مظلومیت کتاب / محسن حکیمی

1395/2/20 ۰۷:۲۳

کتاب به‌عنوان مقوله‌ای فرهنگی یک بحث کلی و جهانی دارد و یک بحث مربوط به ایران. بحث جهانی این است که در سرمایه‌داری به‌ویژه سرمایه‌داری نئولیبرال، سرمایه‌ بیش از پیش به طرف زمینه‌هایی می‌رود که سودآوری بیشتر دارند و بخش تولید کتاب جزو این زمینه‌ها نیست. تولیدِ کتاب به‌عنوان مقوله فرهنگی نسبت به دیگر زمینه‌ها سودآوری کمتری دارد و بنابراین سرمایه از این بخش به بخش‌های سودآورتر مهاجرت می‌کند.

کتاب به‌عنوان مقوله‌ای فرهنگی یک بحث کلی و جهانی دارد و یک بحث مربوط به ایران. بحث جهانی این است که در سرمایه‌داری به‌ویژه سرمایه‌داری نئولیبرال، سرمایه‌ بیش از پیش به طرف زمینه‌هایی می‌رود که سودآوری بیشتر دارند و بخش تولید کتاب جزو این زمینه‌ها نیست. تولیدِ کتاب به‌عنوان مقوله فرهنگی نسبت به دیگر زمینه‌ها سودآوری کمتری دارد و بنابراین سرمایه از این بخش به بخش‌های سودآورتر مهاجرت می‌کند.
 این مسئله در تمام دنیای کنونی صادق است. اما در ایران عوامل دیگری نیز مزید بر علت می‌شود. بحران مزمن اقتصادی و تشدید روزافزونِ آن یکی از این عامل‌هاست که ما آن را در سال‌های اخیر به‌عینه دیده‌ایم. نمونه‌هایی از واحدهای صنفی می‌توان نشان داد که در آنها تولید و توزیع کتاب سودآوری کمتری داشته و به همین‌دلیل کاربری خود را تغییر داده‌اند. اما آنچه اوضاع کتاب را در ایران اسف‌بارتر می‌کند، علاوه بر عامل اقتصادی، عامل سیاسی است. در ایران، در زمینه تولید کتاب نیز -‌ همچون زمینه‌های دیگر‌-  عامل سیاسی نقش مهمی ایفا می‌کند.
بدین‌سان، کتاب تحت‌تاثیرِ این عوامل به وضعیت فاجعه‌بارِ کنونی رسیده است؛ در‌واقع، همه این‌ها دست‌به‌دست هم داده‌اند تا با افت بس رقت‌بار و اسف‌بار تیراژ کتاب مواجه باشیم. از چهار‌ دهه پیش به این طرف، از تیراژ پنج‌هزار و سپس سه‌هزار نسخه به هزار‌ نسخه رسیدیم و اخیرا هم که پانصد نسخه و حتی کمتر. همین پانصد نسخه را هم برخی از ناشران به ده ‌تا پنجاه نسخه تقسیم می‌کنند و پس از آن که پنجاه نسخه اول فروش رفت، نسخه‌های بعدی را چاپ می‌کنند.
چون بسیاری از ناشران اخیرا کتاب‌ها را با دستگاه ریسوگراف و با هزینه‌ پایین چاپ می‌کنند، برایشان راحت‌تر است اول پنجاه نسخه تولید کنند، بعد که آنها فروش رفت نسخه‌های بعدی را چاپ کنند. البته سرمایه در گردشِ برخی از واحدهای تولیدی نشر بسیار زیاد است، اما تمام این سرمایه صرف تولید کتاب نمی‌شود و در جاهای دیگر به‌کار گرفته می‌شود.
ناشرانی را سراغ دارم که بسازوبفروش یا واردکننده کالا شده‌اند. ما ناشر را به‌عنوان تولیدکننده کتاب می‌شناسیم، اما کسی که این‌ کار را می‌کند دیگر ناشر نیست؛ نقابِ ناشر به چهره زده است. همین است که عمق فساد را در نشر نشان می‌دهد. درست است که برخی از این‌ گونه ناشران به‌واسطه سابقه انتشار کتاب، اعتبار فرهنگی پیدا کرده‌اند، اما از این اعتبار فرهنگی برای درآوردن پول از راه‌های دیگر استفاده می‌کنند. بنابراین، فسادی که در نشر ایران دیده می‌شود، اسف‌بارتر از نمونه جهانی آن است. البته بر این نکته حتما باید تأکید کرد که این گونه فساد در نشر را به‌هیچ‌وجه نمی‌توان به تمام ناشران ایرانی تعمیم داد. من ناشرانی را می‌شناسم که فشارهای موجود را تحمل می‌کنند و سراغ کارهای این‌چنینی نمی‌روند. آنها انسان‌های شریف و مستقلی هستند که سعی می‌کنند هویت فرهنگی و وجدان انسانی خود را حفظ ‌کنند، هرچند ناگزیر شوند کتاب‌هایی را منتشر کنند که چندان باکیفیت و باب میل‌شان نباشد، برای آن‌که سود ناشی از فروش آنها را به زخم کتاب‌های باکیفیتِ فرهنگی بزنند. درعین‌حال این را نیز باید گفت که این ناشران انگشت‌شمارند.
در مجموع و در یک‌کلام می‌توانم بگویم که در دنیای کنونیِ سرمایه‌داری من مظلومیت را متوجه کتاب می‌دانم، نه نشر. نمایشگاه‌های کتاب‌ هم بیش از آن‌که کمکی باشند برای رونق کتاب و کتاب‌خوانی، مکان‌هایی هستند که تنها انبوه جمعیت را گرد هم می‌آورند بی‌آن‌که -‌به‌دلایل عدیده- نقش چندانی در افزایش تقاضا برای کتاب داشته باشند، زیرا این جمعیت بیشتر با هدف‌هایی جز خرید کتاب به نمایشگاه می‌آیند. اما نکته گفتنی‌تر در مورد نمایشگاه تبعیض آشکاری است که در همان نگاه نخست به چشم می‌خورد: اختصاص بهترین جاهای نمایشگاه به انبوه ناشران دولتی و وابسته و حمایت بی‌دریغ مالی و سیاسی از آنان از یک‌سو و اِعمال سانسور و فشار بر ناشران مستقل تا حد محروم‌کردن برخی از آنان از شرکت در نمایشگاه از سوی دیگر. این نکته درباره تمام نمایشگاه‌های کتاب در طول چند دهه اخیر صادق است، و امسال هم گمان نمی‌کنم شاهد تغییر چندانی نسبت به سال‌های پیش باشیم.

منبع: شرق