کهنه یادداشت

چندی قبل مقالتی مفید بعنوان قطعه ای از بغستان، در مجموعۀ کنجکاوی های علمی و ادبی به قلم دانشمند محترم دکتر معین در نشرات دانشگاه تهران خواندم. نویسندۀ محترم یک قطعۀ سه مصراعی فرس قدیم را که در کتیبۀ مشهور بیستون از طرف داریوش بزرگ (522-386ق.م) آمده، به طور تحلیلی زیر بحث و تبصره آورده و ثابت می کند که گویا سه مصراع مذکور یک قطعه شعر لطیف حماسۀ اخلاقیست.

فرهنگ ایرانی فرهنگی است که قرنها تجربه دانش و خرد وسنّت وآداب را پشت سرگذاشته است. مردم ایران در طول تاریخ میهن خویش که از قدیم ترین سابقه و دیرینه برخوردار است سازنده و حراست کننده فرهنگ خویش بوده اند و فرهنگ ایرانی نیز ازقومیت و دوام ایران و ایرانی حفاظت کرده است چون ارزش و وجه تمایز هر قومی نسبت به دیگر اقوام به فرهنگ اووابسته است و فرهنگ والای ایرانی ‘ او را درمیان اقوام و ملل متمایز ساخته است .

افغانستان برای من خانۀ دیگرم است. این خانه، آن خانه است. بیش از یکصد سال است که این آشنایی ژرف از راه میراث مکتوب (اگرچه معمولاً معنای کهنگی و متون قدیم دارد) به وسیلۀ مجلات افغانستان که خود نوعی میراث مکتوب است برایم پیش آمده است.

تقریبا دویست سال پیش در عهد روشنگری، منتسکیو ـ نویسنده و فیلسوف فرانسوی ـ با لحنی طنزآمیز و پرکنایه که در سراسر «نامه‌های ایرانی» او جلوه دارد، سؤالی تفکربرانگیز در دهان از حیرت بازماندة ‏پاریسی‌های کنجکاوی گذاشت که درباره ‏شکل غریب و قصه‌های حرمسرای دو مسافر ایرانی ـ ‌‌ریکا و ازبک ـ از روی تعجب و فضولی پچ و پچ می‌کردند و با هیجان تمام می‌پرسیدند:

سلطان شیراز در آن هنگام که به آنجا رسیدم، شاه ابواسحاق پسر محمدشاه ینجو (اینجو) بود که پدرش وی را به نام شیخ ابواسحاق کازرونی به این نام نامیده است. سلطان ابواسحاق یکی از بهترین سلاطین و مردی بود خوش هیکل، خوبروی، نیک خوی، کریم، خوش اخلاق و فروتن؛ سپاهی نیرومند و کشوری پهناور داشت. عدد لشکریان او در حدود پنجاه هزار و مرکب از افراد ترک و ایرانی بودند، اما خواص و نزدیکان وی همه اصفهانی بودند…

تاریخ در اسلام اصولاً دو امر را مد نظر دارد. یکی آثار مترتب بر زندگانی پیامبر (ص) (جنگها-کارها-گفتارها و موقعیت هایی که افعال و اقوال در آنها انجام پذیرفته است) دیگری گذشته قبائل عرب قبل از اسلام(جنگها-انساب) که بخش اخیر ذخائر شعری و لغوی قبائل مذکور را نیز در بر دارد.

زادگاه فلسفۀ یونانی و گاهوارۀ تفکر غربی، حاشیۀ شرقی یونان یعنی ساحل آسیای صغیر بود. در اینجا در ایونیا، تحت حکومت لودیا و ایران، اتفاقی در قرن ششم پیش از میلاد رخ نمود که ما آن را آغاز فلسفۀ غربی یا اروپایی می نامیم. نخستین متفکران یونان اهل ایونیا بودند و هومر نیز به جهان ایونیایی تعلق داشت. این نکته اهمیت دارد که بزرگترین شاعر یونان و نخستین فکر منظم فلسفی و جهان شناسی یونانی به ایونیا متعلق است.

سرگذشت حسنک وزیر در تاریخ بیهقی، از شیرین ترین و پرهیجان ترین واقعه هایی است که به قلم توانای ابوالفضل بیهقی نوشته و پرداخته شده است. وی کوشیده است که با آوردن داستان های فرعی از قبیل: جنگ عبدالله بن زبیر و برادرش مصعب با عبدالملک مروان، و قصۀ هارون و آل برمک و واقعۀ قتل ابن بقیه در زمان حکومت عضد الدولۀ دیلمی، آن را پربار تر و گیراتر کند و یا با ذکر ابیاتی از تازی و فارسی آن داستان را آرایش و زینت بخشد.

بیا ای شاه خودکامه، نشین بر تخت خودکامی / بیا بر قلب رندان زن، که صاحب قرن ایامی برآور دودها از دل، به جز در خون مکن منزل / فلک را از فلک بگسل، که جان آتش اندامی در آن دریا که خونست آن، زخشک و تر برونست آن / بیا بنما که چونست آن، که حوت موج آشامی

از آن هنگام که بشر برآن شد تا با مرکب، یعنی نخستین نمایشگر بی زبان و آرام افکار و علم و ادب، بر روی پاپیروس، برگ نخل، عاج، چوب و چرم حیوانات و غیره به نوشتن پردازد، بی شک برای حفظ و نگاهداری آن ظرفی ساخت که شکل و ترکیب این ظرف در میان اقوام گوناگون، گونه گونه بود.