و گسترده شدن شبکه فردوسی‌پژوهی در بافتار علوم انسانی می‏تواند بخشی از مشکلات امروز ما را حل کند.

نخبگان فردوسی‌ستیز: نخبگان فکری امروز ایران در فضای کمی، ریاضی‌محور با سیطره علوم فنی، پزشکی و منطق مکانیکی زیست و تولید فکر می‏ کنند. این فضا مهندسان را با غایت‌های بنیادگرایانه رادیکال بر همه سیاست‏گذاری‏ های جامعه استیلا بخشیده است. نتیجه همگرایی اهداف بنیادگرایانه و روش‌های مهندسانه دشمنی با علوم انسانی و مجموعه ادبیات است که درنهایت فرهنگ انتقادی و گفت‌وگو را از میان برده است و در همه امور خصوصی شهروندان مداخله می‏ کند. از سوی دیگر نخبگان ادبیات فارسی نیز با تعداد کم و اغلب منزوی به روش‌های ظاهری و درونی روی آورده‏اند و شاید همچون فردوسی هنوز مقبول مشروعیت نظام واقع نشده‏ اند. فردوسی و شاهنامه به لحاظ محتوایی و روش می‏ تواند در قلمروی استراتژیک اندیشه سیاسی ایرانشهری بار دیگر ادبیات به‌مثابه آداب و فنون زندگی عمومی و خصوصی را که ریشه در هویت ایرانی دارد، زنده گرداند.

توده معیشت‌گرا: مردم به مثابه توده‌ای نیازمند که اغلب در رویکردی معیشتی گرفتار شده‌اند و با داشتن چند شغل یارای‌ گذار از بحران‏های عادی زندگی را ندارند و روزبه‌روز از فرهنگ و ادب سرزمین خود دور می‏افتند. شهروندان ایران با وجود پشت‌سرنهادن دو انقلاب سیاسی هنوز به لحاظ سطح دانش انسانی در جایگاه مناسبی قرار ندارد و اگر از آنها علت را جویا شویم، به نداشتن وقت و مشغله‌های کاری ارتباط می‏دهند. شاهنامه روایت هنر، ادب، فن تشریفات و جهان‏ بینی خردورزانه‌ای است که از بحران‌های بزرگ پیروز درآمده است. مدارا، احترام به خرد و سلسله‌ مراتب و داشتن ادب در همه مناسبات می‏تواند توده را شکل دهد و آنها را به شهروندانی مسئولیت‌پذیر تبدیل کند. شاهنامه حتی در زمان صفویه و قاجار نیز به اندازه امروز مغفول نبوده است، چراکه اکنون تلویزیون و ماهواره با همه تکنولوژی و توان بالا جای قهوه‌ خانه را گرفته‏ و انحصار بزرگی در جهت‌ دهی عرصه عمومی رقم زده‌اند.

جوانان نسبی‏گرای مجازی: بحران سوم که به خوبی قابل لمس است، نوجوانان و جوانان ایران‌زمین هستند که در فضای سیال و مجازی عصر اطلاعات به سمت رویه‌های مصرفی، لذت‌گرا و روزمره جهان سایبر شناور شده‌اند. شاهنامه فردوسی و فرهنگ دینی و ملی آن روایتی هویت‌بخش از تداوم فرهنگ ایرانشهری است که جای آن در سیاه‌چاله عصر پست‏مدرن به خوبی احساس می‏شود. اگرچه عناصر فرهنگ ملی و نمادهای ایرانی درحال بازگشت در شبکه‏های مجازی هستند اما برخی انگیزه‌های مذهب‌ستیزانه، ایران‌هراس و سلطنت‏طلب این فضا را در شیفتگی کورکورانه‌ای قرار داده‌اند که گاهی جای دوست و دشمن را به هم می‏زنند. از لحن بی‌مایه جوانان، غلط‌های املایی و دایره واژگانی محدود گرفته تا ناتوانی از نوشتن چندجمله صحیح فارسی خود نشانی است از بحران آگاهی ملی که فردوسی نقشی اساسی در حل آن دارد.

غربت ایران در ایران: غلبه جریان های فکری آرمانگرایانه روشنفکری دینی و انتقادی چپ‌گرا که خود را آلترناتیوهای مهندسان بنیادگرا می‏دانند باعث شده است در پس پشت رخدادهای سیاسی ایران به حاشیه کشانده شود. در اینجا برخی از گزاره‏های آنها نقل می‏شود. عده‌ای اعتقاد دارند واژه ایران در دوره جدید اختراع شده است، برخی بر این باورند اندیشه ایرانی وجود ندارد و برخی روش‌شناسی مارکسیستی و تکرار جملات چپ‌گرایان شکست خورده، فردوسی و همه میراث ادبی ایران را آگاهی کاذب و روبنایی ایدئولوژیک جهت تثبیت قدرت اقتصادی فرض می‏کنند. در این بازی با عقلانیت محدود سیاسی آنچه اهمیت ندارد ایران، اندیشه و فرهنگ ایرانشهری و هویت ملی است که به راحتی برای به دست آوردن نهاد و مقام سیاسی پیشکش می‏شود.

شاهنامه تداوم خرد و فرهنگ ایرانی است تا ایران در سرزمین خویش همچون گذشته غریب نماند و شاخص‏ های اندیشه آن که جان سالم از همه هجوم‌ها، غارت‌ها و نادیده‌انگاری‌ها برده است اکنون نیز چون ققنوسی سالم و زنده سر برخواهد آورد.

منبع: روزنامه فرهیختگان