کهنه یادداشت

مطالب این مقاله دارای چهار قسمت و هر یک دارای زیر مجموعه هایی است: الف – توضیحات مقدماتی در نسخه های خطی معمولاً دو گونه «سرانجام» (خاتمه، پایان) دیده می شود. یکی نصّ سخنان پایانی مؤلف است و دیگر آن سرانجامی است که نوشتۀ کاتب و به قلم اوست. در زبان فارسی برای نمودن آن از جانب فهرست نگاران و دیگران چند اصطلاح وضع و نقل شده است. اصطلاح «انجام» برای اختتام متن انتخاب شده است و لفظ «انجامه» برای نمودن پایان کتابت نسخه؛ و چون مناسبت و هم آوازی بیشتری دارد زودتر در ذهن می نشیند. از آنجا که به نظر مؤلف این لفظ بر الفاظ دیگر ترجیح دارد، او در مقاله آن را برابر colophon آورده است.

سرگذشت ملتی که از قرنها پیش در سر راه حوادث بزرگ زیستند و پنجه در پنجۀ دشواریهای گوناگون در انداخته است، مطلبی نیست که با چند مأخذ معدود به سامان رسد و آسان به دست آید. این سرگذشت پر حادثه را که مقرون به کوشش های مداوم در راه ایجاد و نشر نهضتهای فکری و هنری بوده است باید از راههای مختلف تنظیم کرد و سفالها سنگنوشته ها وکتابهای به زبانهای مختلف عالم از زبان های هندی و اورارتی و آشوری و ایلامی و عبری و یونانی و رومی و ارمنی گرفته تا زبانها و ادبیات معروف هزارۀ اخیر و تمام زبانها و لهجه هایی که از عهد زرتشت تا امروز در ایران رواج یافته است باید در تنظیم چنین تاریخ پرماجرایی مورد استفاده قرار گیرد و از اکتفاء به یک دسته از آنها بدون منابع دیگر، باید تا بتوان خودداری شود.

در سیر تاریخ یا کارنامه بسیار بلند و درخشان میهن کهنسال ما دو خاندان داستانی جای دارد که یکی از آنها خاندان پیشدادی خوانده شده و دیگری کیانی. هیچ نباید به خود رنج بیهوده داده شهریاران این دو خاندان داستانی را تاریخی وانمود کنیم و این چنین ارزش این داستان های بسیار دلکش خود را بکاهیم.

آئین هندو مجموعه ایست وسیع از نوشته های آسمانی و عقاید گوناگون و مکاتب فلسفی و افسانه های مقدس و اساطیری که نظم و ترتیب خلل ناپذیر آن علی رغم پیچیدگی و تعدد و تنوع مطالب، شگفت آور و شایان تحسین است.

یکی از علائم و نشانه های به کار رفته در نسخه ها که از قدیم میان بعضی از کاتبان رایج بوده آوردن «سه نقطه» می باشد. سه نقطه ها در حاشیه بر سمت راست و چپ صفحه و گاهی بالا و پایین گذارده می شد تا هم به آسانی به چشم بیاید و هم تحت الشعاع سطر قرار نگیرد. نقطه ها معمولاً به چند صورت ضبط شده انداز جمله:

زرتشت در قسمت شمال ایران زمین بزرگ در جائی بین سند و دجله پا به عرصۀ وجود گذاشته است. وی بنا بر روایات شرقی در آذربایجان، در کنار دریاچه ارومیه (رضائیه) به دنیا آمد. ولی برخی از مورخان یونان قدیم مانند تئون در حدود سال 130 و ژوستن در حدود 120 وی را باکتریانی یا بلخی می دانند و محل تولد او را در شرق ایران زمین معین می کنند. بعضی دیگر از مورخان موطن اصلی وی را ماد و ناحیه رگای قدیم یا ری کنونی می دانند.

نخستین سده ی میلاد مسیح سده ی پرآشوب و دیگرگونیهای بزرگی برای دولت پارت بود. با آنکه منابعی که در دست داریم کم است و هر چه هم داریم بیشتر از نبشته های یونانی و رومی است، ما این دیگرگونیها را نیک می توانیم دریابیم. در سده نخست میلادی پارتیان سیاست پیش بری و پیش تازی خود را ، سیاستی که آنان را جانشین سلوکیان گردانیده بود، از دست داده، به حالت دفاعی در برابر رومیان درآمدند.

کتاب کلیله و دمنه نخستین بار پس از انتشار ترجمۀ عربی آن به دست عبدالله بن مقفع در زمان خلافت منصور عباسی در جهان پرآوازه گشت این کتاب را ابن مقفع از پارسی به عربی گرداند. گفته اند که پهلوی آن را پزشکی برزویه نام به فرمان خسرو انوشیروان شاهنشاه ساسانی از هندی ترجمه کرد. روشن نیست که به راستی در هند چنین مجموعه ای بوده که ترجمۀ پهلوی از روی آن صورت گرفته باشد و هیچ گواهی هم بر این امر در دست نداریم. داستان برزویه و رفتنم او به هند برای یافتن این کتاب در هیچ جا نیامده مگر در سه باب آغاز ترجمۀ ابن مقفع که جزو متن اصلی کتاب به شمار نمی آید.

مطالعۀ دقیق در کارنامۀ اردشیر بابکان از جهات مختلف مفید است، از آن جمله دقت در نامهای کشورها، نواحی، شهرها، دیه ها، و اقوام که در کارنامه آمده است. در آن علاوه بر نام ایران، از ایران نام نواحی و شهرهای زیر آمده است:

از موضوع های دلکش و شیرین مربوط به تاریخ و باستان شناسی و هنر ایران، تحقیق در پیرامون درفش های دوره های تاریخی و مطالعۀ خصوصیات و تحولات آنهاست.