به بهانه روز بزرگداشت پروین اعتصامی

1392/12/26 ۰۷:۴۸

رهنمای راه معنی جز چراغ عقل نیست - کوش پروین تا به تاریکی نباشی رهسپار. بیست و پنجم اسفند سالروز بزرگداشت ستاره ی آسمان شعر و ادب، پروین اعتصامی شاعر معاصر ایران است؛ نخستین بانویی که در شعر با ارایه سبکی خاص، لقب ملک الشعرای زن را از آن خود کرد.

رهنمای راه معنی جز چراغ عقل نیست - کوش پروین تا به تاریکی نباشی رهسپار. بیست و پنجم اسفند سالروز بزرگداشت ستاره ی آسمان شعر و ادب، پروین اعتصامی شاعر معاصر ایران است؛ نخستین بانویی که در شعر با ارایه سبکی خاص، لقب ملک الشعرای زن را از آن خود کرد.

«پروین اعتصامی» شاعره نامدار معاصر ایران به گواهی استادان و سخن شناسان معاصر بدیعترین و شیرینترین پیام اجتماعی و پندآور را در سروده هایش به یادگار گذاشته و در سبک سرودن مضامین و مفاهیم شعری گوی سبقت را از تمام شاعره های فارسی زبان و بیشتر شاعران نامدار پارسی ربوده است.

در میان اشعار پروین تعداد زیادی شعر به صورت مناظره میان اشیاء، حیوانات و گیاهان وجود دارد. درون مایه اشعار او بیشتر غنیمت داشتن وقت و فرصتها، نصیحتهای اخلاقی، انتقاد از ظلم و ستم به مظلومان و ضعیفان و ناپایداری دنیا است.

در شعر پروین استفاده هایی از سبک شعرای بزرگ پیشین نیز شده است.

ملک الشعرای بهار در مقدمه ای که بر دیوان وی نوشته است می گوید: این دیوان ترکیبی است از دو سبک و شیوهٔ لفظی و معنوی آمیخته با سبکی مستقل و آن دو یکی شیوه خراسان است خاصه استاد ناصر خسرو قبادیانی و دیگر شیوهٔ شعرای عراق و فارس است به ویژه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی علیه الرحمه و از حیث معانی نیز بین افکار و خیالات حکما و عرفا است و این جمله با سبک و اسلوب مستقلی که خاص عصر امروزی و بیشتر پیرو تجسم معانی و حقیقت جویی است ترکیب یافته و شیوه ای بدیع و فاضلانه به وجود آورده است.

اشعار او را می توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول که به آن سبک خراسانی گفته شده و شامل اندرز و نصیحت است و بیشتر به اشعار ناصرخسرو شبیه است و دسته دوم اشعاری که به آن سبک عراقی گفته شده و بیشتر جنبه داستانی به ویژه از نوع مناظره دارد و به سبک شعر سعدی نزدیک است.

این دسته از اشعار پروین شهرت بیشتری دارند.

علی نظمی یکی از شعرای پیشکسوت اظهارداشت: دیوان پروین شامل 248 قطعه شعر است که از آن میان 65 قطعه به صورت مناظره می باشد.

علی نظمی افزود: اشعار پروین اعتصامی بیشتر در قالب قطعات ادبی است که مضامین اجتماعی را با دیده انتقادی به تصویر کشیده است.

وی گفت: اعتصامی از مفاخر کشور و شعر ادب ایران است که سبک شعری وی به سبک شعری ناصر خسرو قبادیانی نزدیک بوده و محتوای اشعارش پندآموز و ارشاد کننده می باشد با اینکه او شاعره بوده اما شعرهایش را مردانه سروده گویی که یک مرد کهنسال شعر گفته باشد.

او با اشاره به اهمیت سبک شعری اعتصامی در ادبیات فارسی ادامه داد: با وجود درگذشت پروین در دوران جوانی پختگی شعرهایش بالا بوده و نبوغ شعری اش قابل مقایسه با شاعران دیگر زن و مرد نیست.

جمشید علیزاده نیز در خصوص ویژگی های شعر پروین اعتصامی گفت: پروین یکی از پنج شاعر بزرگ قرن بیستم حوزه شعر کلاسیک بوده و بزرگترین شاعره زبان و ادبیات فارسی جهان است.

وی افزود: مهمترین ویژگی شعرهای وی در قطعه ها و مناظره ها است که در اوایل ظهور شعر نمونه هایی از آن دیده می شود اما در زمان کنونی نبود نمونه شعرهای پروین به وضوح دیده می شود.

علیزاده گفت: همچنین مسایل حاد سیاسی و اجتماعی برای نخستین بار در قالب قطعه ها و مناظره های شعری پروین اعتصامی دیده شده است.

یکی از اساتید شعر و ادبیات نیز معتقد است: پروین اعتصامی مسایل، حق و حقوق و مشکلات اجتماعی مردم را در مناظره های شعری اش به عموم ارائه می کرد.

علی شهبازی اضافه کرد: پروین شاعره ای نابغه و از شاعران برجسته و انگشت شمار ایران بود که بیش از دیگران به مسایل اجتماعی و مشکلات مردم اهمیت می داد.

وی رمز توفیق این شاعره ارزشمند فرهنگ و ادب فارسی را علاوه بر استعداد ذاتی، معجزه تربیت و توجه پدر به پروین می داند.

«یوسف اعتصام الملک» پدر پروین در تبریز به دنیا آمد. ادبیات عربی، فقه و اصول، منطق و کلام، حکمت قدیم و زبانهای آذری و فرانسه را در این شهر آموخت و در لغت عرب احاطه کامل یافت.

هنوز 20 سال از عمرش نرفته بود که کتاب «قلائد الادب فی شرح اطواق الذهب» را که رساله ای بود در شرح 100 مقام از مقامات «محمودبن عمرالزمخشری» در نصایح، حکم، مواعظ و مکارم اخلاق به زبان عربی نوشت و خیلی زود جزو کتابهای درسی مصریان قرار گرفت.

چندی بعد کتاب «ثورة الهند یا المراة الصابره» او نیز مورد تحسین ادبای ساحل نیل قرار گرفت.

با این حال مهمترین یادگاری اعتصام الملک دخترش «رخشنده» است.

«رخشنده اعتصامی» مشهور به «پروین اعتصامی» از شاعران نامی معاصر ایران زمین روز 25 اسفند سال 1285 شمسی در تبریز متولد شد و از ابتدا زیر نظر پدر دانشمند خود که با انتشار کتاب تربیت نسوان اعتقاد و آگاهی خود را به ضرورت تربیت دختران نشان داده بود رشد کرد.

در کودکی با پدر به تهران آمد. ادبیات فارسی و ادبیات عرب را نزد وی فراگرفت و از محضر ارباب فضل و دانش که در خانه پدرش گرد می آمدند بهره ها یافت و همواره آنان را از قریحه سرشار و استعداد خارق العاده خویش دچار حیرت می ساخت.

پروین در هشت سالگی به شعر گفتن پرداخت و به ویژه با به نظم کشیدن قطعات زیبا و لطیف که پدرش از کتابهای فرنگی، آذری و عربی ترجمه می کرد طبع آزمایی و به پرورش ذوق می پرداخت.

تیر ماه سال 1303 شمسی برابر با ماه 1924 میلادی دوره مدرسه دخترانه آمریکایی را که به سرپرستی «میس شولر» در ایران اداره می شد با موفقیت به پایان برد و در جشن پایان تحصیل خطابه ای با عنوان «زن و تاریخ» ایراد کرد.

شولر خاطرات خود را از تحصیل و تدریس پروین در آن مدرسه چنین بیان می کند: پروین گرچه در همان اوان تحصیل نیز معلومات فراوان داشت اما تواضع ذاتی اش به حدی بود که به فراگرفتن مطلب و موضوع تازه ای که در دسترس خود می یافت شوق وافر اظهار می کرد.

سرور مهکامه محصص، از دوستان نزدیک پروین نیز که گویا بیش از 12 سال با هم مراوده و مکاتبه داشتند او را «پاک طینت، پاک عقیده، پاک دامن، خوشخو، خوشرفتار، در مقام دوستی متواضع و در طریق حقیقت و محبت پایدار» توصیف می کند.

پروین در تمام سفرهای پدرش در داخل و خارج ایران همراه بود و با سیر و سیاحت به گسترش دید و اطلاعات و کسب تجارب تازه می پرداخت.

این شاعره آزاده پیشنهاد ورود به دربار را با بلندنظری نپذیرفت و مدال وزارت معارف آن دوران را رد کرد.

پروین در 19 تیر ماه 1313 با پسر عموی خود ازدواج کرد و چهار ماه پس از عقد ازدواج به کرمانشاه به خانه شوهر رفت.

شوهر پروین از افسران شهربانی و هنگام وصلت با او رییس شهربانی در کرمانشاه بود. اخلاق نظامی او با روح لطیف و آزاده پروین مغایرت داشت. پروین که در خانه ای سرشار از مظاهر معنوی و ادبی و به دور از هرگونه آلودگی پرورش یافته بود پس از ازدواج ناگهان به خانه ای وارد شد که یک دم از بساط عیش و نوش خالی نبود و طبیعی است همراهی این دو طبع مخالف نمی توانست دوام یابد لذا سرانجام این ازدواج ناهمگون به جدایی کشید و پروین پس از دو ماه و نیم اقامت در خانه شوهر با گذشتن از کابین طلاق گرفت.

با این همه او تلخی شکست را با خونسردی و متانت شگفت آوری تحمل کرد و تا پایان عمر از آن سخنی بر زبان نیاورد و شکایتی نکرد.

در سال 1314 نخستین دیوان پروین اعتصامی شاعره توانای ایران به همت پدر ادیب و گرانمایه اش انتشار یافت.

پروین مدتی نیز در کتابخانه دانشسرای عالی تهران سمت کتابداری داشت و به کار سرودن اشعار خود هم ادامه می داد تا اینکه دست اجل او را در 34 سالگی از جامعه ادبی گرفت.

وی در شب 16 فروردین سال 1320 خورشیدی با بیماری حصبه در تهران زندگی را بدرود گفت. پیکر او را به قم بردند و در جوار قبر پدر دانشمندش در مقبره خانوادگی بخاک سپردند.

در تهران و ولایات ادبا و شعرا از زن و مرد اشعار و مقالاتی در جراید نشر و مجالس یادبودی برای او برپا کردند.

پروین برای سنگ مزار خود نیز قطعه اندوهباری سروده که هم اکنون بر لوح نماینده مرقدش حک شده است.

اینکه خاک سیهش بالین است

اختر چرخ ادب پروین است

گرچه جز تلخی ز ایام ندید

هر چه خواهی سخنش شیرین است

صاحب آنهمه گفتار امروز

سائل فاتحه و یاسین است

دوستان به که ز وی یاد کنند

دل بی دوست دلی غمگین است

خاک در دیده بسی جان فرسا است

سنگ بر سینه بسی سنگین است

بیند این بستر و عبرت گیرد

هر که را چشم حقیقت بین است

هر که باشی و ز هر جا برسی

آخرین منزل هستی این است

آدمی هر چه توانگر باشد

چون بدین نقطه رسید مسکین است

اندر آنجا که قضا حمله کند

چاره تسلیم و ادب تمکین است

زادن و کشتن و پنهان کردن

دهر را رسم و ره دیرین است

خرم آنکس که در این محنت گاه

خاطری را سبب تسکین است

پروین در قصایدش پیرو سبک متقدمین به ویژه ناصرخسرو بوده و اشعارش بیشتر شامل مضامین اخلاقی و عرفانی است.

وی موضوع حکمتی و اخلاقی را با چنان زبان ساده و شیوایی بیان می دارد که خواننده را از هر طبقه تحت تاثیر قرار می دهد.

در قدرت کلام و چیره دستی بر صنایع و آداب سخنوری همپایه گویندگان نامدار قرار داشته و در این میان به مناظره توجه خاص دارد و این شیوه را که شیوه شاعران شمال و غرب ایران بود احیاء می کند.

پروین تحت تاثیر سعدی و حافظ بوده و اشعارش ترکیبی از دو سبک خراسانی و عراقی است.

شعر پروین شیوا، ساده و دلنشین است. مضمونهای متنوع پروین مانند باغ پرگیاهی است که به راستی روح را نوازش می دهد.

اخلاق و همه تعابیر و مفاهیم زیبا و عادلانه آن چون ستاره ای تابناک بر دیوان پروین می درخشد.

چاپ نخست دیوان که آراسته به مقدمه شاعر و استاد سخن شناس ملک الشعرای بهار و حاوی نتیجه بررسی و تحقیق او در تعیین ارزش ادبی و ویژگیهای سخن پروین بود شامل بیش از 150 قصیده و مثنوی در زمان شاعر و با قطعه ای در مقدمه از خود او تنظیم شده بود.

پروین با اعتقاد راسخ به تاثیر پدر بزرگوارش در پرورش طبعش، دیوان خود را به او تقدیم می کند.

قریحه سرشار و استعداد خارق العاده پروین در شعر همواره موجب حیرت فضلا و دانشمندانی بود که با پدرش معاشرت داشتند، به همین جهت برخی بر این گمان بودند که آن اشعار از او نیست.

پروین اعتصامی بزرگترین شاعر زن ایرانی است که در تاریخ ادبیات پارسی ظهور کرده است. اشعار وی پیش از آنکه به صورت دیوان منتشر شود در مجلد دوم مجله بهار که به قلم پدرش مرحوم یوسف اعتصام الملک انتشار می یافت چاپ می شد(1302 ـ 1300 خورشیدی).

دیوان اشعار پروین اعتصامی که شامل شش هزار و 500 بیت از قصیده و مثنوی و قطعه است تاکنون چندین بار به چاپ رسیده است.

عمر پروین بسیار کوتاه بود. کمتر زنی از میان سخنگویان اقبالی همچون پروین داشت که در دورانی این چنین کوتاه شهرتی فراگیر داشته باشد.

پنجاه سال و اندی است که از درگذشت این شاعره بنام می گذرد و همگان اشعار پروین را می خوانند و وی را ستایش می کنند و بسیاری از ابیات آن به صورت ضرب المثل به زبان خاص و عام جاری گشته است.

استاد بهار در مورد اشعار وی می گوید: پروین در قصاید خود پس از بیانات حکیمانه و عارفانه روح انسان را به سوی سعی و عمل امید، حیات، اغتنام وقت، کسب کمال، همت، اقدام نیکبختی و فضیلت سوق می دهد.

در سراسر اشعار پروین عشق و محبت موج می زند اما این عشق نه عشق لیلی و مجنون است و نه عشق لفظی امروز بلکه عشق عارفانه و حقیقت جویی است.

روحش قرین رحمت باد.

ایرنا