فیلسوف آلمانی، از زبان انگلیسی، به زبان فارسی /حامد زارع

1395/2/4 ۱۳:۳۳

اگر اهل فلسفه باشید قطعا این جمله از جلوی چشمان شما گذشته است: «دو چیز است که هر چه بیشتر به آن بیندیشم، ذهن را از ستایش و حیرتی فزاینده پر می کند: آسمان پر ستاره بالای سرم و قانون اخلاقی درونم.» همان طور که «پل گایر» و «آلن وود» نوشته اند این گزاره در همه آثار ایمانوئل کانت به کار می آید. فیلسوفی که با کلیدواژه های «انقلاب کپرنیکی»، «نقد عقل محض» و «صلح جهانی» شناخته می شود

در دویست و نود و دومین سالگرد میلاد کانت، ترجمه نقد اول او برای بار سوم به فارسی منتشر شد

1

اگر اهل فلسفه باشید قطعا این جمله از جلوی چشمان شما گذشته است: «دو چیز است که هر چه بیشتر به آن بیندیشم، ذهن را از ستایش و حیرتی فزاینده پر می کند: آسمان پر ستاره بالای سرم و قانون اخلاقی درونم.» همان طور که «پل گایر» و «آلن وود» نوشته اند این گزاره در همه آثار ایمانوئل کانت به کار می آید. فیلسوفی که با کلیدواژه های «انقلاب کپرنیکی»، «نقد عقل محض» و «صلح جهانی» شناخته می شود. فیلسوفی که اندیشیدن درباره بیرون از وجود (عین) را وانهاد و به اندیشیدن درباره درون آدمی (ذهن) روی آورد و نامدارترین اندیشمند شناخت شناسی همه اعصار شد. فیلسوفی که از زمان نوشتن مشهورترین اثرش تا همین امروز بی وقفه در دست بررسی مفسران و شارحان پرشمارش قرار داشته و دارد. کانت آفاق را به نفع انفس رها کرد و نقدهای سه گانه خود را به عنوان مانیفست مسیر رسیدن به خرد ناب عرضه داشت. مسیری که برای سنت فلسفی در ایران بسیار هیجان انگیز بوده و پربیراه نیست اگر بگوئیم بیشترین جهد ایرانیان در شناخت فیلسوف آلمانی به نقدهای سه گانه او و دوره ای که کانت در حال تدوین نظریه اش بوده است باز می گردد و کمتر اثری درباره کانت در ابتدای دوران تفلسف اش به فارسی بازگردانده شده است. البته نباید از ترجمه تازه «کسری حاتم پور» از «پل گایر» و «آلن وود» بگذریم که در واقع مقدمه ترجمه «نقد عقل محض» از آلمانی به انگلیسی است و تحت عنوان «شرحی بر نقد خرد ناب و روند پیدایش آن» منتشر شده است. اثر درخشان «راجر اسکروتن» درباره نظام فکری کانت با ترجمه «علی پایا» نیز از صالحات و باقیات توجه به فلسفی ترین متفکر دوران مدرن در ایران معاصر است که با رویکردی زمینه گرایانه به تصنیف درآمده است. در مجموع علاقه به کانت در ایران با توجه فوقالعاده ای به مباحث نقادانه او گره خورده است و کانتی در ایران شهرت دارد که محصور در پاره خطی میان آغاز و انجام نگارش نقادی های سهگانه از سال 1781 تا 1790 است. پیش و پس از این پاره خط و حتی در میانه آن آثاری از کانت منتشر شده است که بصیرت های مهمی درباره علم و اخلاق به دست میدهد و ما امروزه محتاج توجه و ترجمه درباره آن دسته تالیف های فیلسوف آلمانی هستیم.

2

ناگفته پیدا است که فلسفه کانت دشوار است. به همین دلیل نظام فکری خلف او، هگل، نیز پیچیده و دشوار از آب درآمده است. ایمانوئل کانت در تفلسفاش دست به امر خطیری میزند و درصدد برمی آید که حدود فاهمه آدمیان را نقش بزند و تحلیلی فلسفی از آن به دست دهد. به قول «راجر اسکروتن» روشن نیست که همه جنبه های فلسفه کانت حتی برای خود او مبرهن و پیدا شده باشد. اما این دشواری از کجا آب میخورد؟ کانت به عنوان استاد دانشگاه شهری که در آن تولد یافت و تا هنگام مرگش از آن شهر خارج نشد، سیر پژوهشی باور نکردنی و مجموعه آثاری گسترده را تدوین کرده است. همانطور که «کریم مجتهدی» نوشته است رابطه کانت با شهر کنیگزبرگ را میتوان در نسبتی با رابطه هگل و شهر ینا و حتی هایدگر و شهر فرایبورگ قیاس گرفت.

ایمانوئل کانت که در هوای روشنگری بالیده، قطعا شایسته عنوان فیلسوف تجدد است. او اگر چه مانند هگل اطمینان خداگونه ای به سیستم فلسفی خود نداشت و همانند هایدگر پایان فلسفه را اعلام نکرده است، اما پرمبرهن است که آینده فلسفه را به نحوی چشمگیر تامین کرده است و بسیاری از متفکران خلف خود را مبدل به مفسران فکر خود کرده است. فکری که شاکله منظمی دارد و حدود آن هماره تفسیربردار است. این جایگاه کانونی کانت باعث شده تا کارل یاسپرس اعتراف کند کانت فیلسوفی مطلقا لازم است و بدون او پایگاهی برای نقد و تفسیر فلسفی وجود ندارد.

3

فلسفه کانت همانند شخصیت خودش بسیار رسمی و کلاسیک است. همانگونه که مردم شهر ساعتهای خود را با زمان آغاز و پایان پیاده روی آقای فیلسوف تنظیم می کردند، روند نقد او در نظام فکری شناخت شناسانه ای که عرضه می کند نیز مبتنی بر یک نظم فلسفی در نقد است. «نقد عقل محض» که به نقد اول مشهور شده، «نقد عقل عملی» که به نقد دوم مشهور شده و «نقد قوه حکم» که به نقد سوم مشهور شده است، تلاش برای رسیدن به مرزها و سرحدات تفهم آدمی را به تصویر می کشد. از سوی دیگر بحث های کانت در فلسفه اخلاق نیز از او فیلسوفی متین ساخته که مستعد مورد توجه قرار گرفتن از سوی معتقدان به ادیان ابراهیمی است. چه اینکه کانت در پی استنتاج اصولی از ماهیت آدمیان به مثابه موجودات معقول است که اشاره هایی به آنها در کتاب مقدس یهودیان، مسیحیان و مسلمانان نیز آمده است.

4

این رسمیت فلسفه کانت در ایران دوچندان شده است. از سویی صاحب منصبان حکومتی همانند «غلامعلی حدادعادل» و «علی لاریجانی» وقتی می خواهند فلسفه بخوانند، به کانت بازمیگردند و به هر نحو که شده پایان نامه ای کانتی تدوین می کنند، از سوی دیگر هر از چندگاهی شاهد برخی مواضع و اظهارات هستیم که شاهد مدعای رسمیت مضاعف کانت در ایران می شود. یکی از این شواهد، اظهار نظر چند وقت پیش «داریوش شایگان» است که توصیه کرده بود ایرانیها بهتر است به فلسفه بهداشتی کانت بپردازند تا فلسفه های دیگر! دقیق نمی توانیم پیش بینی کنیم اگر استادش «احمد فردید» زنده بود چه واکنشی به این جمله طنازانه نشان می داد. اگر سر پر بود، از اینکه کانت و فلسفه غیرانقلابی و غیرهیجانی اش به وصف بهداشتی (بخوانید کم خطر و کم خاصیت) متصف شده است، اظهار خشنودی می کرد. اما اگر اوضاع بر وفق مرادش نبود و حال خوشی نداشت احتمالا به شایگان می تازید که چرا ایرانیان را به فلسفه ای اخته شده و غربزده توصیه می کند. حال که فردید نیست، نه تنها شایگان، بلکه هر متفکر دیگری می تواند هر فیلسوفی را به هر وصفی که می خواهد متصف کند، اما آیا می توان کانت را بهداشتی دانست و هایدگر را غیربهداشتی؟ بهتر است پاسخ این پرسش را از داریوش شایگان بپرسیم. اما در این نکته نباید تردید داشت که کانت با بررسی امکانات «عقل» توانست خرد را سر به راه کند و نظام فلسفی را فراهم آورد که آرتور شوپنهاور در وصف آن گفت کسی که کانت را نخوانده باشد کودک است. اما ایرانیان تا چه اندازه فرصت پیدا کرده اند که با خواندن کتابهای کانت از صغر فکری خارج شوند و به بلوغ اندیشه ای نائل آیند؟

5

کتاب اصلی ایمانوئل کانت که نقد اول او را شامل می شود ابتدا با عنوان «سنجش خرد ناب» در سال 1362 با قلم فاخر و خاص «میرشمس الدین ادیب سلطانی» توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد. مترجم در کنار متن اصلی آلمانی، از ترجمه های انگلیسی، فرانسوی، روسی، عربی و عبری نیز استفاده کرده بود. سه دهه بعد و در سال 1390 «بهروز نظری» با بهره گیری از تفسیر پل گایر متن کتاب کانت را با عنوان «نقد عقل محض» از انگلیسی به فارسی ترجمه کرد. همین مترجم به تازگی کتاب را با ویراستاری «محمد مهدی اردبیلی» توسط انتشارات ققنوس منتشر کرده است. اگر نقد عقل عملی با ترجمه «انشالله رحمتی» و نقد قوه حکم با ترجمه «عبدالکریم رشیدیان» را نیز به این فهرست اضافه کنیم، فهرست نقدهای سه گانه کانت در زبان فارسی تکمیل می شود. با این توضیح که «عزت الله فولادوند» و «منوچهر صانعی دره بیدی» نیز ترجمه های منتشر نشده ای از این دو کتاب کانت در کارنامه خود دارند.

منبع: هفته نامه آسمان شماره 77