«وطن» نزد عارف قزوینی / محسن شهرنازدار

1395/2/14 ۰۹:۳۱

میرزا ابوالقاسم عارف قزوینی ملقب به عارف ، القاب و صفاتی دارد که برای هر آنکه با او، چه از راه موسیقی و چه از راه شعر و ترانه و تصنیف، آشنایی پیدا کرده است،عناوینی جدایی ناپذیر و همیشگی به نظر می رسند؛ شاعر ملی، ترانه‌سرای مشروطه،نغمه سرای ملی ایران،تصنیف‌ساز عصر مشروطه و ... درکنارهمه این القاب و صفات ، روشن است که تصنیف سازی به سیاق امروزی را از خود به یادگار گذاشته و نخستین کسی است که ترانه های عامیانه را به مضامین بلند اجتماعی و سیاسی بدل کرده است.

میرزا ابوالقاسم عارف قزوینی  ملقب به عارف ، القاب و صفاتی دارد که برای هر آنکه با او، چه از راه موسیقی و چه از راه شعر و ترانه  و تصنیف، آشنایی پیدا کرده است،عناوینی جدایی ناپذیر و همیشگی به نظر می رسند؛ شاعر ملی، ترانه‌سرای مشروطه،نغمه سرای ملی ایران،تصنیف‌ساز عصر مشروطه و ... درکنارهمه این القاب و صفات ، روشن است که تصنیف سازی به سیاق امروزی را از خود به یادگار گذاشته و نخستین کسی است که ترانه های عامیانه را به مضامین بلند اجتماعی و سیاسی بدل کرده است.

با این حال به نظر می رسد عارف بیش از آن که در وقایع مشروطه کنشگر باشد،خود مولود جریان اجتماعی منتهی به مشروطه است و در برابر تحولات عظیم اجتماعی ناشی از آن واکنش نشان داده و البته در حوزه تخصص و شناختی که داشته؛ یعنی موسیقی و شعر، کنشگری هم کرده است.

اهمیت عارف در تصنیف سرایی و موسیقی را به اختصار می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

1- تحول در زبان ترانه و تصنیف و به روز کردن مضامین در عین ارزش ادبی ترانه ها از جمله خصوصیات بارز آثار عارف است که البته خاص او نیست و پیش از او توسط دیگرانی چون علی اکبر شیدا آغاز شده بود. او در مقام شاعری نیز توجه ویژه به مضامین سیاسی و اجتماعی می کند و با جریانی از ادبا و شاعران زمانه خویش همراه می شود که آثارشان متاثر از تغییرات بنیادین اجتماعی در ایران قبل و بعد از انقلاب مشروطه است؛ نظیر آخونزاده و آقاخان کرمانی و بعد هم ملک الشعرا،ادیب الممالک، ،اشرف الدین حسینی، ایرج میرزا، میرزاده عشقی ، فرخی یزدی و لاهوتی و غیره و غیره

2- برگزاری کنسرت سیاسی توسط او یک نقطه عطف در کارکرد اجتماعی موسیقی در ایران بود.گرچه قبل از او در انجمن اخوت درویش خان برای حریق بازار تهران و آمل و قحطی زدگان روسیه و ... کنسرت داده بود و نخستین کنسرت ها در ایران با کارکردهای اجتماعی و سیاسی اجرا شد، اما عارف در این زمینه به دلیل تسلط و تکیه بر کلام و شعر و ترانه، به شکلی علنی و عیان تر اقدام به برپایی کنسرت  با مضامین  سیاسی کرد؛ از جمله برای فتح تهران توسط مشروطه خواهان و یا مرگ کلنل پسیان و …

3- نگارش زندگی نامه و شرح وقایع در یادداشت هایی که از او باقی مانده، علاوه بر آنکه او را از همنسلان خویش به زمانه ما نزدیک تر کرده و اسناد مهمی از جزییات زندگی او نیز به دست داده است، عارف را در مقام مورخ تاریخ موسیقی و شعر زمانه خویش نیز معتبر کرده است. به گونه ای که در سرگذشت موسیقی روح الله خالقی، تمامی اشارات عارف به موسیقی در دیوان او ، به عنوان روایت  و اسناد معتبر ، نقل شده است.

در چند دهه اخیر غیر از  جامعه موسیقی ، پژوهندگان تاریخ و ادبیات معاصر نیز به مواضع او در قبال ملی گرایی توجه نشان داده اند و او را به عنوان یکی از نمادهای ملی گرایی عصر مشروطه، مورد توجه قرار داده اند.جمله معروف عارف درباره وطن ؛ پیوسته در متون این پژوهندگان  نقل قول شده، که گفته است:

«اگر من هیچ خدمتی دیگر به موسیقی و ادبیات ایران نکرده باشم ، وقتی  تصنیف وطنی ساخته ام که ایرانی از ده هزار نفر ، یک نفرش نمی دانست وطن یعنی چه ؟ تنها تصور می کردند وطن ، شهر یا دهی است که انسان در آنجا زاییده شده باشد !»

اما به راستی منظور عارف از «وطن» چیست؟ آیا مراد او وطن فرهنگی ما ایران است و یا محدوده سیاسی ایران و مرزهای جغرافیای سیاسی را مد نظر داشته است؟ روشن است که ناسیونالیسم و ملی گرایی به معنایی که امروزه ما از آن مطلع هستیم و مبنای تمامیت ارضی و استقلال سیاسی کشورها قرار دارد ، حتی در غرب نیزعملا از اواسط قرن هجده میلادی به وجود آمده و سپس به عنوان یک سوغات غربی همراه با سایر مظاهر فرهنگی آنان، به مشرق زمین آورده شده است. آیا عارف قزوینی مشخصا تکیه بر مفهوم ناسیونالیسم به عنوان یک مفهوم جدید اجتماعی و سیاسی کرده است؟  اسناد و روایات متعدد تاریخی گواهی می دهد که ایرانیان تا قبل از این تاریخ ،تصوری از مفهوم ایرانی بودن خویش به مفهوم امروزی نداشته اند.در عین حال حدود مرزهای سیاسی ایران مشخص نبوده و یا تمهیدی برای حفظ تمامیت ارضی در ایران وجود نداشته است.

«ایرانی بودن» تا قبل از مواجه ایرانیان با مفهوم ملی گرایی عصر تجدد، بیشتر مبنای فرهنگی دارد تا سیاسی و با همان موازین و معیارهایی سنجیده می شود که فرهنگ معیار ایرانی در حوزه قلمرو فرهنگی خود، توسط زبان و معرفت و نیز  ادب و هنر تعیین می کرده است؛ تصوری که قطعا با برداشت عارف از وطن و تکیه بر نقش سیاسی آن تفاوت آشکار دارد. بر این اساس لازم است درباره فرهنگ معیار ایرانی که می تواند گویای نوعی هویت ملی نیز باشد توضیحاتی داده شود:

وفاق ملی در ایران نسبت مستقیم با سازوکاری دارد که حکومت مرکزی برای بقای سیستم سیاسی و اجتماعی خود در پیش می گیرد.اصول این وفاق تا قبل از عصر تجدد و رویارویی ایران با زمینه های فرهنگی ملی گرایی غربی، کارایی متفاوتی داشته است.

این ساز و کار عموما مولود میانجی گری خاندان های دیوانی و اعیان جامعه ،با طبقه اشراف و خاندان سلطنت بوده است. در ایرانی  با پهنه وسیع سیاسی و فرهنگی که حداقل تا دو قرن پیش حیات داشته است، رابطه درونی سیستم مرکزی با طبقات و لایه های مختلف قومی، اجتماعی و فرهنگی، نمی توانسته استوار بر نژاد معین و یا صرفا  قدرت سیاسی و نظامی باشد.1 وسعت جغرافیایی و تنوع فرهنگی در قلمرو فرهنگی ایران ایجاب می کرده که ابزاری فراتر از نژاد و  قدرت نظامی و سیاسی، استقرار و پایداری حکومت مرکزی و از آن مهمتر مفهوم ایرانی بودن را تضمین کند.این ابزار به عقیده نگارنده ، دانش؛ ادب و هنر ایرانی بوده است.

در امپراطوری باستانی ایران نیز روش حکومت داری در این قلمرو وسیع، با ایجاد و ترویج یک فرهنگ معیار همسویی دارد. این فرهنگ معیار می توانسته از امتزاج بسیاری از فرهنگ های زیر مجموعه قلمرو اصلی به وجود آمده باشد ؛ بی آنکه نافی فرهنگ ایرانی باشد یا از قدر و منزلت آن بکاهد؛ بلکه برعکس نشانه اقتدار و تسلط و در عین حال زبان فرهنگی متفاوت ایرانیان بوده است. به همین دلیل است که در کتیبه داریوش، بی پروا و با افتخار از نقش حجاران و نقاشان و دوزندگان و طراحان اقوام مختلف جهان در پیدایی شکوه بناهای هخامنشی یاد شده است.

گرچه باید از نظر دور نداشت که فلات ایران نیز به دلیل ویژگی های اقلیمی و موقعیت  سوق الجیشی منحصر به فردی که دارد، ایجاد ویژگی هایی در محیط انسانی کرده که طبیعتا نوعی فرهنگ انسانی را نیز به وجود آورده است، اما این فرهنگ بسیار عمومی تر از آن است که  فرهنگ های کوچک و بزرگ شکل گرفته در این فلات را در خویش مضمحل کند و یک زبان واحد فرهنگی به وجود بیاورد. در نتیجه حکومت های مرکزی در ادوار مختلف فرهنگ ایرانی، ابزار و ادواتی را برای تحقق نوعی هویت ملی که می تواند  به گونه ای ضامن بقای  تمامیت ارضی نیز باشد، به وجود آورده اند تا مختصات فرهنگ ایرانی را ترسیم و تشریح کند.

شاید این پرسش مطرح شود که وقتی در طی قرون گذشته  ایران پیوسته در معرض تغییرات بنیادین قدرت قرار داشته و توسط گروه های مختلف نژادی مورد تاخت و تاز قرار گرفته ،چگونه فرهنگ معیار در آن پاسداری شده است؟ پاسخ این است که اگر در حکومت های مرکزی، ایرانیان شاهد یورش و هجوم اقوام مختلف و انتقال دایمی قدرت به وسیله زور و شمشیر و به قدرت رسیدن بسیاری از بیگانگان و اقوام دور و نزدیک بوده اند؛ لیکن ابزار حکومت داری در اختیار خاندان های دیوانی که حسابرسان و محاسبان و مدبران متصل به حکومت بوده اند  قرار داشت و سلاطین تازه به تخت نشسته، بی بهره از دانش اداره حکومت بودند. در نتیجه عملا  خاندان های دیوانی نقش گردانندگان سیستم سیاسی و اجتماعی پس از انتقال قدرت را در ایران بر عهده می گرفته اند و به ندرت توسط حاکمان بعدی کنار گذاشته می شدند. همین طبقه اجتماعی نیز ضامن بقای فرهنگ معیار ایرانی در طول سده ها و هزاره ها شده است.2 این رجال هوشمند، بقای سیستم مرکزی را در ترویج و حمایت از یک نوع  فرهنگ معیار می دیدند که توسط زبان فارسی و هنر معیار ایرانی به وجود می آمد. بدیهی است که توده های مردم قبل از پیدایی نفت، به دلیل پایین بودن درآمد سرانه و نحوه زیست اجتماعی و فرهنگی که ناشی از نوع کار و معیشت اکثریت ساکنین فلات ایران بوده است، نمی توانسته اند در پیدایی و یا بقای هنرهای مستظرفه ایرانی نقش اصلی داشته باشند و یا برای آنکه شاعری شعر فاخر فارسی بسراید، از او حمایت مادی و معنوی کنند. گرچه صنعت گران و هنرمندان  و شاعران گاه از همین طبقه بر می خاستند، اما آنان نیز کهن الگوهای فرهنگ معیار ایرانی را ابتدا از منابع رسمی ؛ یعنی استادان و استادکاران متصل به حکومت مرکزی می آموختند و سپس به بازتولید آن اقدام می کردند.

زبان فارسی به عنوان مهمترین ابزار ایجاد فرهنگ معیار ایرانی مورد توجه خاندان های دیوانی بوده  و به عنوان نسخه ای برای ایجاد تکیه گاه فرهنگی اقوام و نژادهای مختلف مستقر در این پهنه وسیع، تجویز شده است.به همین دلیل است که درباری در سلاسل شاهی ایران نمی توان سراغ داشت که به شاعران صله ای نداده باشد و یا هنرمندان و معماران و ادیبان و مورخان را گرد خویش نیاورده باشد. بعد از زبان فارسی ، هنر ایرانی اعم از موسیقی ، هنرهای مستظرفه ؛ همچوم نگارگری، خطاطی،قلمکاری، منبت کاری و غیره و غیره که شمار آن از ده ها عنوان افزون تر است،  به عنوان نشانه هایی از فرهنگ معیار ایرانی ، مورد حمایت و توجه حکومت های مرکزی قرار می گیرد. بی دلیل نیست که نام مکاتب هنری ایران با نام پایتخت های گذشته ایرانی شناخته می شود. آنچه تفاوت این مکاتب را رقم می زند، بیش از آنکه ناشی از تاثیر اقلیم و فرهنگ بومی آن باشد، متاثر از ویژگی های زمانه ای است که فرهنگ معیار ایرانی در آن حیات داشته است. روشن است که در این معادله، هرگاه نقش حکومت مرکزی در تحقق آرمان های ملی و حمایت مبانی هویت معیار ایرانی کمرنگ شده باشد، ایرانیت به معنای فرهنگی آن نیز رنگ باخته و عصبیت قومی جای آن را گرفته است. به این اعتبار ایرانیت یک مفهوم فرهنگی است و نمی تواند بازگوکننده نژاد یا قومیت معینی باشد. بر این اساس است که بسیاری از پژوهندگان  فرهنگ ایرانی، حوزه قلمرو فرهنگی ایران را بسیار فراتر از مرزهای کنونی برده اند و ایرانیت را در مفهوم عام، با گستره حوزه نفوذ فرهنگ ایرانی منطبق کرده اند.

در نتیجه  در ایران زمان عارف قزوینی که همانند این دوران  گونه های فرهنگی و زبانی مختلفی در کنار یکدیگر حیات اجتماعی و فرهنگی  دارند، اگر شعر عارف که به زبان فارسی بوده ،توسط همگان خوانده و فهمیده می شده، بی شک معنای فرهنگی وطن، شکل مشخصی داشته است.

براساس این استدلال روشن است که  کارکرد واژه «وطن» در آنچه مراد عارف است،با مفهوم فرهنگی آن تفاوت دارد. اگر در سرزمینی با این میزان تنوع قومی و با این مقدار زبان و لهجه بومی، شعر عارف دهان به دهان گشته و به گوش اهل کوچه و گذر و خیابان رسیده، آنچنان که در شعر شهریار نیزاز آن یاد شده 3 و یا در برخی متون مرتبط با ادبیات معاصر و تاریخ موسیقی به آن اشاره رفته، یقیقا وطن به معنای فرهنگی آن وجود داشته است. حال چه اهمیتی دارد که ایرانیان به جای وطن چه واژه دیگری را برای درک مفهوم هویت ملی خویش به کار می برده اند و آیا ضرورتی فراتر از تقسیم «خویش» و «بیگانه» برای درک ماهیت تفاوت فرهنگی وجود داشته است؟

پی نوشت:

1- برای درک درست قلمرو وسیع پهنه فرهنگی ایران،کافیست بدانیم تنها در طول دو قرن گذشته ، بیش از پنج میلیون کیلومتر مربع از خاک ایران تجزیه شده و در حقیقت آنچه باقی مانده ،ربع مساحت آن در گذشته نه چندان دور بوده است.

2- نمونه های روشنی از این ثابت بودن رجل دیوانی در ایران معاصر، خاندانهای دیوانی قاجار هستند که در دوره پهلوی نیز قدرت سیاسی کاملی داشتند.نظیر مخبرالسلطنه هدایت که وزیر معارف دوره قاجار و نخست وزیر دوران رضا شاهی بود و یا مصدق السلطنه که وزیر و والی و نماینده مجلی دوره قاجار است و تا نخست وزیری پهلوی هم پیش می رود. در این میان اهمیت مخبرالسلطنه هدایت در شناخت رپرتوار موسیقی دستگاهی قابل توجه  و موکد توجه خاندان های دیوانی به هنر رسمی و معیار ایرانی است.او از جمله نخستین افرادی است که ردیف موسیقی ایرانی را نت نویسی کرده است.

3- درباره ی شعر عارف ، شهریار می گوید :

سِرّ تصنیف عارف مرحوم / هست بر من هنوز نامعلوم

شب که می گشت این ترانه بلند / صبح ، اطفال کوچه می خواندند

روز دیگر مگو که بی اغراق / منتشر بود در همه آفاق

پُست تهران نبسته بار سفر / شعر عارف ز مرز بود به در

می توان با نبودن بی سیم / معتقد بود به دستگاه نسیم

منبع: انسان شناسی و فرهنگ