معرّفی و نقد و بررسی پندهای مکتوب بر تاج انوشروان / وحید سبزیان پور

[1]- افسوس علاوه بر معنای مسخره کردن در معنای حسرت خوردن نیز به کار رفته است.

پی­نوشت

[1]- ابن کثیر (1408: 2/222) در ضمن حکایت حضور سیف بن ذی یزن در کاخ انوشروان و تقاضای کمک برای مبارزه با حبشیانی که یمن را تصرف کرده اند، به وصف تاج انوشروان پرداخته است: وَكَانَ تَاجُهُ مِثْلَ الْقُنْقُلِ الْعَظِيمِ.... مُعَلَّقًا بِسِلْسِلَةٍ مِنْ ذَهَبٍ.....كَانَتْ عُنُقُهُ لَا تَحْمِلُ تَاجَهُ... تاجش مانند ظرفی بزرگ بود...با زنجیری از طلا آویزان بود...گردنش طاقت تحمل آن را نداشت.... در مروج الذهب مسعودی (1408: 1/249) نامه ای از شاه هند به انوشروان نقل شده که انوشروان را صاحب التاج می نامد: من ملك الهند... إلى أخيه ملك فارس وصاحب التاج...كسرى أنو شروان...از پادشاه هند به برادرش پادشاه ایران و صاحب تاج...کسری انوشروان....

[2]- در مقاله تاج در دائرة المعارف بزرگ اسلامی اشاره ای به این پند ها نشده است. نک: (سبزیان پور، 1388، نکته ای...: 25)

[3]- شکل افراطی این دیدگاه، زنده به گور کردن دختران بوده که در جامعه عربی روزگار انوشروان رایج بوده است. به یقین عوامل اجتماعی و سیاسی، چون آسیب پذیری زنان، ناامنی، جنگ، اسارت، غیرت مردان و نیز عوامل فرهنگی چون محدودیتهای فکری زنان به سبب حبس در محیط خانه و محرومیت از روابط اجتماعی، از عوامل بروز این نوع نگرش به زنان بوده است.

[4]- پیام­های اخلاقی دین مبین اسلام را می توان از سؤال و جواب های نجاشی و جعفر ابن ابی طالب دریافت، وقتی نجاشی از او می پرسد چرا دین پدران خود را رها کرده اید. جعفر می گوید: ما مردمی جاهل و نادان بودیم، بت می پرستیدیم و مردار می خوردیم، کارهای زشت انجام می دادیم، صله رحم بجا نمی آوردیم، همسایه را فراموش کرده بودیم، قدرتمندان ما ضعیفان ما را می خوردند، تا اینکه خداوند پیامبری برای ما فرستاد که نسب، صداقت، امانت و پاکدامنی او را می شناختیم. او ما را به یکتاپرستی دعوت کرد. بت هایی را که پدرانمان می پرستیدند، رها کردیم. ما را به راستگویی، امانت داری، صله رحم، مهربانی با یکدیگر دعوت کرد و از کارهای حرام، خونریزی، اعمال زشت، ستمگری، خوردن مال یتیم و تهمت بر حذر داشت. او ما را به عبادت خدا و یکتاپرستی دستور داد و از ما خواست که نماز و روزه به پا داریم و زکات بدهیم... نجاشی از او می خواهد که بخشی از کتاب مقدس خود را بخوانند، جعفر چند آیه از سوره قصص را برای نجاشی خواند. نجاشی با شنیدن آیات قرآن و سخنان جعفر آنقدر گریه کرد که محاسنش خیس شد، سپس گفت: این سخنانی که شما می گویید با آنچه عیسی (ع) گفته است، نوری است که از یک چراغدان خارج شده است. (نویری، 1424: 16/175)

[5]- تأثیر حکمت های ایرانی در اشعار عربی به قدری گسترده است که صاحب نظران عرب دست کم به 100 مورد آن اشاره کرده اند. برای اطلاع از این مضامین نك: (سبزيان پور، نقبی...1389: 69-96)

[6]- ابن مسکویه (بی تا: 61) در پایان حکمت های منسوب به انوشروان این آیه مبارکه را نقل کرده است: «حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ، آل عمران، 173» معلوم نیست که این آیه را به چه منظور آورده است.

[7] - توحیدی (بی تا: 2/2/533) ادعا کرده است از فردی موثق شنیده که یکی از اصحاب امامیه، حکمت های بزرگمهر را به علی (ع) نسبت می داده. وقتی از او می پرسند: چرا این کار را می کنی؟ می گوید: « ألحق الحكمة بأهلها»: حکمت را به صاحبش می رسانم.

مجلسی (بی تا: 43/213) در بحار الانوار گفتگوی علی (ع) با جمجمه انوشروان را در کاخ مدائن نقل کرده است. از این گفتگو نشانه احترام بسيار به شخصیت انوشروان به وضوح دیده می شود.

[8]- وَ مَشْيُهُمُ التَّوَاضُعُ. (نهج البلاغه، خطبه 184، از صفات متقین)؛ امام حسن عسکری: من التواضع السلام علی کل من تمر به، و الجلوس دون شرف المجلس. (نقل از عقیل، 1421: 101)؛ بزرگمهر از استادش پرسید: در این جهان چه چیز نیکوتر است؟ گفت: تواضع بی مذلت....(مستوفی، 1387: 68)؛ قيل لبزرجمهر: ما النعمة التي لا يحسد عليها؟ قال: التواضع (آبی، 1990: 7/66): به بزرگمهر گفتند نعمتی که مورد حسادت قرار نمی گیرد، چیست؟ گفت: تواضع.

[9]- «اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ؛ البقره، 45»؛ علیک بالصبر فی الضیق و البلاء. (آمدی، 1371: 2/1646)؛ هوشنگ: سلطان باید بر سه چیز عادت کند:.... و صبر بر حادثات. (مستوفی، 1387: 78) و (نک: سبزیان پور، 1390: عرب....، 133)

[10]- و قال بزرجمهر: ثمانية رهط لا ينبغي لهم اذا أهينوا أن يلوموا الا أنفسهم...:....الذي يأتي مائدة لم يدع لها.... (ابن مسكويه، بي تا: 39): هشت گروه اگر مورد اهانت قرار گیرند، نباید کسی جز خودشان را سرزنش کنند...، کسی که ناخوانده بر سفره ای حاضر می شود....

[11]- آذرباد: از مرد دزد هیچ چیز مه ستان و مه ده، و ستوهشان کن. (آذرباد، 1382: 229)

[12]- فَوْتُ الْحَاجَةِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا إِلَى غَيْرِ أَهْلِهَا. (نهج البلاغه، حكمت 66)؛ قال بزرجمهر: أشد من الحاجة أن تكون إلى غير أهلها. (جاحظ، 1983: 41): بدتر از نیاز، درخواست از نااهل است.

[13]- میدانی (بی تا: 2/257) این مثل را «لا تأکل خبزک علی مائدة غیرک»: نانت را بر سفره دیگران مخور، جزء امثال مولد (غیر عربی و نوخاسته) آورده است.

[14]- قال انوشروان لبهرام: کافر النعمة بين سخط الخالق وذم المخلوق (ثعالبي، بي تا: 58): ناسپاس بین خشم خالق و سرزنش مردم است؛ انوشروان: اگر خواهى که قدر تو به جاى باشد قدر مردم بشناس. (عنصرالمعالی، 1366: 54)؛ اردشیر: سپاسداری کن تا مستحق نیکی باشی. (مستوفی، 1387: 14)

[15]- مَعَ قَنَاعَةٍ تَمْلَأُ الْقُلُوبَّ. (نهج البلاغه، خطبه 234)؛ القَنَاعَةُ مَالٌ لاَ يَنْفَدُ. (نهج البلاغه، حکمت 54) قال انوشیروان: من عدم القناعة فلن يزيده المال الغني (ابن مسكويه، بي تا: 49): هر کس قناعت نداشته باشد، مال و ثروت، او را بی نیاز نمی کند. هوشنج: الغنی فی القناعة. (ابن مسکویه، بی تا: 7): هوشنگ: توانگری در قناعت است.

[16]- «لَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا؛ الاسرا 29»؛ برای اطلاع از منبع ایرانی این مضمون، نک: (سبزیان پور، 1389: بازنگری....، 7)

[17]- من صحب الاقتصاد دام صحبة الغنى له. (آمدی، 1371: 3/2156)؛ وقيل لأنوشروان: ما العقل؟ قال: القصد في كل الأمور(طرطوشي، 1990: 529): به انوشروان گفته شد: عقل چيست؟ گفت: ميانه روي در همه كارها.

[18]- اشرف الاقوال الصدق. (آمدی، 1371: 2/2443)

[19]- لا یخالف لسانک قلبک و لا قولک فعلک. (آمدی، 1371: 2/1029)

[20]- بزرگمهر: من علامات العاقل مداراته لأهل زمانه. (عسكری، بي تا، ديوان...:1/192): از نشانه­هاي عاقل، مداراي با مردم زمانه است.

[21]- وارفق ما كان الرفق أرفق. (نهج البلاغه، نامه 46/2)؛ و الرفق فی الافعال (آمدی، 1371: 2/2442)

[22]- ثلاث لا يستودعن سرا، المرأة و.... (آمدی، 1371: 1/ 404)؛ احذروا إفشاء السر عند الصغار من أهليكم وخدمكم. (آبي، 1990: 7/99، عهد اردشير): از افشای راز نزد کودکان و خدمتکارانتان دوری کنید؛ آذرباد: راز به زنان مبرید که رنج بسیارتان نباشد. (آذرباد، 1382: 287)

[23]- وَالرَّأْيُ بِتَحْصِينِ الْأَسْرَارِ. (نهج البلاغه، حکمت 45)؛ پند يازدهم انوشروان: اگر خواهي راز تو دشمن نداند با دوست مگوي. (عنصرالمعالی، 1366: 52)

[24]- پیامبر اکرم (ص): المؤمن مرآة أخیه. (ابن مسکویه، بی تا: 107)؛ ثمرة الاخوة حفظ الغیب و اهداء العیب. (آمدی، 1371: 1/410)

[25]- «وَاعْبُدُوا ا... وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا و.... وَابْنِ السَّبِيلِ؛ النساء، 36»

[26]- «إِنَّ ا... يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ؛ البقرة، 90»؛ حَاضِراً مَعْرُوفُهُ. (نهج البلاغه، خطبه184، از صفات متقین)؛ آذرباد: ثابر على الاجتهاد في ادخار الحسنات لئلا تلحقك الحسرة و الندامة وقت حاجتك اليها. (ابن مسكويه، بي تا: 28): برای ذخیره نیکیها تلاش کن تا در زمان نیاز دچار حسرت و پشیمانی نشوی.

[27]- احسن الی من اساء (دهخدا، 1388: 86)؛

فــریــدون گفـت نقــاشـان چیــن را                   کــه پیــرامـون خـرگـاهش بـدوزند

بـدان را نیـک دار ای مــرد هـوشیار                    که خـوبان خـود عزیز و نیک روزند

(سعدی، 1371: 602)

[28]- اَلْخَيرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ، وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونٌ (نهج البلاغه، خطبه 184، از صفات متقین)

[29]- نعم الورع غض الطرف. (آمدى، 1371: 3/2123)

[30]- فَالْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَ يَدِهِ. (نهج البلاغه، خطبه 167)

[31]- من عرف نفسه عرف ربه. (آمدی، 1371: 2/1833)

[32]- انوشروان: اگر خواهى که از شمار دادگران باشى زيردستان خويش را به طاقت خويش نيکو دار. (عنصرالمعالی، 1366: 55)؛ اردشیر: رحمت کن بر بندگان خدا تا خدا بر تو رحمت کند (مستوفی، 1387: 141)؛ از پندهاى ايرانيان: لن لمن دونك. (ابن مسکویه، بی تا: 76): با زیردستت به نرمی رفتار کن.

[33]- و لا تستذل من دونک. (آمدی، 1371: 2/1029)

[34]- فاحبب لغيرك ما تحب لنفسك. (نهج البلاغه، نامه 31)؛ آذرباد: هرچه برایت نیک نیست، به دیگر کس نیز مه کن. (آذرباد، 1382: 226)؛ انوشروان: اگر خواهی که تمام مردم باشی آنچه به خویشتن نپسندی به هیچ کس مپسند. (عنصرالمعالی، 1366: 55)

[35]- اسهروا عیونکم. (آمدی، 1371: 2/1355)؛ آذرباد: شباخیز باش تا کارروا گردی. (آذرباد، 1382: 231)؛ بزرگمهر: سحر خیز باش تا کامروا باشی. (وراوینی، 1376: 326)

[36]- «وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ؛ آل عمران، 159»؛ وَ لاَ ظَهِيرَ كَالْمُشَاوَرَةِ. (نهج البلاغه، حکمت 54)؛ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا. (همو، حکمت 161) شاور فی امورک. (آمدی، 1371: 2/1482)؛ قال بعض ملوك الفرس لابنه: عليك بالمشاورة. (ابن ازرق، بی تا: 1/308): یکی از شاهان ایرانی به فرزندش گفت: (درکارهایت) مشورت کن.

[37]- بزرجمهر:... إن أمكنك أن تكون حديثاً حسناً فافعل. (بيهقي، 1390: 187) و (جاحظ، 1423: 88):... اگر برایت ممکن است سخنی نیک باش.

[38]- پیامبر (ص): «تهادوا تحابوا». (ابن حمدون، 1417: 5/8): هدیه دهید تا دوستی افزایش یابد؛ حکیمان ایرانی: سبب المحبة الهدية (ابن مسکویه، بی تا: 68): هدیه، موجب محبت است.

[39]- «وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا؛ البقره، 83»؛ بر الوالدين أكبر فريضة (آمدی، 1371: 3/2473)؛ أفريدون: من بروالديه بره ولده. (ثعالبي، بی تا: 61): هرکه به پدر و مادرش نیکی کند، فرزندش به او نیکی می کند.

[40]- از پندهاى ايرانيان: وقر من فوقك. (ابن مسکویه، بی تا: 76): به کسی که بزرگتر از توست احترام بگذار.

[41]- إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ (نهج البلاغه، حکمت 37)؛ وَ لاَ تُدْخِلَنَّ فِي مَشْوِرَتِكَ بَخِيلاً. (همان، نامه 53)

[42]- الْبَخِيلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِي الْعُيُوبِ. (نهج البلاغه، حکمت 370)؛ ایاکم و البخل. (آمدی، 1371: 1/252)

[43]- الْغِنَى الْأَكْبَرُ الْيَأْسُ عَمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ. (نهج البلاغه، حکمت 326)؛ هوشنج: الغنی الاکبر فی ثلاثة أشیاء:....... و قناعة بما رزق ا...: بالیأس عما عند الناس (ابن مسکویه، بی تا: 7): هوشنگ: بی نیازی بزرگ در سه چیز است:...... و قناعت بدانچه خداوند روزی داده است با ناامیدی از آنچه که مردم دارند.

[44]- لاَ يَنْبَغِي لِلْعَبْدِ أَنْ يَثِقَ بِخَصْلَتَيْنِ: العافیة وَ الْغِنَى. (نهج البلاغه، حكمت 418)

[45]- قیل لبزرجمهر: البلاء الذی لا يرحم صاحبه منه؟ قال: العجب (آبی، 1990: 7/66): به بزرگمهر گفتند بلایی که صاحبش از آن در امان نمی ماند، چیست؟ گفت: کبر است.

[46]- آذرباد: از مرد کینه ور قدرتمند دور باش. (آذرباد، 1382: 227)

[47]- یکی از سرزنشهای حضرت حق به هاروت و ماروت این بود که بین زن و شوهر کینه می نهادند: «مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ؛ البقرة، 102»؛ هوشنج: ثلاث لایستصلح فسادهن بشیء من الحیل: العداوة بین الاقارب..... (ابن مسکویه، بی تا: 9): هوشنگ: سه چیز است که با هیچ چاره ای درست نمی شود: دشمنی بین نزدیکان.... (مستوفی، 1387: 79)

[48]- إِيَّاكَ.... و اللِّجاجَةَ. (نهج البلاغه، نامه 53) و إِيَّاكَ أَنْ تَجْمَحَ بِكَ مَطِيَّةُ اللَّجَاجِ. (همان، نامه 31) پند دوازدهم آذرباد:... با کس ستیزه نه کند. (آذرباد، 1382: 299)

[49]- افضل الشرف کف الاذی. (آمدی، 1371: 1/81)؛ پند هفدهم آذرباد: خوشی آن بود که پیشدستانه کس نیازارد (آذرباد، 1382: 300)؛ هوشنج: ثلاث لیس معهن غربة:.... و کف الاذی و.... (ابن مسکویه، بی تا: 11): سه چیز هست که غربتی به همراه ندارد:.... دوری از آزار و اذیت و.... ؛ بزرگمهر از استادش پرسید: از خوی خوش کدام گزینم تا در غربت غریب نباشم؟ گفت..... و کم آزار باش و.... (مستوفی، 1387: 69)

[50]- وَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ. (نهج البلاغه، خطبه 184؛ از صفات متقین)

[51]- النَّاسُ مِنْهُ فِي رَاحَةٍ. (نهج البلاغه، خطبه 173؛ از صفات متقین)

[52]- آذرباد: خشم از کس را بیگناهان با ستنبگی (قساوت) مه زنید. (آذرباد، 1382: 287)

[53]- هوشنج: ثمانی خصال من طباع الجهال: الغضب فی غیر معنی.... (ابن مسکویه، بی تا: 12): هوشنگ: هشت چیز از عادات نادان است. خشم بی سبب....؛ بزرجمهر: سبع خصال من طباع الجهال: الغضب في غير شيء.... (ابن مسكويه، بي تا: 37): هفت چیز از سرشت جاهلان است: خشونت بی دلیل.....

[54]ـ وَ أَكْرَمُ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلْقِ. (نهج البلاغه، حکمت 33)؛ سوءالخلق نکد العیش و عذاب النفس. (آمدی، 1371: 2/1816)؛ بزرجمهر: طلبت أحسن الأشياء عند الناس فلم أجد شيئاً أحسن من حسن الخلق. (طرطوشي، 1990: 539) و (يوسي، 1402: 2/517): بزرگمهر: بهترین چیزها را در میان مردم جستجو کردم چیزی بهتر از خوش اخلاقی نیافتم.

[55]ـ ذر العجل فان العجل فی الامور لایدرک مطلبه و لا یحمد امره. (آمدی، 1371: 2/1780)؛ قیل له (انوشیروان): سمعناکم تقولون: من استطاع ان یمنع نفسه من اربعة الاشیاء فهو خلیق أن لا ینزل به مکروه، فیکون هو الجانی علی نفسه؛ فأردنا أن نعلم تلک الأشیاء. قال: العجلة....(ابن مسکویه، بی تا: 54): به انوشروان گفتند شنیده ایم که گفته اید هر کس بتواند خودش را از چهار چیز بازدارد شایسته است که بلایی بر او نازل نشود، پس کسی است که نفس خود را کنترل کرده است؛ ما می خواهیم آن را بدانیم. گفت: عجله....

[56]- الفتنة نائمة لعن ا... من ايقظها. (رافعی، 1987: 1/291): فتنه خوابیده است خدا لعنت کند کسی را که بیدارش کند.

[57]- وَ طُوبَى لِمَنْ لَزِمَ بَيْتَهُ. (نهج البلاغه، خطبه 175)

[58]- «وَلَا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَهِينٍ؛ هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِيمٍ؛ همزة، 10 و 11»؛ علی (ع): إياكم والنمائم فانها تورث الضغاين. (مجلسی، بی تا: 68/293)

[59]- ثلاث لا يستودعن سرا... و النمام و... (آمدی، 1371: 1/ 404)؛ جوذر بن سابور: السعایات اقتل من الاسیاف و من السم الزعاف. (ثعالبی، بی تا: 49): گودرز: سخن چینی بدتر از شمشیر و زهر کشنده است.

[60]- «وَیْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ؛ همزة، 1»؛ فَلْيَكْفُفْ مَنْ عَلِمَ مِنْكُمْ عَيْبَ غَيْرِهِ. (نهج البلاغه، خطبه 137)؛ طُوبَى لِمَنْ شَغَلَهُ عَيْبُهُ عَنْ عُيُوبِ النَّاسِ. (همان، خطبه 176)؛ تأمل العیب عیب. (آمدی، 1371: 2/2071)؛ تتبع العیوب من اقبح العیوب و شر السیئات. (همو: 2/2073)

[61]- «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ؛ الحجرات، 11»

[62]- به هیچ کس افسوس مه کنید چه مرد افسوسگر افسوسبر گردد، بدبخت و نفریده بود. (آذرباد، 1382: 289)

[63]- من لم يستحي من الناس لم يستحي من ا... سبحانه. (آمدی، 1371: 1/764)

[64]- منْ وَضَعَ نَفْسَهُ مَوَاضِعَ التُّهْمَةِ فَلاَ يَلُومَنَّ مَنْ أَسَاءَ بِهِ الظَّنَّ. (نهج البلاغه، حکمت 159)؛ و من دخل مداخل السوء اتّهم. (نهج البلاغه، حکمت151)؛ بزرگمهر از استادش پرسید: از خوی خوش کدام گزینم تا در غربت غریب نباشم؟ گفت از تهمت زده دور شو.... (مستوفی، 1387: 69)

[65]- سعدی با نقل حکایتی از انوشروان به این پند اشاره کرده است و در ادامه چنین سروده است:

«اگـر بـمرد عدو جای شادمانی نیست                     کـه زنـدگانی ما نیز جاودانی نیست»

(نک: سعدی، 1371: 134) نیز (نک: سبزیان پور، 1390: اهمیت...، 80)

[66]- بزرگمهر از استادش پرسید: از کارها عقلا را چه بهتر؟ گفت آنکه بد را از بدی بازدارد. (مستوفی، 1387: 68)

[67]- «إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ؛ الحج، 37»؛ بزرگمهر گفته است: المصطنع إلي اللئيم طوق الخنزير تبرا، وقرط الكلب درا، وألبس الحمار وشيا، وألقم الحية شهدا. (راغب اصفهانی، 1420: 1/685) و (آبی،1424: 7/30): كسي كه به فرومايه نيكي مي كند گردنبند طلا به گردن خوك و گوشواره مرواريد به گوش سگ انداخته، لباس گرانبها به تن الاغ كرده و عسل به دهان مار گذاشته است.

[68]- «وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ؛ البقرة، 234»؛ حسین بن علی (ع) قال: لا تحلفوا بالله صادقين ولا كاذبين. (مجلسی، بی تا: 101/281)؛ آذرباد: مه به راست سوگند خور و مه به دروغ. (آذرباد، 1382: 228)؛ اردشیر: به هیچ حال به سوگند خوردن دلیری مکن. (مستوفی، 1387: 104)

[69]ـ قیل له (انوشیروان): سمعناکم تقولون: من استطاع ان یمنع نفسه من اربعة الاشیاء فهو خلیق أن لا ینزل به مکروه، فیکون هو الجانی علی نفسه؛ فأردنا أن نعلم تلک الأشیاء. قال: التوانی....(ابن مسکویه، بی تا: 54): به انوشروان گفتند: شنیده­ایم که گفته­اید: هر کسی بتواند نفسش را از چهار چیز باز دارد شایسته است که بلایی بر او نازل نشود، پس کسی است که نفس خود را کنترل کرده است. ما می خواهیم آن را بدانیم. گفت: تنبلی.....؛ از پندهاي مكتوب بر عصاي ساسان: وما اشتار العسل من اختار الكسل ولا ملأ الراحة من استوطأ الراحة. (آبي، 1990: 5/324): كسي كه تنبلي را برگزيند عسل برداشت نمي كند و كسي كه راحتي بطلبد به راحتي نمي رسد.

[70]- «لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ؛ صف، 2»

[71]- «وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ؛ الانفال، 47»

[72]- زن به جوانی به زنی گیر. (آذرباد، 1382: 232)

[73]- «ان کیدکن عظیم؛ یوسف، 28»

[74]- از پندهاى ايرانيان: خمسة أشياء لا بقاء لها و لا ثبات:..... و عشق النساء و..... (ابن مسكويه، بي تا: 78): پنج چیز وفا ندارد:...... و عشق زنان....

[75]- اِعْذِبوا عَنِ النِّسَاءِ مَا اسْتَطَعْتُمْ. (نهج البلاغه، غریب کلامه)؛ كان وزير المأمون إذا دخل عليه حياه بتحية أبرويز: عشت الدهر، ونلت المنى، وجنبت طاعة النساء.(زمخشري، 1412: 2/366): وزیر مأمون هرگاه بر او وارد می شد مثل پرویز سلام می کرد: زنده باشی، به آرزوهایت برسی و از اطاعت زنان دور باشی.

[76]- وَ حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ أَنْ يُحَسِّنَ اسْمَهُ. (نهج البلاغه، حکمت 391)

[77]- قال هوشنج: أربع خصال ضعة فی الملوک و الاشراف:... مجالسة الاحداث (الصبیان) و... (ابن مسکویه، بی تا: 13): هوشنگ گفت: چهار خصلت است که موجب پایین آمدن درجه شاهان و اشراف می شود:.... همنیشنی با کودکان و....

[78]- هوشنگ: العزلة فی السلامة (ابن مسکویه، بی تا: 7): سلامت در عزلت است؛ بزرگمهر از استادش پرسید: رنج که کمتر؟ گفت آنکه تنهاتر. (مستوفی، 1387: 69)

[79]- قال بزرجمهر: إياك وقرناء السوء. (توحیدی، 1419: 5/12): از همنشینی با بدان دوری کنید.

[80]- وَ إِيَّاكَ وَ مُصَاحِبَةَ الْفُسَّاقِ (نهج البلاغه، نامه 69)

[81]- «وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ؛ الاعراف 199»؛ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ (نهج البلاغه، حکمت 38)؛ احذر مجالسة الجاهل. (آمدی، 1371: 1/513) و صحبة الاحمق عذاب الروح. (همو:2/1816)؛ انوشروان: اگر خواهى که بر دلت جراحتى نيوفتد که به هيچ مرهم بهتر نشود با هيچ نادان مناظره مکن. (عنصرالمعالی، 1366: 55)؛ وكان كسرى إذا غضب على عاقل سجنه مع جاهل. (یوسی، 1401: 3/65)

[82]- «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً؛ بقره83»

[83]- اياك و مستهجن الكلام. (آمدی، 1371: 3/2578)؛ سخن زشت مه گوی. (آذرباد، 1382: 230)

[84]- اقلل الکلام تأمن الملام. (آمدی، 1371: 2/2646) هوشنج: ثمانی خصال من طباع الجهال:.... و کثرة الکلام بغیر نفع.... (ابن مسکویه، بی تا: 12): هشت چیز از خصلت های نادان است: سخن بسیار بی فایده گفتن....(مستوفی، 1387: 77)؛ بزرگمهر از استادش پرسید: چکنم تا به طبیب حاجت نباشد؟ گفت.... و کم گوی و.... (مستوفی، 1387: 69)

[85]- فإن الصمت زينة العالم. (آمدی، 1371: 2/1584)؛ فقال الموبذ: الصمت المصيب أبلغ حكمة. (راغب اصفهاني، 1420: 2/745)

[86]- وَلْيَخْزُنِ الرَّجُلُ لِسَانَهُ. فَإنَّ هذَا اللِّسَانَ جَمُوحٌ بِصَاحِبِهِ. (نهج البلاغه، خطبه 176)

[87]- لا تتكلمن إذا لم تجد للكلام موقعا. (آمدی، 1371: 3/2584)

[88]- قال النبی (ص): ایاکم و البطنة. (نقل از عقیل، 1421: 23)؛ مَنْزُوراً أَكْلُهُ. (نهج البلاغه، خطبه184، از صفات متقین)؛ کثرة الاکل... تفسدان النفس. (آمدی 1371: 3/2486)؛ آذرباد: اندازه به روان بیشتر کنید تا به شکم چه مرد شکم انبار عمدتا مینو گشوب گردد. (آذرباد، 1382: 285)؛ بزرگمهر از استادش پرسید: چکنم تا به طبیب حاجت نباشد؟ گفت کم خور و.... (مستوفی، 1387: 69)

[89]- بادر شبابک قبل هرمک. (آمدی، 1371: 2/1392)

[90]- قال الفرس: تأمل مواقع قدمك تقلل فواحش زللك (توحيدي، 1419: 4/153): ایرانیان گفته­اند: جاي پایت را نگاه کن تا لغزش های بزرگت کاهش یابد.

[91]- ایاک و ملابسة الشر. (آمدی، 1371: 2/1808)

[92]- لاتؤخر عمل یومک لغد. (میداني، بی تا: 2/451)

[93]- بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَكُونَ غُصَّةً. (نهج البلاغه، نامه 31)؛ از امثال ایرانی:

انتــهز الفــرصــة فــي وقتهـــا                           وألقـــط الجــــوز إذا ينثـــــر

(ثعالبی، 1403: 4/102)

فرصت را در زمانش غنيمت بدان و وقتی گردو می افتد، آن را بردار.

[94]- بزرگمهر از استاد خود پرسید: مهتری را که شاید و مهتر که باشد؟ گفت مهتری آنکس را شاید که نیک از بد بداند و مهتر آنکه کار بکاردان سپارد. (مستوفی، 1387: 68)

[95]- انوشروان: اگر خواهى که ترا ديوانه سار نشمارند آنچه نايافتنى بود مجوي. (عنصرالمعالی، 1366: 52)؛ هوشنگ: عاقل نطلبد چیزی که نخواهد یافت. (مستوفی، 1387: 77) بزرجمهر: خمسة أشياء من سجايا العلماء: لا یرجوا ما لا یجوز لهم الرجاء..... (ابن مسکویه، بی تا: 38): بزرگمهر: پنج چیز از خصلتهای دانشمندان است: چیزی نخواهند که امیدی به آن نیست....

[96]- لا تثق بالصديق قبل الخبرة (آمدی، 1371: 2/ 1546)، هوشنج: ثماني خصال من طباع الجهال:... و ثقته بمن لم يجربه.... (ابن مسكويه، بي تا: 12): هشت خصلت از عادات نادان است:.... اطمینان به کسی که او را امتحان نکرده است....

[97]- بهمن بن أسفنديار: تجريب المجرب تضييع الروزمار. (زمخشري، 1412: 3/454) و (ثعالبي، بي تا: 43): آزمودن آزموده، ضایع کردن عمر است؛ میدانی (بی تا: 2/327) این مثل را «من جرب المجرب حلت به الندامة: هرکس آزموده را بیازماید، پشیمان می شود» از امثال مولد (غیر عربی) دانسته است.

[98]- «الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ؛ الزمر، 18»

[99]- اصحب السلطان بالحذر. (آمدی، 1371: 1/571)؛ هرمز بن سابور: نحن كالنار من قاربها كثر عليه ضررها، ومن باعدها لم ينتفع بها. (زمخشري، 1412: 5/184): هرمز بن شاپور گفت: ما همچون آتشیم هر کس به آن نزدیک شود ضرر می بیند و هر کس دور شود، سودی نمی برد؛ پند سيم انوشروان: چرا ايمن خسبد کسى که با پادشاه آشنايى دارد؟ (عنصرالمعالی، 1366: 51)

[100]- من طلب خدمة السلطان بغیر ادب خرج من السلامة الی العطب. (آمدی، 1371: 2/1318)؛ بزرگمهر الحكيم: من جالس الملوك بغير أدبٍ فقد خاطر بنفسه. (ثعالبي، 1401: 142) و (نویری، 1424: 6/14): بزرگمهر: هر کسی با شاهان با بی ادبی برخورد کند جانش را به خطر انداخته است.

[101]- من اجترأ علی السلطان فقد تعرض للهوان. (آمدی، 1371: 2/1318)

[102]- بزرگمهر از استادش پرسید: چکنم تا زندگانی به سلامت گذرد؟ گفت پرهیز کن از استخفاف بر پادشاه وقت.... (مستوفی، 1387: 70)

[103]- لاتستصغرن عدوا و إن ضعف. (آمدی، 1371: 2/1807)؛ قال أنوشروان: العدوُّ الضعيفُ المحترِسُ من العدوِّ القوي أحرى بالسلامة من العدوِّ المغتّر بالعدوِّ الضعيف. (آبي، 1424: 4/ 138)، (ثعالبی، 1421: 70)؛ (زمخشري، 1412: 3/369) و (ابن حمدون، 1417: 1/314): دشمن ضعيفي كه از دشمن قوي پرهيز مي كند، ايمن تر از دشمني است كه در مقابل دشمن ضعيف دچار غرور شده است.

[104]- بزرگمهر از استاد خود پرسید: بهتر از زندگانی چیست؟ گفت فراغت و امن. پرسید: بدتر از مرگ چیست؟ گفت درویشی و بیم (مستوفی، 1387: 68)

[105]- «قيل لانوشروان: «أي الجنن أوقي؟ قال: الدين» (زمخشري، 1412: 3/388): از انوشروان پرسیدند، محکم ترین سپر چیست؟ جواب داد دین.

[106]- «قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ.... فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ؛ التوبة 24»

[107]- اربح الناس من اشترى بالدنیا الاخرة. (آمدی، 1371: 2/1073)

[108]- «أُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ فَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ؛ البقره، 86»؛ «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ؛ التوبة، 111»؛ لا تبع اخرتك بدنياك. (نهج البلاغه، نامه 31/3)

[109]- «وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا؛ قصص، 77»

[110]- ان افضل الدین الحب فی ا... و البغض فی ا.... (آمدی، 1371: 3/2240)

[111]- «قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ؛ النور، 30»

[112]- « لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ؛ الحدید، 23»؛ لا تأسفا على شيء منها زوي عنكما. (نهج البلاغه، نامه 47)

[113]- «وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ المائده، 6»؛ إِذَا رَأَيْتَ رَبَّكَ سُبْحَانَهُ يُتَابِعُ عَلَيْكَ نِعَمَهُ وَ أَنْتَ تَعْصِيهِ فَاحْذَرْهُ. (نهج البلاغه، حكمت 25)؛ ان اتاکم ا... بنعمة فاشکروا. (آمدی، 1371: 3/2842)؛ آذرباد: به نیکی که آمده است، اندر یزدان سپاسداری کنید. (آذرباد، 1382: 288)

[114]- وَ أُوصِيكُمْ بِذِكْرِ الْمَوْتِ وَ إِقْلالِ الْغَفْلَةِ عَنْهُ. (نهج البلاغه، خطبه 230)

[115]- لاَ يَنْبَغِي لِلْعَبْدِ أَنْ يَثِقَ بِخَصْلَتَيْنِ: الْعَافِيَةِ و الغنی. (نهج البلاغه، حکمت 426)

[116]- وَ أَفْضَلُ مِنْ سَعَةِ الْمَالِ صِحَّةُ الْبَدَنِ. (نهج البلاغه، حکمت 381)؛ هوشنگ: بهترین چیزی که بنده از حق تعالی خواهد، عافیت است. (مستوفی، 1387: 78)؛ بزرگمهر: إن كان شيء فوق الحياة، فالصحة (زمخشری، 1412: 3/163): اگر چيزي برتر از زندگي وجود داشته باشد، سلامتي است.

[117]- قَارِنْ أَهْلَ الْخَيْرِ تَكُنْ مِنْهُمْ. (نهج البلاغه، نامه 31)؛ جالس العلماء. (آمدی، 1371: 2/1981)

[118]- اذا رایت عالما فکن له خادما. (آمدی، 1371: 2/1980)؛ سئل بزرجمهر: فقيل بأي شيء يظهر عز الملك؟ فقال بثلاثة أشياء: إكرام العلماء وإعزازهم. (غزالى، 1409: 61): از بزرگمهر پرسیدند با چه چیزی عزت شاه آشکار می­گردد؟ گفت: با احترام به دانشمندان.

[119]- ایاک أن تستخف بالعلماء. (آمدی، 1371: 2/1981)؛ بزرگمهر از استادش پرسید: چه کنم تا زندگانی به سلامت گذرد؟ گفت پرهیز کن از استخفاف بر..... و علمای دین و..... (مستوفی، 1387: 70)

[120]- وَ لاَ يَسْتَحِيَنَّ أَحَدٌ إِذَا لَمْ يَعْلَمِ الشَّيْ‏ءَ أَنْ يَتَعَلَّمَهُ (نهج البلاغه، حکمت 79)؛ و لا تستحي من استفادة العلم و التعلم (ابن مسكويه، بي تا: 48): از دانش و یادگیری شرم و حیا نداشته باش.

منابع

قرآن کریم.

نهج البلاغه.

الآبى، أبو سعد، منصور بن الحسين. (1424). نثر الدر، تحقيق خالد عبد الغنی، بیروت: دار الکتب العلمیة

----------------------، (1990)، نثر الدر، تحقیق منیر محمد المدنی، مراجعه دکتور حسین نصار، الهیئة المصریة العامة للکتاب.

آذرباد مهر سپندان، (1382)، رهام اشه، تهران: انتشارات تیمورزاده.

آمدی، عبد الواحد بن محمد، (1371)، غرر الحکم، وضعه علی رضا برازش، انتشارات امیرکبیر.

ابن الارزق، ابو عبداله شمس الدین الغرناطی، (بی تا)، بدائع السلک فی طبائع الملک، المحقق: دکتر علی سامی النشار، الطبعة الاولی، العراق، وزارة الاعلام.

ابن حمدون، محمد بن الحسن بن محمد بن علي، أبو المعالي، (1417)، التذكرة الحمدونية، بيروت: دار صادر.

ابن طقطقي، محمد بن علی بن طبا طبا، (1860) الفخری فی آداب السلطانية و الدول الاسلامية، چاپ اهلورت.

ابن کثير الدمشقي، عماد الدين اسماعيل بن عمر، (1408) البداية و النهاية، دار احیاء التراث العربی

ابن مسکویه، ابو علی احمد بن محمد، (بی تا)، الحكمة الخالدة، تحقيق عبد الرحمان بدوي، بيروت: دار الأندلس.

ابن نديم، محمد بن اسحاق الوراق، (بی تا)، الفهرست، بيروت: نشر مكتبة خياط.

امين، احمد، بي‌تا، ضحی الإسلام، بيروت: دارالكتاب العربي.

بدوی، عبد الرحمن، (بی تا) مقدمه بر الحكمة الخالدة، ابن مسكويه، بيروت: دار الأندلس.

البيهقی، ابراهيم بن محمد، (1390)، ابراهيم بن محمد، المحاسن و المساوی، بيروت: دار الصادر.

تفضلى، احمد، (1376)، تاريخ ادبيات ايران پيش از اسلام، چاپ مهارت.

التوحیدی، ابوحیان علی بن محمد بن العباس، (1419)، البصائر والذخائر، بیروت: دار صادر.

الثعالبي، أبو منصور عبد الملك عبد الملك بن محمد بن إسماعيل، (1403)، نثر النظم و حل العقد، بيروت: دار الرائد العربی.

-------------------------------------------، (1401)، التمثیل و المحاضرة، المحقق: عبدالفتاح محمد الحلو، دار العربیة للکتاب.

-------------------------------------------، (1421)، الشكوى والعتاب وما وقع للخلان والأصحاب، المحقق: إلهام عبد الوهاب المفتي، المجلس الوطني للثقافة والفنون والآداب

-------------------------------------------، (بی تا)، الإعجاز والإيجاز، القاهرة: مکتبة القرآن.

جاحظ، أبو عثمان عمرو بن بحر، (1983)، الأمل و المأمول، تحقيق محمد رضا ششن، دار الكتاب الجديد، الطبعة الثانية.

--------------------، (1423)، المحاسن والأضداد، بيروت: دار و مكتبة الهلال.

خاقانی شرواني، افضل الدين بديل بن علی شرواني، (1368)، ديوان، به کوشش دکتر ضياء الدين سجادي، انتشارات زوار.

دوفوشه کور، شارل هانری، (1377)، اخلاقیات، مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سده سوم تا سده هفتم هجری، ترجمه محمد علی امیر معزی و عبد المحمد روح بخشان، مرکز نشر دانشگاهی.

دهخدا، علی اکبر، (1388)، امثال و حکم دهخدا، تهران: انتشارات امیرکبیر.

الراغب الاصفهانی، ابوالقاسم الحسين بن محمد بن المفضل، (1420)، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، حققه وضبط نصوصه و علق حواشيه الدكتور عمر الطباع، شركة دار الارقم بن ابی الارقم للطباعة و النشر.

الرافعی القزوینی، عبدالکریم بن محمد، (1987)، التدوین فی اخبار قزوین، تحقیق عزیزاله العطاری، بیروت: دار الکتب العلمیة.

زاکاني، عبید (1999)، کليات، به اهتمام محمد جعفر محجوب زير نظر احسان يار شاطر، نيويورک.

الزمخشری، ابو القاسم محمود بن عمر، (1412هـ)، ربيع الابرار و نصوص الاخبار، تحقيق عبد الامير مهنا، بيروت: مؤسسة الاعلمي للمطبوعات.

سعدی، (1371)، گلستان، به کوشش خطیب رهبر، انتشارات صفی علیشاه.

شميسا، سيروس، (1378)، فرهنگ تلميحات، انتشارات فردوس، چاپ ششم.

طرطوشی، محمد بن الوليد، (1990)، سراج الملوك، تحقيق جعفر البياتی، رياض: الريس للكتب و النشر  طوسی.

عاكوب، عيسي،(1374)، تاثير پند پارسی بر ادب عربي، ترجمه عبدا... شريفي، تهران: انتشارات علمی و فرهنگي، چاپ اول.

عسکری، ابوهلال الحسن بن عبدا... بن سهل، (بی تا)، دیوان المعانی، بیروت: دار الجیل.

عقیل، محسن، (1421)، ینابیع الحکمة، الطبعة الاولی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

عنصر المعالی کیکاووس بن اسکندر، (1366)، قابوس نامه، به اهتمام غلام حسین یوسفی، انتشارات علمی و فرهنگی.

غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، (1409)، التبر المسبوک فی نصیحة الملوک، ضبط و صححه: احمد شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.

الماوردى، على بن محمد بن حبيب البصرى، (1955)، أدب الدنيا و الدين، تحقيق مصطفى السقا، الطبعة الثالثة، مكتبة مصطفى البابى الحلبى بمصر.

مجلسي، شیخ محمد باقر، (بی تا)، بحار الانوار، بیروت: مؤسسة الوفاء.

مستوفى، حمد الله، (1387)، تاريخ گزيده، به اهتمام عبد الحسين نوايى، انتشارات امير كبير، چاپ پنجم.

مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین بن علی، (1408)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق و تعلیق الشیخ قاسم الشماعی الرفاعی، بیروت: دار القلم.

مطهري، مرتضي، (1357)، خدمات متقابل ايران و اسلام، انتشارات صدرا.

الميدانی، ابوالفضل، احمد بن محمد بن احمد بن ابراهيم النيشابوري (بی تا)، مجمع الامثال، المحقق: محمد محی الدین عبدالحمید، بيروت: دار المعرفة.

النویری، شهاب الدين أحمد بن عبدالوهاب، (1424)، نهاية الارب في فنون الأدب، تحقیق: محمد قمیحة و جماعة، الطبعة الاولی، بیروت: دار الكتب العلمیة.

وراوینی، سعدالدین، (1376)، مرزبان نامه، تصحیح محمد روشن، تهران: انتشارات اساطیر.

یوسفی، غلامحسین، (1366) شرح و تعلیق بر قابوس نامه، امير عنصر المعالى كيكاووس بن اسكندر، شركت انتشارات علمى فرهنگى، چاپ سوم.

اليوسی، الحسن بن مسعود بن محمد، (1402)، المحاضرات في اللغة و الأدب، تحقيق و شرح محمد حجي و أحمد شرقاوی، بيروت: دار الغرب الاسلامی.

----------------------، (1401)، زهر الاکم، المحقق: محمد حجي، محمد الأخضر، الطبعة الأولى، المغرب: الشركة الجديدة، دار الثقافة، الدار البيضاء.

مجلات

امير خيزي، اسماعيل، (1344)، «توقيعات کسری انوشروان»، نشريه دانشکده ادبيات دانشگاه تبريز، سال هفتم، شماره چهارم، ص 378 – 390.

بدایعی بلخی، (1313)، «پندنامه انوشیروان»، هنر، شماره 14، ص 181تا 188.

سبزيان پور، وحيد، (1388)، «نکته ای درباره مقاله تاج در دائرة المعارف بزرگ اسلامي»، گزارش ميراث، دوره دوم، سال چهارم، شماره سی و پنجم، مهر و آبان، ص 25.

-----------، (1388)، «تأثير نهج البلاغه در گلستان سعدي»، فصلنامه علوم اسلامي، دانشگاه پیام نور، سال اول، شماره صفر، صص 105-126.

-----------، (1388)، «تأثير پندهای انوشروان و بزرگمهر بر گلستان سعدي»، مجله دانشکده ادبيات و علوم انسانی دانشگاه تربيت معلم، سال 17، شماره 64، صص 91-124.

-----------، (1389)، «بازنگری در تحلیل و شرح مهدی محقق بر اشعار ناصر خسرو»، دانشگاه یزد، پنجمین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی (نشست بین المللی) ص 1-20.

-----------، (1389)، «نقبی به روشنايی در جستجوی امثال ايرانی در نظم عربي»، مجله علمی و پژوهشی دانشکده ادبيات و علوم انسانی دانشگاه شهدی با هنر کرمان، دوره جديد، سال اول، شماره 2، بهار 1389، ص 69-96.

-----------، (1390)، «نگاهي به پندهاي مکتوب بر ابزار و لوازم زندگي ايرانيان باستان و اثر آن بر ادب فارسي و عربي» مجله‌ی بوستان ادب دانشگاه شيراز، (مجله علوم اجتماعي و انساني سابق)، سال سوم، شماره‌ي اول، پياپي 7، ص 147-178.

-----------، (1390)، «عرب زدگی در شرح و تحلیل متون ادب فارسی»، نامه نقد، مجموعه مقالات نخستین همایش ملی نظریه و نقد ادبی در ایران، به کوشش محمد فتوحی، خانه کتاب، ص 125-50.

-----------، (1390)، «اهمیت منابع عربی در تبیین فرهنگ و ادب فارسی»، پژوهشنامه نقد ادب عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، 70-92.

صفا، ذبيح اله، (1368)، «اندرز»، ايران نامه، سال هفتم، شماره 3، ص 383-404.

نفيسی، سعيد، (1310)، «ده پند انوشروان»، مجله ارمغان، سال دوازدهم، شماره 9، 626-623.

--------، (1313) «پند نامه انوشیروان»، مجله ارمغان، سال پانزدهم، ص 254- 263.